zunia.vn

Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z

zunia.vn

» Luận Văn - Báo Cáo

» Báo cáo khoa học

Báo cáo nghiên cứu khoa học: " CƠ SỞ LÝ LUẬN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG NGA SANG TIẾNG VIỆT"

Chia sẻ: Nguyễn Phương Hà Linh Nguyễn Phương Hà Linh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Báo xấu

161
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dịch thành ngữ luôn luôn là vấn đề hóc búa bởi nó đòi hỏi người dịch không chỉ biết rõ văn hoá ngôn ngữ nguồn mà cả văn hoá ngôn ngữ đích. Chính vì vậy việc nắm vững cơ sở lý luận về dịch thành ngữ có ý nghĩa vô cùng quan trọng về lý thuyết dịch cũng như các cách thức dịch thành ngữ. Những khó khăn liên quan đến việc dịch thành ngữ hoàn toàn khác với những khó khăn liên quan đến việc hiểu thành ngữ. Vì vậy bài báo nêu lên cơ sở lý luận giải...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học: " CƠ SỞ LÝ LUẬN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG NGA SANG TIẾNG VIỆT"

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 CƠ SỞ LÝ LUẬN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG NGA SANG TIẾNG VIỆT THEORETICAL BASES FOR TRANSLATING IDIOMS FROM RUSSIAN INTO VIETNAMESE Dương Quốc Cường Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Đà Nẵng TÓM TẮT Dịch thành ngữ luôn luôn là vấn đề hóc búa bởi nó đòi hỏi người dịch không chỉ biết rõ văn hoá ngôn ngữ nguồn mà cả văn hoá ngôn ngữ đích. Chính vì vậy việc nắm vững cơ sở lý luận về dịch thành ngữ có ý nghĩa vô cùng quan trọng về lý thuyết dịch cũng như các cách thức dịch thành ngữ. Những khó khăn liên quan đến việc dịch thành ngữ hoàn toàn khác với những khó khăn liên quan đến việc hiểu thành ngữ. Vì vậy bài báo nêu lên cơ sở lý luận giải quyết các vấn đề tương đương thường gặp khi dịch thành ngữ. Từ đó, bài báo đưa ra các phương pháp dịch thành ngữ từ Nga sang Việt. ABSTRACT Idiom translation is always a challenging task as it demands the translator’s grasp of the culture of the source language and that of the target language. This study emphasizes the importance of translation theories and suggests a procedure for idiom translation. The difficulties involved in translating idioms are completely different from those involved in interpreting them. For this reason, the paper deals with some theoretical bases for solving the common problems of equivalence and non-equivalence in terms of idiom translation. On this basis, it also offers some procedures for the translation of idioms from Russian into Vietnamese. 1. Đặt vấn đề Vấn đề thành ngữ trong các thứ tiếng luôn luôn là những vấn đề quan trọng cả lý thuyết và thực hành bởi lẽ thành ngữ luôn gây nhiều khó khăn nhưng đầy cảm hứng sáng tạo gắn với những chức năng phong cách và ý nghĩa khác nhau. Dịch thành ngữ luôn luôn là vấn đề hóc búa bởi nó đòi hỏi người dịch không chỉ biết rõ văn hoá ngôn ngữ nguồn mà cả văn hoá ngôn ngữ đích. Chính vì vậy việc nắm vững cơ sở lý luận dịch thành ngữ có ý nghĩa vô cùng thiết thực đối với người học và nghiên cứu thành ngữ. 2. Cơ sở lý luận dịch thành ngữ tiếng Nga sang tiếng Việt Trong thời đại ngày nay, thời đại toàn cầu hoá, nếu một người học một ngoại ngữ bắt đầu tư duy bằng chính ngoại ngữ đó thì có thể trở thành người bản ngữ của ngôn ngữ đó. Xuất phát từ quan điểm này, một người sẽ được coi là nắm chắc hai ngoại ngữ hoặc song văn hoá nếu người đó có khả năng đưa ra một khái niệm tương tự để diễn tả một ý nghĩa tương tự mà không cần phải dịch từng từ một. 1
