Giáo trình bảo quản nông sản - Chương 6: Sinh vật hại nông sản

Chia sẻ: Lit Ga | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

241
lượt xem 59
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nông sản trong quá trình bảo quản thường bị một số đối tượng sinh vật gây hại, torng đó chủ yếu là một số loài vi sinh vật, côn trùng và chuột. Đối với các loại hạt được bảo quản trong điều kiện khô, thủy phần hạt thấp, đối tượng gây hại chủ yếu là côn trùng, nấm hại có khả năng thích nghi với điều kiện cho hạt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình bảo quản nông sản - Chương 6: Sinh vật hại nông sản

CHƯƠNG VI SINH V T H I NÔNG S N “D ch h i ăn m t và phá ho i g n m t n a lư ng cung c p lương th c trên th gi i” (H i ngh T n th t Lương th c Th gi i năm 1978). Rõ ràng ñây là m t s t n th t không ñư c phép x y ra khi chúng ta ñang ph i ñ i m t v i tình tr ng tăng dân s và thi u lương th c trên toàn th gi i như hi n nay. Nông s n trong quá trình b o qu n thư ng b m t s ñ i tư ng sinh v t gây h i, trong ñó ch y u là m t s loài vi sinh v t, côn trùng và chu t. ð i v i các lo i h t (ngũ c c, ñ u ñ , cà phê, h tiêu...) ñư c b o qu n trong ñi u ki n khô, thu ph n h t th p, ñ i tư ng gây h i ch y u là côn trùng và n m h i có kh năng thích nghi v i ñi u ki n kho h t. ð i v i các lo i nông s n d và khá d h ng (rau, hoa, qu , c ), yêu c u ñư c b o qu n trong ñi u ki n ñ m cao hơn ñ duy trì thu ph n, các ñ i tư ng gây h i ch y u là các loài vi sinh v t bao g m c n m và vi khu n. Chu t không nh ng tr c ti p gây h i t t c các lo i nông s n mà còn t o ñi u ki n cho côn trùng và vi sinh v t ti p t c gây h i. Ngoài nh ng loài sinh v t trên, còn m t s loài có kh năng gây h i khác như m i, gián, chim, dơi,... 1. Vi sinh v t h i nông s n sau thu ho ch 1.1. Khái ni m Vi sinh v t là các loài sinh v t b c th p. M t s loài chưa có c u t o t bào hoàn ch nh như virus, nh ng loài này ch có th quan sát ñư c dư i kính hi n vi ñi n t v i ñ phóng ñ i hàng nghìn ho c ch c nghìn l n. Các loài vi khu n ph n l n có c u t o ñơn bào, có th quan sát dư i kính hi n vi thư ng. Các loài n m có c u t o ña bào nhưng thi u di p l c và các t ch c mô nên v n ph thu c hoàn toàn vào ngu n dinh dư ng t ký ch là các ñ i tư ng b h i. Ngư i ta phân lo i virus theo kh năng t n t i c a chúng trong vector (m t s loài côn trùng) truy n b nh (b n v ng, kém b n v ng và không b n v ng). Vi khu n ñư c phân lo i ch y u d a vào hình d ng ho c ph n ng hoá h c (gram+ và gram-). N m ñư c phân lo i theo phương th c sinh s n (N m H ñ ng, N m ð m, N m Túi, N m B t toàn) v i ñơn v phân lo i nh nh t là các ch ng n m. Các loài vi sinh v t nguy hi m g y h i nông s n sau thu ho ch nói chung và trong b o qu n nói riêng ph n l n là các loài n m, ñ c bi t là n m bán ho i sinh ho c ký sinh không b t bu c. Các bi u hi n tri u ch ng b h i trên nông s n ñư c g i chung là b nh nông s n. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên c u, c n lưu ý phân bi t các b nh vi sinh v t (do vi sinh v t gây h i cho nông s n) và các b nh sinh lý (do các bi n ñ i sinh lý không bình thư ng c a b n thân nông s n-các r i lo n sinh lý). Virus kh m lá hoa tuy-lip (TuMV) Virus kh m lá xúp-lơ (CaMV) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 77
Vi khu n Erwinia carotovora. N m Aspergillus flavus N m Aspergillus niger N m Rhyzopus sp. N m Penicillium sp. N m Fusarium sp. N m Alternaria sp. N m Colletotrichum goeosporioides N m Botryodiplodia theobromae Hình 1.6. M t s loài vi sinh v t h i nông s n thư ng g p trong b o qu n 1.2. S xâm nhi m và lây lan b nh h i a, Xâm nhi m t trư c và trong khi thu ho ch M t s loài vi sinh v t ch y u gây h i trư c thu ho ch, xâm nhi m nông s n t ngoài ñ ng trong quá trình sinh trư ng phát tri n c a cây, ho c xâm nhi m trong quá trình thu ho ch. Chúng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 78
ñư c ñưa vào kho cùng v i s n ph m ho c nhi u các v t l n t p khác như ñ t cát, b i b n b ng nhi u cách khác nhau và trong nh ng ñi u ki n phù h p, có th ti p t c phát sinh gây h i. Trong m t s trư ng h p, ví d m t s lo i ngũ c c sau thu ho ch ñư c t n tr ngay trên ru ng, kh năng b nhi m n m trên ru ng là r t d . Thành ph n và t n su t xu t hi n c a các lo i n m ngoài ñ ng tuỳ thu c vào lo i cây tr ng, v trí ñ a lý và ñi u ki n th i ti t. ð i v i các lo i ngũ c c như lúa, mì, m ch ñư c tr ng h u h t các qu c gia trên th gi i, n m ñ ng ru ng chính xâm nhi m h t là các loài Alternaria, Cladosporium, Helminthosporium, và Fusarium. T t c các loài n m ñ ng ru ng c n ñ m cao ñ phát tri n, t c là thu ph n nông s n ph i cân b ng v i ñ m tương ñ i c a môi trư ng hơn 90%. Như v y, ñ i v i h t ngũ c c, s gây h i c a n m ñ ng ru ng ph thu c vào th i ñi m thu ho ch, ho c ít nh t là th i ñi m h t ñư c làm khô v i thu ph n xu ng dư i 20-22%. M t s n m ñ ng ru ng có th s ng sót trên h t t i m t vài năm, nhưng ch t r t nhanh n u ñ m môi trư ng b o qu n h xu ng kho ng 70%, hay m c tương ng, thu ph n h t kho ng 14%. ð i v i nông s n d h ng, r t nhi u các lo i n m ñ ng ru ng v n ti p t c phát sinh và gây h i do thu