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 Một trong những đặc điểm nổi bật của thành ngữ là “tính dịch được” hay “tính không thể dịch” bằng từng từ cấu thành của thành ngữ để hiểu theo nghĩa đen. Nghĩa đen ở đây được hiểu là nghĩa trực tiếp, nghĩa định danh của từ loại hiện diện trong thành ngữ. Về nghĩa của thành ngữ có rất nhiều tranh luận liên quan tới tương đương hay không tương đương trong các ngôn ngữ khác nhau. Sự tương đương hay không tương đương có thể biểu hiện ở nhiều cấp độ như cấp độ từ vựng hay trên từ vựng có nghĩa là ngôn ngữ đích không có những từ ngữ trực tiếp biểu thị cho từ ngữ trong văn bản nguồn. Kiểu loại không tương đương, mức độ khó khăn khác nhau tùy thuộc vào bản chất của những vấn đề không tương đương đó. Khái niệm tương đương hay không tương đương trong tiếng Nga ở mức độ phức tạp và đa dạng hơn có thể xét từ mối tương quan giữa cấu trúc và hình tượng tiếng Nga, có thể xét thuần túy theo cấu trúc loại hình, theo chức năng sử dụng và phạm vi sử dụng của tiếng Nga. Khi nói đến khái niệm tương đương trong thành ngữ, chúng ta không nhất thiết chỉ nhìn bề ngoài thông qua mối liên hệ giữa nghĩa và hình ảnh của thành ngữ đó, mà còn phải quan tâm tới những tương đương về chức năng, về thái độ của người sử dụng, điều kiện sử dụng, phạm vi, về mối quan hệ giữa người sử dụng và người tiếp nhận, và cả hiệu quả mà người sử dụng tác động lên người tiếp nhận. Muốn dịch tương đương một thành ngữ, dịch giả phải kết hợp nhiều yếu tố ngoài ngôn ngữ nữa và nhất thiết phải đưa thành ngữ vào ngữ cảnh sử dụng sống động của nó. Trong cấu trúc thành ngữ, từ vựng hành chức theo những qui tắc khác nhau, thậm chí không có qui tắc cố định nào cả. Không ai có thể giải thích được tại sao nó chấp nhận từ này mà lại loại bỏ từ khác. Muốn dịch được thành ngữ dịch giả trước hết phải tiến hành nhận dạng được thành ngữ trong văn bản, rồi mới phân tích ý nghĩa của từng yếu tố thành phần, diễn giải ý nghĩa tổng hợp của thành ngữ đó, sau đó mới lựa chọn phương án dịch thích hợp sao cho nghĩa được giữ nguyên và phù hợp với mục đích của bản dịch. Dịch thành ngữ trong chừng mực nào đó cũng có thể có những phương pháp tiếp cận như phương pháp tiếp cận với dịch từ vựng nhưng ở cấp độ cao hơn. Những khó khăn nhất định khi dịch thành ngữ thể hiện ở: 1/ Sự hiểu lầm nghĩa thành ngữ nhất là những thành ngữ vừa có nghĩa đen, vừa có nghĩa thành ngữ; 2/ Những thành ngữ có thể có những thành ngữ giống nhau trong ngôn ngữ đích nhưng nghĩa lại hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn khác so với trong ngôn ngữ nguồn; Ví dụ: Thành ngữ tiếng Nga (“(кто) мухи не обидит” - “ai đó một con ruồi 2
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 cũng không xúc phạm”), ám chỉ người quá hiền lành. Trong khi đó thành ngữ - ruồi đậu mép không thèm đuổi chủ yếu với nghĩa “một người nào đó lười nhác vì cơ thể mỏi mệt, không muốn làm việc gì”. 3/ Tần xuất sử dụng, phạm vi sử dụng của thành ngữ văn bản nguồn khác với thành ngữ văn bản dịch. Những cách thức dịch thành ngữ không chỉ đơn thuần phụ thuộc vào vấn đề một thành ngữ có ý nghĩa tương đương trong ngôn ngữ dịch mà còn phụ thuộc nhiều vào những yếu tố khác như ý nghĩa của từng đơn vị từ vựng cấu thành thành ngữ, phong cách của thành ngữ, hoặc môi trường, cách thức sử dụng thành ngữ đó có phù hợp hay không. Tất cả những điều này phải được tính đến trong ngữ cảnh, tức là thành ngữ đó được dùng trong loại văn bản nào, người nói là ai, thái độ như thế nào, tác động của việc dùng thành ngữ đó là gì. Thành ngữ là một trong những đối tượng được các nhà ngôn ngữ học nói riêng và khoa học xã hội nói chung quan tâm nghiên cứu một cách toàn diện, từ đặc điểm cấu trúc, phương thức tạo nghĩa tới nguồn gốc hình thành. Ở Việt Nam, có thể thấy những nghiên cứu so sánh thành ngữ hai thứ tiếng của các tác giả Trương Đông San, Nguyễn Đức Tồn, Nguyễn Văn Mệnh, Nguyễn Xuân Hoà, Phùng Trọng Toản, Nguyễn Văn Hằng... Tuy nhiên, các nghiên cứu về dịch thành ngữ vẫn còn rất hạn chế, thiếu tính hệ thống, thường chỉ gặp lác đác trong một vài tranh luận trên các tạp chí hoặc trong kỷ yếu của một số hội thảo về dịch của các dịch giả lâu năm như Phan Ngọc, hoặc của các giáo viên dạy dịch nhiều kinh nghiệm của các trường đại học. Giáo sư Trương Đông San, một trong những nhà nghiên cứu thành ngữ đầu tiên của Việt Nam trên cứ liệu tiếng Nga, đã khảo sát thành ngữ tiếng Nga trong cách nhìn của người Việt và đưa ra một số phương thức chuyển dịch sang tiếng Việt dựa trên các phương thức cấu tạo ngữ nghĩa của thành ngữ tiếng Nga như: hư hoá ngữ nghĩa, ẩn dụ, tỉ dụ hoá, ngoa dụ và nói giảm, chơi chữ, uyển ngữ, hoán dụ, cải dung và mô tả. Những phương thức chuyển dịch này chủ yếu dựa vào cơ sở cấu trúc nội tại của thành ngữ bỏ qua sắc thái tu từ, biểu cảm. Kunin, một nhà thành ngữ học của Nga, một đại diện đáng tin cậy của những người nghiên cứu thành ngữ hai thứ tiếng (Anh, Nga) đã đưa ra 6 phương thức dịch thành ngữ Anh - Nga. Đó là: 1/ Dịch tương đương đối với những thành ngữ có cùng ý nghĩa và hình ảnh (холодный как лёд - lạnh như băng); 2/ Dịch loại suy đối với những thành ngữ tương đương về nghĩa nhưng hoàn 3
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 toàn khác biệt về hình ảnh (капля в море - một giọt trong biển - muối bỏ biển); 3/ Dịch miêu tả bằng cách chuyển tải thành ngữ tiếng Anh bằng những từ hoặc cụm từ tự do tương ứng trong tiếng Nga; 4/ Dịch nghịch nghĩa, tức là chuyển dịch bằng một thành ngữ có ý nghĩa ngược lại với ý nghĩa của thành ngữ trong văn bản nguồn hoặc ngược lại (đừng có mà đếm gà trước khi nở = цыплят по осени считают “người ta đếm gà vào mùa thu”đếm cua trong hang/ lỗ); 5/ Dịch sao phỏng, vay mượn, dùng khi tác giả muốn giữ nguyên hình ảnh của văn bản nguồn; 6/ Dịch tổng hợp, trong trường hợp những thành ngữ tiếng Nga không chuyển tải được nghĩa của thành ngữ tiếng Anh một cách trọn vẹn, hoặc trong trường hợp chúng mang những sắc thái nghĩa khác nhau về thời gian, không gian (ехать в Тулу со своим самоваром - đi đến Tula với chiếc ấm samova của mình). Tiến sĩ Nguyễn Xuân Hoà đã khảo sát thành ngữ tiếng Nga và tiếng Việt trên bình diện giao tiếp, nhấn mạnh những đặc thù văn hoá dân tộc và tri thức nền của người bản ngữ. Trên cơ sở đó đưa ra một số phương thức chuyển dịch thành ngữ tiếng Nga sang tiếng Việt. Theo tác giả, vấn đề giải mã cấu trúc ngữ nghĩa của thành ngữ có ý nghĩa quan trọng và nhờ có sự giải mã này mà dịch giả nắm được nghĩa vị tiềm năng của thành ngữ, cụ thể là nghĩa vị đó nằm trong yếu tố nào của thành ngữ và ẩn chứa ra sao trong tổ chức ngữ pháp. Muốn giải mã được người dịch phải có kiến thức về văn hoá nguồn và văn hoá dịch và phải trung thành với văn bản nguồn, nghĩa là chỉ cần tái hiện được cảnh huống giao tiếp đúng như văn bản nguồn