ph n và ñ m môi trư ng b o qu n l n. Trong m t s trư ng h p, m t s n m gây h i không ñáng k trư c thu ho ch l i tr thành ñ i tư ng nguy hi m gây b nh cho nông s n trong b o qu n. ð i v i ph n l n các nông s n d h ng, ngu n b nh ngoài ñ ng ñóng vai trò khá quan tr ng trong vi c phát b nh trong b o qu n. L. theobromae là loài n m có ph ký ch r ng, phân l p ñư c t nhi u lo i cây, tàn dư th c v t và trong ñ t, ñ u có th lây nhi m và gây b nh th i cu ng xoài sau thu ho ch. Phytophthora palmivora là loài n m trong ñ t cũng có th lây nhi m s u riêng và gây th i qu khi chín. b, Xâm nhi m sau thu ho ch và trong b o qu n Nhi u loài vi sinh v t xâm nhi m nông s n trong quá trình v n chuy n, chăm sóc sau thu ho ch và trong b o qu n. Vi khu n ho c n m có th lan truy n khi nông s n ti p xúc v i nhau, ho c qua các d ng c như dao kéo, ho c ngu n nư c r a cho nông s n d h ng. Ph bi n hơn, trong môi trư ng phân lo i, chăm sóc ho c b o qu n nông s n ñã s n có vô kh i bào t n m lơ l ng trong không khí s n sàng xâm nhi m và g y h i nông s n. Nh ng loài n m này tr nên thích nghi hơn so v i các loài n m ñ ng ru ng trong các ñi u ki n b o qu n nông s n. Chúng không nh ng phát tri n gây h i mà còn ti p t c sinh bào t lây truy n sang nông s n khác trong kho b o qu n. V i các s n ph m h t, các n m kho bao g m kho ng hơn mư i loài Aspergillus (trong ñó kho ng 5 loài r t ph bi n), m t s loài Penicillium (thư ng không c n phân bi t riêng r t ng loài, m t ph n vì yêu c u m ñ c a chúng tương t nhau, m t ph n vì vi c giám ñ nh tương ñ i khó, c n có chuyên gia), m t loài Sporendonema, ngoài ra có th m t s loài n m men. T t c các loài n m kho này có kh năng phát tri n gây h i trên h t có thu ph n tương ng ñ m tương ñ i 70-90%. Ph n l n các n m này có th thư ng xuyên b t g p trên h u h t các v t ch t h u cơ hay phi h u cơ, ñ c bi t là các v t th i h ng như th c v t, th c ăn, v i vóc, v t li u ph hay các v t li u cách ñi n là t các cây có s i, ñ da thu c, h dán... Chúng xu t hi n h u h t m i nơi trên trái ñ t, ñư c coi như nh ng v t s ng phong phú và thành công nh t và vì th mà vi c nông s n nhi m n m cũng r t khó tránh. M t trong nh ng ch c năng chính c a nh ng ngư i qu n lý kho tàng có năng l c là làm sao duy trì kho m c nông s n có lư ng xâm nhi m n m h i dư i m c nh hư ng ñ n ph m c p h t, giá bán hay ch t lư ng ch bi n. M t s thí nghi m ñã ti n hành ki m tra t l thóc nhi m n m kho ngay sau khi thu ho ch. K t qu là ch m t lư ng nh h t b nhi m, nhưng t l này d n tăng lên theo th i gian lưu tr h t. T c ñ tăng nhanh hay ch m ph thu c r t nhi u vào ñi u ki n m ñ và nhi t ñ c a môi trư ng b o qu n. Có nh ng trư ng h p ngô sau khi thu ho ch, t h t r i ch t lên xe hàng vào bu i chi u thì ñ n sáng hôm sau c kh i h t l n ñã b c nóng do s phát tri n nhanh chóng c a n m. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 79
1.3. Tác h i do b nh gây ra cho nông s n b o qu n Các loài vi sinh v t h i khi ñã xâm nhi m và phát tri n trên s n ph m thì dù gây h i bên ngoài hay ñã qua l p v vào bên trong cũng ñ u làm cho s n ph m b gi m ph m ch t, nghiêm tr ng hơn có th làm cho s n ph m h ng hoàn toàn. Thông thư ng ban ñ u do kích thư c c a vi sinh v t nh bé và có th phát tri n t m t vài cá th nông s n trong kh i nông s n làm cho ta r t khó phát hi n. Nhưng n u g p ñi u ki n thu n l i ch trong m t th i gian ng n, b nh s phát tri n và lây lan làm cho c kh i nông s n b c nóng và càng làm tăng t c ñ gây h i. D u hi u ñ u tiên có th quan sát b ng m t thư ng s gây h i c a vi sinh v t là hi n tư ng thay ñ i m u s c c a nông s n. H t và rau qu khi b nhi m b nh có th b bi n m u m t ph n hay toàn b b m t, làm cho trên v h t ho c rau qu xu t hi n nh ng ch m ñen, nâu ho c xám. S bi n m u này có th do vi c t o ra các v t ch t ho i c a v nông s n (như Bipolaris oryzae và Alternaria padwickii gây ra trên h t thóc), do bi n ñ i s c t trên v nông s n (như Cercospora kikuchii gây b nh ñ m ñ nâu trên h t ñ u tương), hay do màu s c c a n m trên v nông s n (như b nh ñ m ñen lúa m ch do n m Bipolaris sorokiniana gây ra). ð i v i h t ñ c bi t là h t gi ng, khi vi sinh v t phát tri n m nh s t n công c ph n n i nhũ và phôi h t, phân h y các ch t dinh dư ng d tr c a h t s d ng cho ho t ñ ng s ng, sinh s n và lây lan c a chúng, làm bi n m u phôi, gi m s c s ng ho c ch t phôi. Nh ng trư ng h p b h i n ng, t l n y m m h t gi ng có th b gi m 80-100%. ð i v i các lo i nông s n d h ng như rau qu , các v t bi n màu thông thư ng s phát tri n lan r ng t o ra các kho ng thâm, trũng và th i nhũn. Nh ng bi n ñ i bên ngoài này s ngay l p t c làm gi m giá tr c m quan c a ngư i tiêu dùng ñ i v i nông s n. Thái Lan, qua kh o sát th y r ng giá bán xoài nhi m b nh thán thư (do n m Colletotrichum gloeosporioides) gi m ñ n 70-80% so v i xoài không nhi m b nh. Ngay c khi các loài vi sinh v t không gây b nh tr c ti p trên nông s n, s phát tri n c a chúng cũng có th làm nhi m b n và gi m giá tr c m quan. Hi n tư ng này có th do h s i n m hay các kh i bào t sinh ra trên b m t nông s n, hay các v t nh y t o ra b i s phát tri n c a n m men và vi khu n và gây mùi