và gây được tác động đến người tiếp nhận thông báo. Theo ông, một thao tác dịch Việt - Nga gồm hai công đoạn: chuẩn bị và dịch. Trong thao tác chuẩn bị người dịch phải giải mã nghĩa khởi nguyên, tìm nghĩa liên hội, khám phá nghĩa thực tại rồi mới lựa chọn phương án dịch thông qua một số thủ pháp như: thêm, lược, cải biên, uyển ngữ. Như vậy đối chiếu các thành ngữ Nga với các yếu tố tương đương trong các bản dịch tiếng Việt cho thấy sự không đồng nhất về hình thái ngữ pháp của thành ngữ không có cơ sở để cho rằng thành ngữ tiếng Việt là những yếu tố tương đương không hoàn toàn với các thành ngữ tiếng Nga có những nét khác biệt ngữ pháp nhất định tìm thấy trong thành ngữ là tiếng Nga và tiếng Việt là hai thứ tiếng thuộc hai hệ ngôn ngữ khác nhau, không ảnh hưởng đến việc dịch đúng nghĩa của thành ngữ. Chúng tôi đã qui ra có 4 phương thức cơ bản dịch các thành ngữ từ tiếng Nga sang tiếng Việt. 4
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 1/ Dịch các thành ngữ tiếng Nga bằng các thành ngữ tương đương hoàn toàn trong tiếng Việt. Ở đây cũng cần phải lưu ý rằng tiếng Nga và tiếng Việt thuộc hai hệ ngôn ngữ khác nhau nên số lượng thành ngữ tương đương trong hai thứ tiếng là rất hạn chế. Các thành ngữ tiếng Việt tương đương với thành ngữ tiếng Nga về ngữ nghĩa, từ vựng, phong cách, là những tương đương hoàn toàn, việc sử dụng chúng tạo ra sự chuẩn xác thông tin. Ví dụ: - А время – деньги, вы забываете это, - - Nhưng thì giờ là tiền bạc, ngài quên сказал полковник. (Анна Каренина, с. điều đó sao! – ông đại tá nói. (Ana 241) Karênhina, tr. 361) Chúng tôi nhận thấy thành ngữ tiếng Nga và tiếng Việt ở đây tương đương cả ở dạng cấu trúc câu hai thành phần, cấu trúc cụm từ tự do mà cả ở dạng so sánh. 2/ Phương thức dịch bằng các thành ngữ tương đương không hoàn toàn: Đặc tính thành ngữ thể hiện rõ nét khi so sánh và đối chiếu chúng với các thành ngữ tương đương trong tiếng Việt. - Слава богу, завтра увижу Серёжу - Đội ơn Chúa, mai mốt mình sẽ gặp и Алексея Александровича, и пойдет моя lại Xêriôgia và Alêchxêi жизнь, хорошая и привычная, по- Alêchxanđrôvich, và cuộc đời tốt đẹp старому. (Анна Каренина, c. 115) quen thuộc của mình sẽ lại trôi như cũ. (Ana Karenhina, tr. 154) 3/ Phương thức dịch bằng các thành ngữ tiếng Việt tương tự. Trong tiếng Nga cũng như trong tiếng Việt có nhiều thành ngữ xuất hiện từ xa xưa và nó thể hiện đặc trưng, biểu thị khái niệm, hình tượng riêng của mỗi dân tộc. Bức tranh cuộc sống con người, đặc biệt là phong tục tập quán của hai dân tộc thể hiện trong thành ngữ tiếng Nga cũng như tiếng Việt. - Верно… Немец на обухе молотит Sin sin chuyển ống điếu sang mép bên хлебец, - перекладывая янтарь на kia, nói: другую сторону рта, сказал Шиншин и - Quả đúng thật... Người Đức bao giờ подмигнул графу. (Война и мир, Т. I, c. cũng tài xoay xở, - rồi Sin sin nháy mắt 76-77) với bá tước một cái. (Chiến tranh và hoà bình, T. I, tr. 136, 206) 4/ Phương thức dịch không dùng thành ngữ. Tên gọi phương thức dịch này cũng nói lên rằng thành ngữ Nga được dịch bằng phương thức dịch không dùng thành ngữ nhờ đến các phương tiện từ vựng chứ không dùng các phương tiện thành ngữ của ngôn ngữ dịch. Phương thức dịch không dùng thành ngữ có hai cách: sao phỏng thành ngữ và 5