khó ch u. S lây nhi m gây h i c a vi sinh v t còn làm gi m nghiêm tr ng ch t lư ng c a nông s n. Hàm lư ng các ch t dinh dư ng mà con ngư i mong ñ i s d ng s b vi sinh v t chi m ño t thông qua nh ng ho t ñ ng hóa sinh phân gi i các ch t dinh dư ng quan tr ng như tinh b t, ch t béo, protein,… Nông s n b b nh s b gi m ñáng k các ch t khoáng, vitamin. Vi sinh v t gây b nh không nh ng làm m t ñi mùi thơm và v ñ c trưng c a rau qu , mà trong quá trình ho t ñ ng s ng còn ti t ra các hóa ch t ho c t o ra các s n ph m trung gian c a quá trình trao ñ i ch t như các enzyme, các lo i axít h u cơ, axít béo, rư u, aldehyte, xêtôn, các s n ph m phân gi i protít,… gây ra các mùi hôi, m c, chua. Có th d dàng nh n th y nh ng mùi khó ch u này ngay sau vài ngày t nh ng kh i h t m i thu ho ch chưa k p phơi s y hay t nh ng rau qu gi p nát sau quá trình v n chuy n. Nguy hi m hơn là vi c sinh ñ c t c a vi sinh v t trong quá trình phát tri n, ñ c bi t m t s loài n m s n sinh ra mycotoxin. Con ngư i và gia súc khi ăn ph i nh ng th c ăn nhi m ñ c t n m s b nh ng h i ch ng suy gi m s c kh e th m chí d n ñ n t vong. Năm 1934, các bác s thú y Illinois (M ) ư c tính có kho ng 5000 con ng a ñã ch t do ăn ph i th c ăn làm t ngô nhi m ñ c t n m. Cho ñ n năm 1953, m c dù ñã có s hi u bi t nh n th c ñư c s nguy hi m c a th c ăn gia súc nhi m n m, vùng tây nam nư c M cũng ñã có t i hàng ngàn con l n b ng ñ c do ñ c t n m và t l ch t lên t i 22%. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 80
Hình 2.6. M t s b nh thư ng g p trên nông s n b o qu n B nh m c l c cam quýt B nh m c xám cam quýt B nh m c lam cam quýt (Penicillium digitatum) (Botrytis sp.) (Penicillium italicum) B nh th i chua cam B nh thán thư cam quýt (Colletotrichum gloeosporioides) (Geotrichum sp.) B nh th i ñen cam quýt (Alternaria sp.) B nh th i cu ng xoài (Botryodiplodia theobromae) B nh thán thư xoài (Colletotrichum gloeosporioides) Bênh th i táo (Penicillium B nh th i cu ng chu i do nhi u expansum) loài n m gây h i B nh thán thư trái bơ (C. gloeosporioides) B nh thán thư ñu ñ (C. gloeosporioides) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 81
B nh m c tr ng cà-r t (Sclerotinia sp.) B nh th i nhũn d a (Thielaviopsis paradoxa) B nh th i qu dưa chu t (Fusarium spp.) B nh thán thư t (Colletotrichum spp.) B nh th i nhũn b p c i (Erwinia Ngô nhi m n m Penicillium sp. B nh th i ư t khoai tây carotovora) (E. carotovora) B nh th i khô khoai tây (Fusarium spp.) B nh kh m lá b p c i do virus (TuMV) B nh th i vòng vi khu n khoai B nh th i c khoai lang B nh th i c khoai lang tây (Ralstonia solanacearum) (Rhizopus spp.) (Aspergillus sp.) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 82
Ph n l n ñ c t n m m c nguy hi m cho ngư i và gia súc t p trung các h t ngũ c c t n tr lâu dài trong ñi u ki n nóng m. Các ñ c t này sinh ra do các loài n m m c, trong ñó nguy hi m nh t là các loài Aspergillus như A. flavus, A. ochraceous và A. parasiticus sinh ñ c t aflatoxin. ð c t này tích t l i trong gan ngư i và ñ ng v t và không b phân h y nhi t ñ 105oC. B ng 1.6. M t s ñ c t n m, loài n m sinh ñ c t , các nông s n nhi m ñ c và các b nh có th gây ra cho ngư i và gia súc ð c t n m và n m sinh ñ c t Nông s n Tính ch t nguy hi m Aflatoxin Ngô, l c, h t có Ch t gây ung thư, phá h y gan và các (Aspergillus flavus du tác h i khác cho ngư i, gia súc, gia c m. A. parasiticus) Deoxynivalenol Lúa mỳ, ngô, Gây ng ñ c c p tính cho ngư i, bi n m ch ñ i n i t ng và suy gi m tăng trư ng (Fusarium graminearum và các loài liên quan) l n và nhi u tác h i khác Citrinin Ngũ c c nói G y các b nh v th n cho ngư i và l n (Penicillium spp.) chung Fumonisin Ngô Có th gây ung thư th c qu n cho (Fusarium moniliforme ngư i, gây các b nh khác cho ng a, và các loài liên quan) l n và gia c m Ochratoxin Ngũ c c nói Gây ung thư, phá th n và các tác h i (Penicillium verrucosum chung cho l n và gia c m Aspergillus ochraceous) Zearalenone Ngô, lúa mỳ Gây ung thư, ñe d a s n xu t gia súc (Fusarium graminearum và các loài liên quan) Th m chí, m t s loài n m phát tri n trên nông s n còn có th tr c ti p lây sang ngư i và gây b nh như n m Geotrichum hay Candida. Trong ñi u ki n b o qu n, nông s n thư ng ñư c t n tr v i s lư ng l n. Khi m t ho c m t vài cá th nhi m b nh, cùng v i vi c b n thân nông s n có xu hư ng tăng cư ng ñ hô h p và thoát hơi nư c thì vi c hô h p c a n m b nh s làm tăng nhanh nhi t ñ xung quanh và gây ra hi n tư ng b c nóng cho kh i nông s n, t ñó lan ra toàn kho. H qu k ti p c a s tăng nhi t này là s tăng cư ng hô h p nhanh chóng và m nh m c a nông s n d n ñ n s tăng nhanh quá trình tiêu hao năng lư ng và già hoá c a nông s n. Cũng v i s t n công m nh m hơn n a c a vi sinh v t h i, t n th t tr nên nghiêm tr ng và không ki m soát n i. S gây h i c a vi sinh v t ñ i v i nông s n không ch d ng l i khía c nh mang tính k thu t như trên, mà còn có nh hư ng l n v m t xã h i. M t th c t h t s c ñáng quan tâm trong m t vài năm trư c ñây ñ i v i thì trư ng trái cây mi n b c Vi t Nam là ph n ng tiêu c c c a ngư i tiêu dùng ñ i v i các s n ph m rau qu ñã tr i qua th i kỳ b o qu n trư c khi ñem bán vì lo ng i vi c s d ng hóa ch t và t n dư c a chúng trong nông s n s gây h i cho s c kh e. Ngoài nh ng chi phí cho vi c x lý nông s n b ng hóa ch t, s n xu t và thương m i nông nghi p còn b ñe d a b i s m t giá nông s n do dư lu n xã h i v tính không minh b ch v ngu n g c và tính ñ c c a hóa ch t x lý cũng như công ngh b o qu n ñã s d ng ñ i v i nông s n. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 83
1.4. Phòng tr b nh h i a, ð phòng b nh h i Phòng b nh là cách an toàn nh t cho nông s n trư c quá trình b o qu n. Th c t cho th y là b nh ch phát tri n và gây h i nông s n khi có ñ m t lư ng xâm nhi m t i thi u. B ng các bi n pháp phòng b nh chúng ta có th làm gi m lư ng xâm nhi m này trên b m t nông s n, ho c trong môi trư ng b o qu n tránh lây nhi m v sau. Phòng b nh ñôi khi không ch ñư c ti n hành ngay trư c khi nông s n ñư c ñưa vào b o qu n, mà có th ñư c th c hi n t trư c và trong khi thu ho ch. Thông thư ng trong giai ño n này, các bi n pháp phòng b nh là nh ng k thu t ñơn gi n và không t n kém. Ví d ñ i v i rau qu , có th x lý thu c tr n m khu n trư c khi thu ho ch vài ngày có tác d ng tiêu di t các m m m ng b nh mà n u còn, s có th phát tri n và gây h i sau này trong b o qu n. R t nhi u lo i trái cây hi n nay ñã ñư c bao gói ngay trong quá trình phát tri n, tránh ñư c s lây nhi m b nh trên ru ng. Nhi u nghiên c u v ngu n b nh trên ñ ng ru ng cũng ñã khuy n cáo nông dân khi thu ho ch rau qu nên tránh ñ nông s n ti p xúc tr c ti p v i m t ñ t nơi có vô s các loài vi sinh v t h i có th lây nhi m và phát tri n gây h i v sau, hay khuy n cáo nông dân không nên thu ho ch nông s n nh ng khi tr i mưa hay có sương mù vi ñây là ñi u ki n lý tư ng ñ b nh lây lan phát tri n gia tăng lư ng xâm nhi m. Sau khi thu ho ch, ý th c phòng b nh cho nông s n càng ph i ñư c nâng cao. ð i v i các lo i h t, vi c phơi s y ngay sau khi thu ho ch ñ ñ m b o h t có th y ph n an toàn (
b, Tr b nh h i Tr b nh là bi n pháp c n thi t ñ gi m lư ng lây nhi m xu ng dư i m c t i thi u ho c lo i b hoàn toàn vi sinh v t h i kh i nông s n trư c khi ñưa vào b o qu n và ngay trong quá trình b o qu n. Có r t nhi u bi n pháp x lý, nhưng ph bi n nh t là bi n pháp cơ h c, v t lý và hóa h c. Hi u qu x lý ph thu c vào ba nhân t chính: - Kh năng tác ñ ng c a các y u t x lý t i vi sinh v t h i - M c ñ lây nhi m và ñ m n c m c a vi sinh v t - ð m n c m c a nông s n Th i ñi m xâm nhi m và th i gian phát tri n lây nhi m là y u t quan tr ng quy t ñ nh lúc nào nông s n c n ñư c x lý. Ví d như n m Penicillium và Rhizopus lây nhi m trái cây qua v t thương cơ h c trong khi thu ho ch hay các ho t ñ ng chăm sóc trư c khi b o qu n, chúng d dàng b di t tr b ng x lý hóa ch t lên b m t nông s n. Trái l i, trên dâu tây, hai loài n m này l i xâm nhi m t trư c khi thu ho ch trong quá trình n hoa, nên vi c tr là r t khó khăn. Vì v y, thông thư ng nông s n s ñem b o qu n ñư c khuy n cáo x lý tr n m trong vòng 24 gi sau thu ho ch ñ ngăn ng a và di t tr s phát tri n n m b nh. - Bi n pháp cơ h c và v t lý Phơi hay s y là m t trong nh ng bi n pháp x lý ñ i v i h t nông s n ñư c nông dân làm t lâu ñ i. Vi c làm gi m th y ph n h t như v y trư c tiên s di t tr ñư c các loài n m ñ ng ru ng hay các loài vi khu n c n có ñ m cao ñ phát tri n. ð i v i rau qu , c t b các ph n b b nh hay lo i ra nh ng qu b b nh có tác d ng ngăn ng a s lây nhi m v sau. Vi c qu n lý vi sinh v t h i nông s n cũng có th ñư c th c hi n trư c và trong khi b o qu n b ng x lý chi u x hay nhi t, ñi u khi n nhi t ñ , m ñ , khí quy n b o qu n. B o qu n nhi t ñ th p là m t bi n pháp v t lý quan tr ng nh t phòng ng a vi sinh v t gây h i, các bi n pháp khác h u h t ñư c coi là các k thu t b sung cho bi n pháp b o qu n l nh. Vi c ph i h p này trong nhi u trư ng h p kh c ph c ñư c như c ñi m c a nông s n trong b o qu n l nh. Ví d h u h t rau qu nhi t ñ i d b t n thương l nh nên ngư ng th p nh t nhi t ñ b o qu n thư ng là 10-14oC, trong trư ng h p này, n u ñư c h tr b ng ñi u ch nh khí quy n b o qu n như tăng n ng ñ CO2 (lên ñ n 3%) hay gi m n ng ñ O2 (xu ng 3-5%) thì s c ch hoàn toàn s phát tri n c a vi sinh v t h i. X lý nhi t ñ cao hi n nay cũng tr thành bi n pháp an toàn ñư c s d ng nhi u. Nông s n tùy lo i và ñ i tư ng gây h i s ñư c l a ch n x lý nhi t ñ cao khác nhau. Không khí khô nóng thư ng ñư c s d ng ñ x lý trong các h th ng ng d n h t nông s n vào silo, v a có tác d ng s y khô, v a có tác d ng di t tr m m m ng b nh. Nhúng nông s n trong nư c nóng thư ng ñư c s d ng nhi u hơn so v i vi c x lý b ng không khí nóng m và các bi n pháp này ñư c áp d ng thương m i cho nhi u lo i trái cây như ñu ñ , xoài, táo, lê, dưa. Nh ng nông s n sau khi x lý b ng bi n pháp này tuy có th d b tái nhi m b nh nhưng dù sao yêu c u cách ly không g t gao như ñ i v i nh ng nông s n không x lý. Thông thư ng nhi t ñ nư c x lý t 50-55oC tùy ñ nh y c m nhi t c a lo i nông s n. - Bi n pháp hóa h c X lý hóa ch t phòng tr b nh h i sau thu ho ch tr nên ph bi n hơn trong kho ng 30 năm tr l i ñây, ñ c bi t trong các ho t ñ ng thương m i cam, chu i và nho gi a các nư c trên th gi i. M c ñ x lý ph thu c vào chi n lư c thương m i hóa nông s n và ki u lây nhi m c a vi sinh v t h i. ð i v i cam là lo i có tu i th b o qu n tương ñ i dài thì m c tiêu x lý hóa ch t là phòng ng a nhi m m i và ngăn c n n m lây t qu nhi m b nh sang qu bên c nh. Dâu tây có tu i th b o qu n ng n hơn thì vi c x lý hóa ch t l i t p trung ngăn ng a lây lan b nh m c xám ngay trên ñ ng ru ng. Nói cách khác, x lý hóa ch t ph i phù h p v i tính ch t thương m i c a nông s n. Không có lý gì ta l i x lý hóa ch t cho nông s n có tu i th b o qu n ng n ñ t n dư thu c tr n m t n t i trong s n ph m khi tiêu dùng. X lý hóa ch t phòng tr b nh cho nông s n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 85