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 miêu tả. Có hai điểm rất quan trọng khi dịch miêu tả cần lưu ý đó là: - Trong thành ngữ Nga có từ cổ. Ví dụ: trong thành ngữ “попадать впросак” có từ “впросак” là từ cổ, từ này ở ngoài thành ngữ này không còn sử dụng nữa. Vì thế nên thành ngữ này dịch sang tiếng Việt phải dùng cách dịch miêu tả: lâm vào tình thế khó xử, khó ăn khó nói. Мне нравилась ваша непо- Tôi thích tính hồn nhiên của cô - với sự средственность. – С такой непо- hồn nhiên đó người ta đâm ra khó khăn средственностью попадают впросак khó nói... tôi muốn nói chuyện với cô … Хотелось бы с вами поговорить nghiêm túc, tâm tình. (Chiến tranh và серьёзно, по душам. (Война и мир, Т. IV, hoà bình, T. IV, tr. 280) c. 227) - Thành ngữ Nga có từ nguyên biểu hiện các quan niệm của dân tộc Nga. Господин Нехлюдов прекрасно Ngài Nhêkhluđốp hiểu rất rõ điều đó và понимает это и заговаривает зубы, đánh trống lảng giả bộ rằng ngài quên прикидываясь, что он забыл азбуку điều sơ đẳng sự khác biệt giữa hạnh phúc отличия счастья от несчастья. và bất hạnh. (Chiến tranh và hoà bình, T. (Война и мир, Т. III, c. 134) III, tr. 197) 3. Kết luận Như vậy, dịch một thành ngữ này bằng một thành ngữ tương đương khác, trong đa số trường hợp là lý tưởng. Nhưng do những đặc điểm văn hoá, kinh tế, chính trị... khác nhau không thể có khái niệm tương đương trong mọi ngôn ngữ cho nên người dịch phải có nhiệm vụ chuyển tải nội dung của thành ngữ gốc sao cho người đọc chấp nhận được. Tính linh hoạt trong dịch thuật thể hiện qua sự mềm dẻo của người dịch qua quá trình xử lý và phân tích nghĩa và quá trình lựa chọn phương thức dịch trên cơ sở chức năng và người tiếp nhận thông tin có tính đến sự phù hợp về phong cách, chức năng, ngữ vực, văn hoá... và truyền thống kế thừa di sản thành ngữ trong ngôn ngữ đích nhưng đồng thời bổ sung làm giàu bằng những thành ngữ mới xâm nhập qua con đường vay mượn hoặc sao phỏng. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Hoàng Văn Hành (1999), Kể chuyện thành ngữ tục ngữ, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. [2] Nguyễn Xuân Hoà (1993), Vai trò của tri thức nền trong việc nghiên cứu đối chiếu thành ngữ, Văn hoá dân gian (số 4). 6
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 3(32).2009 [3] Nguyễn Xuân Hoà (1996), Đối chiếu thành ngữ Nga - Việt trên bình diện giao tiếp, Luận án PTSKHNV, Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội. [4] L. Tôlxtôi (1976), Chiến tranh và hoà bình, Tập I, II, III, IV, Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Như Thành, Hoàng Thiếu Sơn, Trương Xuyên, NXB Văn hoá, Hà Nội. [5] L. Tôlxtôi (1988), Anna Karenhina, Dịch giả: Nhị Ca và Dương Tường, NXB Long An. [6] Trần Ngọc Thêm (1991), Cơ sở văn hoá Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. [7] Phùng Trọng Toản (1981), Về kết cấu thành ngữ gồm hai từ trong tiếng Việt, Thông tin khoa học Đại học tổng hợp Hà Nội, (số 3). [8] Nguyễn Đức Tồn (1993), Đặc trưng dân tộc của tư duy ngôn ngữ qua hiện tượng từ đồng nghĩa (trên cứ liệu tên gọi bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và tiếng Nga), Ngoại ngữ (số 3). [9] Vũ Ngọc Vinh (1995), Vấn đề không tương đương trong dịch và ngôn ngữ đất nước học, Tuyển tập các bài viết đề tài dịch, Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội. 7

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

LV.09: Bộ Luận Văn Tốt Nghiệp Chuyên Ngành Quản Trị Kinh Doanh

81 tài liệu

1620 lượt tải

THÔNG TIN

TRỢ GIÚP

HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG

Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.