ph thu c vào: lư ng xâm nhi m ban ñ u; ñ sâu lây nhi m trong mô t bào ký ch ; t c ñ phát tri n lây nhi m; nhi t ñ và ñ m; ñ sâu hóa ch t có th thâm nh p ñư c vào trong mô t bào ký ch . Hơn n a, hóa ch t cũng không ñư c gây h i cho t bào nông s n và là lo i ñư c phép s d ng sau cho nông s n b o qu n. B ng 2.6. trình bày m t s thu c tr n m khu n ñư c phép s d ng ñ x lý b nh h i sau thu ho ch. - Bi n pháp sinh h c Dù ñã ñư c th nghi m, ñánh giá và s n xu t ch ph m cho cây tr ng ngoài ñ ng ru ng, nhưng các bi n pháp s d ng các tác nhân sinh h c như n m, n m men, vi khu n ñ phòng tr b nh h i sau thu ho ch v n còn ñư c coi là m i m Vi t Nam. Hi u qu c a m t s ch t kháng sinh t nhiên do vi sinh v t ti t ra ñã ñư c bi t t lâu. Vi sinh v t không gây b nh ñư c s d ng là y u t ñ i kháng v i vi sinh v t gây b nh. Ngư i ta s d ng vi khu n Enterobacter cloacae v i n ng ñ x lý cao (1012 vi khu n/ml) cho ñào ñ phòng b nh th i do n m Rhyzopus stolonifer gây ra. Các vi sinh v t vô h i cũng có th ñư c s d ng ñ ký sinh tiêu di t vi sinh v t h i, như vi c s d ng n m Coniothyrium ñ tr b nh gây ra do n m Sclerotinia. Các lo i n m men không gây b nh cho nông s n cũng thư ng ñư c nghiên c u x lý s n ph m. Các loài này khi phát tri n s t o ra tính c nh tranh, chi m h t ch phát tri n c a vi sinh v t gây h i. Ngoài ra, ngư i ta còn làm y u m t s ch ng n m h i r i x lý nông s n, t o cho nông s n s c ñ kháng b nh gi ng như dùng vacxin cho ngư i và v t nuôi. B ng 2.6. M t s hóa ch t s d ng làm thu c tr n m sau thu ho ch Tên hóa ch t ð i tư ng phòng tr Nông s n Mu i vô cơ có tính ki m natri tetraborat, natri carbonat, Penicillium cam quýt natri hydroxit Các g c amin ch a amôn và g c béo khí amôni c Penicillium, Diplodia, Rhyzopus cam quýt Sec-butylamine Penicillium, các b nh th i cu ng cam quýt Các amin bay hơi Dicloran Rhyzopus, Botrytis ñào, lê, m n, cà r t, khoai lang Các h p ch t benzimidazole benomyl, thiabendazole, Penicillium cam quýt thiophanate methyl Carbendazim Colletotrichum và n m khác Chu i, táo, lê, d a, ñào, m n Các h p ch t triazole Imazalin Penicillium cam quýt procloraz cam quýt guanidine cam quýt guazitine Penicillium, Geotrichum cam quýtc Các hydrocarbon và d n xu t biphenyl Penicillium, Diplodia cam quýt methyl chloroform Penicillium, các b nh th i cu ng cam quýt Các ch t ôxi hóa axít hypocloric vi khu n và n m nhi mg nư c r a nông s n it vi khu n, n m cam quýt, nho nitơ trichlorit Penicillium cà chua, cam quýt Các axíth u cơ và aldehyt axít dehydroacetic Botrytis và các n m khác dâu tây Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 86
axít sorbic Alternaria, Cladosporium v formaldehyde nm Các h p ch t phenol o-phenylphenol (HOPP) Penicillium cam quýt o-phenylphenate natri (SOPP) Penicillium, vi khu n và n m nông s n Salicylanilide Penicillium, Phomopsis, Nigrospora Lưu huỳnh (vô cơ) b t lưu huỳnh Monilinia ñào lưu huỳnh vôi Scletinia bisulphate, khí dioxide sulphur Botrytis nho Lưu huỳnh (h u cơ) captan Th i h ng trong b o qu n thiram Cladosporium, th i ñ u,cu ng qu rau qu các lo i ziram Alternaria, th i ñ u và cu ng qu dâu tây, chu i thiourea bào t c a Penicillium chu i thioacetamide Diplodia cam quýt 2. Côn trùng h i nông s n sau thu ho ch 2.1. Khái ni m Côn trùng thu c nhóm ñ ng v t chân ñ t, thu c l p Côn trùng (Insecta) có 3 ñôi chân. Ph n l n d ch h i h t b o qu n nguy hi m thu c l p côn trùng, ch y u là b cánh c ng (Coleoptera) (g i chung là m t), sau ñó là b cánh v y (Lepidoptera) (g i chung là ngài). Các loài r p thu c B cánh úp (Psocoptera) gây h i không ñáng k , ch y u n u phát sinh d ch thì làm b n nông s n. Ngoài ra còn B m i (Isoptera) và B gián (Blattoptera) cũng có th gây h i nông s n b o qu n. Côn trùng gây h i nông s n d h ng (ch y u là trái cây) ñáng quan tâm là m t s loài ru i thu c B hai cánh (Diptera). Cùng v i côn trùng, m t s loài thu c l p Nh n (Acarina), b Arachnida cũng là các ñ i tư ng gây h i nông s n. Côn trùng có kh năng phát sinh thành d ch t m t s lư ng nh cá th trong kho b o qu n do ñ m n ñ cao và th i gian phát tri n cá th ng n. Ví d loài m t thóc ñ Tribolium có h s nhân 70. Có nghĩa là trong ñi u ki n t i ưu, m t c p Tribolium có th s n sinh ra th h sau như sau: Sau 1 tháng: 2 × 70 = 140 Sau 2 tháng: 140 × 70 = 9,800 Sau 3 tháng: 9,800 × 70 = 686,000 Theo lý thuy t thì sau 4 tháng, t m t c p b m s t o ra 686,000×70 = 48,020,000 cá th , sau ñó các ñi u ki n v kh năng t n t i, th c ăn, quá ñông,… s h n ch m t ti p t c phát tri n. V hình thái, cơ th côn trùng chia làm 3 ph n: ð u mang m t, râu và mi ng, trong có ch a não; Ng c bao g m 3 ñ t mang 3 ñôi chân và các cánh; B ng, trong có ch a tim, h th ng tiêu hóa, có 11 ho c ít hơn 11 ñ t; ph n t n cùng bi n ñ i thành b ph n sinh d c là gai giao c u con ñ c và máng ñ tr ng con cái. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 87
Hình 3.6. Hình thái côn trùng gây h i Côn trùng phát tri n cá th qua m t s giai ño n. Con trư ng thành ñ tr ng, tr ng n ra sâu non. Giai ño n sâu non là giai ño n phá h i ch y u. Sâu non tr i qua m t s giai ño n phát tri n và k t thúc b ng hóa nh ng. Nh ng s vũ hóa thành con trư ng thành. Vòng ñ i này ñư c g i là s bi n thái hoàn toàn. Th i gian ñ hoàn thành vòng ñ i c a côn trùng thay ñ i tùy thu c vào loài, và quan tr ng hơn n a là ph thu c vào ñi u ki n ngo i c nh. Các loài côn trùng còn khác nhau các t p tính s ng và sinh s n như v trí ñ tr ng, môi trư ng phát tri n sâu non và v trí hóa nh ng (trong hay ngoài h t). Hình 4.6. M t s loài côn trùng thư ng g p trong kho b o qu n M t ñ c h t nh (Rhyzopertha dominica) M t vòi voi (Sitophilus sp.) Ngài g o (Corcryra caphalonica) Ngài thóc (Sitotroga cerealella) M t ñ u ñ (Bruchus sp.) M t thóc l n (Tenebroides mauritanicus) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 88
M t vòi voi h i ñ u (Acanthoscelides obtectus) M t thóc ñ (Tribolium castaneum) M t g o thò ñuôi (Carpophilus sp.) M t thóc Thái Lan (Lophocateres pusillus) M t răng cưa (Oryzaephilus surinamensis) M t khu n ñen (Alphitobius sp.) M t d t ñ (Ahasverus advena) M t râu dài (Cryptolestes ferrugineus) Nh n ñen b t m i (Mezium sp.) Nh n h i kho (H Acaridae) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 89
Ru i ñ c qu dâu tây (Drosophila melanogaster) Ru i ñ c qu xoài (Dacus dorsalis) 2.2. S xâm nhi m và lây lan côn trùng a, Ngu n xâm nhi m Khi m i thu ho ch v , h t nông s n có th b nhi m côn trùng t nhi u ngu n khác nhau, bao g m ngu n t nông s n ñã b nhi m, ñ c bi t t các lo i th c ăn gia súc; t b t c ch nào chúng có th trú n ñư c như các v t r n, n t, các hòm, h trên tư ng hay sàn kho hay thùng ch a, các ñ ng rác hay v n tr u kho hay nơi xay xát, hay các bao bì không; t các nông s n ñã b nhi m ñư c ñưa vào kho; hay t di chuy n t nơi khác như các kho bên c nh hay t ngoài ñ ng; hay do con ngư i và ñ ng v t khác mang theo. nư c ta, nh t là phía nam do khi h u nóng m quanh năm nên côn trùng d dàng lây nhi m, sinh s n và t n t i t năm này sang năm khác trong các kho b o qu n. mi n B c, do có th i gian mùa ñông khí h u l nh, ph n l n các loài côn trùng không ch u ñư c l nh. Tuy nhiên, ngay c trong ñi u ki n mi n B c l nh, nhi u loài côn trùng nguy hi m v n t n t i lâu dài nh ng nơi trú n an toàn trong kho nông s n, c khô hay nơi chăn nuôi nh vi c sinh nhi t và m c a ch t th i gia súc và ngu n th c ăn ñ ñ chúng duy trì s s ng ch ñ n khi th i ti t thu n l i. nh ng kho ch a dung lư ng l n, côn trùng có th d dàng lây t nông s n cũ b nhi m n u không có công tác v sinh kho không h p lý. Nh ng d ng kho ch a ph bi n như c a chúng ta hi n nay (kho Ti p, kho A1) có c u trúc t o ra nhi u nơi cư trú cho côn trùng làm cho công tác v sinh kh trùng g p nhi u khó khăn và hi u qu không cao như nh ng d ng kho ch a hi n ñ i ki u silô. Thư ng thì vi c nhi m côn trùng kho t ngoài ñ ng không ph bi n, tr lúa g o, vì th i gian t khi giai ño n h t chín s a ñ n thu ho ch ng n và không ñ cho côn trùng sinh ra m t th h m i. Tuy v y, côn trùng v n có th nhi m trong quá trình v n chuy n nông s n v kho, trong quá trình xay sát nh kh năng t di chuy n c a chúng, nh t là kh năng bay. Hơn n a, h t nông s n b t n thương, v gãy không ch x y ra trong quá trình xay sát, mà ngay t trên ru ng có th b các lo i côn trùng ñ ng ru ng t n công. Nh ng h t nông s n này khi ñưa vào b o qu n s b các loài côn trùng gây h i th c p t n công d dàng. nư c ta, nh t là m t s vùng mi n núi, nông dân thư ng ñ ngô t khô trên nương rãy trư c khi thu ho ch. Vi c lây nhi m côn trùng kho t ngoài ñ ng là r t d . Nguy cơ này cũng có th x y ra v i lúa. Và ñây cũng là ngu n lây nhi m ñã hình thành t trư c khi ñưa nông s n vào kho. Trong quá trình b o qu n, côn trùng trong kh i nông s n b chi ph i b i nhi u y u t . R t nhi u loài như ngài h i nông s n có cơ th y u không th cư trú và ñ tr ng m t dư i c a h t trong kh i nông s n, cho nên chúng phân b ph n l n trên b m t kh i. Các loài m t phân b d dàng hơn bên trong kh i nông s n, cho nên s phân b c a chúng ch u nh hư ng l n c a nhi t ñ , ñ m và s tích t c a v n h t, v tr u. Nhi t ñ là y u t quan tr ng quy t ñ nh v trí phân b c a côn trùng trong kh i nông s n. Nhi t ñ gi a kh i nông s n tăng cao do quá trình trao ñ i ch t c a côn trùng có th gi t ch t chúng ho c khi n chúng ph i di chuy n ra nơi mát hơn. Mùa hè khi th i ti t nóng, côn trùng có xu hư ng t p trung ph n n a trên c a kh i nông s n, mùa ñ ng l nh hơn chúng l i có xu hư ng t p trung ph n n a dư i c a kh i. Côn trùng thích nh ng h t nông s n m. N u kho ch a b d t, th m và h t d nhi m m, có th th y côn trùng t p trung ñó nhi u hơn so v i các nơi h t khô. B m t kh i h t thư ng tích Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 90
m nhi u hơn do quá trình b c hơi nư c t bên trong cũng là nơi côn trùng thích t p trung gây h i. Tình tr ng ñóng vón (ñóng bánh) nông s n cũng là y u t h p d n và ñ i khi là c n thi t cho s phát tri n c a côn trùng. McGregor (1964) ñã thí nghi m và th y r ng m t thóc ñ thích s ng nh ng nơi có nh ng m u b t mỳ ñóng vón hơn là b t mỳ s ch, và khi t l h t vón cao thì ñ m n ñ c a m t cũng cao. T p tính ăn c a ngài và m t thóc là nh ng loài ăn h i h t tr c ti p cũng là m t ñi u ki n ñ các loài ăn h i th c p gây h i và rút ng n vòng ñ i, nhanh chóng bùng n s lư ng gây h i. b, Phương th c xâm nhi m D a vào cách t n công và ăn h i h t nông s n, côn trùng h i trong b o qu n có th chia làm các lo i sau: - Xâm nhi m tr c ti p (sơ c p): Các loài có kh năng t n công nh ng h t kh e còn nguyên v n và phát tri n bên trong h t, bao g m các loài m t vòi voi (Sitophilus sp.), m t ñ c h t nh (Rhyzopertha dominica), ngài thóc (Sitotroga cerealella), m t ñ u xanh (Bruchus spp.).... Con trư ng thành c a các loài này thư ng ñ tr ng dư i v h t, sâu non trư ng thành ñ c vào h t và phát tri n gây h i bên trong h t. H t nông s n trông v n bình thư ng nhưng th c t toàn b phôi, n i nhũ ñã b ăn h i h t, làm cho ta r t khó phát hi n. - Xâm nhi m gián ti p (th c p): Bao g m m t s loài ph bi n nguy hi m như m t thóc ñ và m t thóc t p (Tribolium spp.), m t răng cưa (Oryzeaphilus surinamensis), m t c ng ñ t (Trogoderma granarium),… Các loài m t này ch có kh năng t n công các h t g y v , m, vì v y ch gây h i n u h t b m m, ñã b ăn h i b i côn trùng xâm nhi m tr c ti p ho c các s n ph m ñã qua ch bi n như b t mỳ. Nh ng loài côn trùng gây h i này thư ng ñ l i các v n cám l n l n v i h t nông s n. Ph n l n sâu non các loài này s ng t do bên ngoài h t nông s n, ch có m t s ít s ng bên trong h t. 2.3. Tác h i c a côn trùng Hư h ng và t n th t do côn trùng gây ra v i h t nông s n b o qu n không thua kém gì s phá h i cây tr ng ngoài ñ ng. Tuy nhiên, cây tr ng khi b phá h i s d dàng nh n th y, trong khi s phá h i nông s n trong kho b o qu n thư ng khó phát hi n. Các d ng và m c ñ hư h ng h t b o qu n thư ng cũng khó tính toán hơn. các kho ch a gia ñình hay nông tr i, t n th t có th r t l n, nhưng m t mát bao nhiêu do côn trùng ăn h i thì thư ng ngư i ta ít ño ñ m. Nh ng kho h t nông s n ñã qua ch bi n, xay sát thư ng b nhi m côn trùng nghiêm tr ng và nguy hi m hơn r t nhi u so v i các kho h t chưa qua sơ ch . Có th chia d ng gây h i h t nông s n b o qu n c a côn trùng và các ñ c ñi m gây t n th t như sau: a, Gây h i tr c ti p Ăn h i h t b o qu n: m t s loài côn trùng, bao g m m t thóc, m t ngô, m t kho, m t ñ c thóc nh và ngài thóc ăn h i ph n n i nhũ h t, trong ñó hai loài sau cùng còn ăn c m m h t. Loài khác như sâu non ngài Thóc n ð ch ăn h i ph n phôi h t. ð i v i h t nông s n nói chung, s ăn h i này làm m t ñi th c ph m d tr c a chúng ta. Trong nh ng trư ng h p gây h i nghiêm tr ng n u x y ra nh ng kho d tr qu c gia, s t n th t này có th ñe d a ñ n an ninh lương th c nh ng khi mùa màng không t t hay chi n tranh, thiên tai x y ra. ð i v i h t nông s n dùng ñ làm gi ng, vi c phôi và n i nhũ h t b côn trùng ăn h i s nh hư ng ñ n t l n y m m và s c s ng cây con khi gieo tr ng, kéo theo nh ng t n th t và chi phí gia tăng cho s n xu t. Xác ch t và ch t th i c a côn trùng, ph n th c ăn th a côn trùng ñ l i làm nhi m b n nông s n, làm nh hư ng ñ n giá tr thương ph m c a nông s n trên th trư ng. Bên c nh ñó, côn trùng còn c n phá làm h ng các v t li u, bao bì b o qu n. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 91
b, Gây h i gián ti p S phát tri n c a côn trùng làm lan truy n nhi t ñ và m ñ trong kh i h t. S gia tăng c a nh ng y u t khí h u này m t m t khuy n khích s gây h i c a các loài côn trùng khác, m t khác tăng kh năng phát tri n c a các loài n m h i cũng như thúc ñ y s b c nóng c a kh i nông s n. M t s loài n m h i không có kh năng xâm nhi m tr c ti p qua l p v nông s n. Nhưng khi côn trùng c n phá h ng l p v b o v , nông s n d dàng b nhi m và th i h ng nhanh chóng do các loài n m h i lây nhi m th c p. M t s loài côn trùng còn làm trung gian truy n b nh cho con ngư i và gia súc. Nh ng h qu x u c a vi c gây h i này s làm xu t hi n ph n ng tiêu c c c a ngư i tiêu dùng ñ n nông s n b o qu n, gây gi m ho c m t giá tr nông s n. T n th t do côn trùng gây ra còn liên quan ñ n vi c chi phí áp d ng các bi n pháp phòng ch ng. M t trong nh ng bi n pháp ñó là s d ng hóa ch t và k t qu là nh ng m i quan tâm và ph n ng c a ngư i tiêu dùng v i dư lư ng ch t hóa h c ñ c h i còn l i trong nông s n, nh ng m i lo ng i v nhi m ñ c môi trư ng s ng c a con ngư i và gia súc. Cùng v i vi c di t tr côn trùng gây h i, hóa ch t còn gi t ch t luôn c nh ng loài thiên ñ ch có ích trong kho. Hơn n a, vi c côn trùng phát sinh thêm nh ng nòi kháng thu c ngày càng làm tăng thêm chi phí nghiên c u và tính ph c t p trong phòng tr . 2.4. H n ch tác h i do côn trùng Ngày nay vi c phòng tr côn trùng h i nông s n b o qu n hi u qu ñư c th gi i quan tâm áp d ng là các bi n pháp qu n lý d ch h i t ng h p (IPM) hay qu n lý hàng hóa t ng h p (ICM). ðây là các bi n pháp nh m h n ch ñ n m c th p nh t vi c s d ng hóa ch t ñ c có h i cho môi trư ng và s c kh e con ngư i k t h p v i làm v sinh kho tàng thi t b , qu n lý ñi u hành và các k thu t phòng ch ng khác. Làm v sinh liên quan ñ n làm s ch nhà kho, v t ch a và các phương ti n, dây chuy n, trư c khi nông s n ñư c ñưa vào b o qu n. M t s hóa ch t kh trùng có th ñư c dùng ñ x lý như methoxychlor (50%WP hay 25%EC), Pyrethins 6%EC k t h p v i pyperonyl butoxide 60%EC, malathion 57%EC,... M c ñích c a vi c làm v sinh nh m h n ch và lo i b tr ng, nh ng và côn trùng trư ng thành ñang t n t i d ng ng ngh trư c khi chúng ñư c ti p c n v i ngu n th c ăn d i dào m i. Ngay c khi ti p xúc v i nông s n b o qu n, cũng c n lưu ý t i vi c con ngư i và gia súc mang theo d ch h i và có nh ng bi n pháp v sinh qu n áo, v t d ng mang theo khi ra vào kho. Giám ñ nh ñúng côn trùng có kh năng phát sinh d ch trong kho b o qu n là vi c h t s c c n thi t ñ ñ xu t nh ng bi n pháp di t tr hi u qu . Vi c này c n có các chuyên gia h tr và ñưa ra nh ng d ñoán v s lây lan phát sinh d ch và l i khuyên phòng tránh c n thi t. Vi c s p x p nông s n hay kh i nông s n trong kho b o qu n cũng quan tr ng, ph i ñ m b o ñúng k thu t ñ tránh lây lan. Gi a các nông s n cũ và m i nh p kho, nông s n t t và kém ch t lư ng, nông s n ñã nhi m và còn s ch, nông s n khô và m,… c n ph i có s cách ly b t bu c. Kho tàng ph i ñư c ñ m b o không d t m, tư ng và sàn t t không n t r n làm cho côn trùng không có ch n n p. M t công tác quan tr ng trong phòng tránh côn trùng là vi c xi t ch t các bi n pháp ki m d ch t i các c a kh u biên gi i qu c gia và các vùng ñ ngăn ng a s lây lan côn trùng t ñ a phương này sang ñ a phương khác hay t các nư c khác vào Vi t Nam. Vi c ki m d ch ñã ñư c th ch hóa trong các văn b n pháp lu t c a Nhà nư c, ñ c bi t là Pháp l nh v Ki m d ch th c v t và Danh m c côn trùng là ñ i tư ng ki m d ch c a Vi t Nam do B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ban hành. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 92
2.5. Di t tr và phòng ch ng lây lan côn trùng trong b o qu n nông s n - Bi n pháp cơ h c và v t lý Có m t s bi n pháp ñơn gi n và r ti n, có th áp d ng h gia ñình v i quy mô b o qu n nh như bao gói t o hàng rào cơ h c ngăn c n s xâm nh p c a côn trùng, sàng s y lo i b tr c ti p côn trùng kh i nông s n r i thiêu h y côn trùng l n trong b i rác, hay dùng b y ñèn, ñóng m kho h p lý ñ di t côn trùng b ng ánh sáng nh t là v i các loài ngài. Nói chung, cách phòng tr hi u qu v n là t o ra m t ñi u ki n môi trư ng trái ngư c v i nhu c u s ng c a côn trùng (nhi t ñ , ñ m, th c ăn và không gian s ng) Nhi t ñ t i ưu ñ côn trùng phát sinh phát tri n là 23-30oC. Kh ng ch nhi t ñ và ñ m trong b o qu n h t nông s n m c n ñ nh (40-50%RH 18oC) có th phòng tr ñư c h u h t các loài côn trùng h i. X lý nhi t ñ cao là phương pháp hay ñư c dùng. ðơn gi n nh t là vi c phơi h t nông s n dư i ánh n ng nóng ñ di t côn trùng. Các kho l n hi n ñ i như silô có th x lý không khí khô nóng. X lý nông s n 54-55oC trong vòng 30 phút có th di t ñư c nhi u loài côn trùng. Có thí nghi m cho th y 100% m t thóc t p ch t nhi t ñ 49oC trong vòng 10- 12 gi . X lý hơi nư c nóng thư ng ñư c áp d ng cho trái cây. X lý xoài b ng hơi nư c nóng làm nhi t ñ qu ñ t 45oC trong vòng 20 phút có th di t tr hoàn toàn sâu non ru i ñ c qu . B o qu n nông s n nhi t ñ th p nư c ta thông thư ng ch ñư c áp d ng v i nông s n d h ng trong th i gian ng n do chi phí cao. Tuy nhiên, n u ñư c s d ng, ñây là m t bi n pháp r t an toàn và hi u qu vì côn trùng khi b l nh dư i ngư ng ch u ñ ng kéo dài s ch t. Thay ñ i thành ph n hay áp su t khí quy n b o qu n cũng r t hi u qu ñ tiêu di t côn trùng. Trong nh ng h th ng kho b o qu n kín hi n ñ i, khí quy n có th ñư c ñi u ch nh b ng cách ñưa thêm khí nitơ ñ h th p n ng ñ ôxy gây ng t cho côn trùng. Khí CO2 có th dùng ñ xông hơi kho trong 2-5 ngày làm cho cơ quan hô h p c a côn trùng luôn tr ng thái m và côn trùng s ch t vì m t nư c. S d ng các b i trơ có tính ñ c hay gây t n thương cho côn trùng cũng có tác d ng b o v nông s n. Các ch t ñã ñư c phép s d ng bao g m ñiatomit, silica aerogel, ôxít mangan, ôxít nhôm, b t sét ñã ñư c ho t hóa. Chi u x b ng các tia Rơnghen, Beta hay Gamma cũng ñư c nghiên c u s d ng ñ phát hi n, gây b t d c hay tr c ti p tiêu di t côn trùng. Tia b c x Gamma ñư c t o ra b i ñ ng v phóng x Cobalt-60.Tia b c x Beta là các chùm tia ñi n t . B c x ion hoá gây t n thương lên côn trùng b ng cách t o ra các ion hay các g c t do (g c tích ñi n) có tính ho t ñ ng cao. Bên c nh vi c ion hoá, tia b c x còn b gãy m t s liên k t hoá h c. - Bi n pháp hóa h c S d ng hóa ch t t ng h p d ng l ng và d ng b t ñ phun ho c tr n l n v i h t nông s n b o qu n v i s lư ng l n là không d dàng. Xông hơi ñ di t côn trùng (xông trùng) là bi n pháp ñư c áp d ng ph bi n. Ch t xông hơi là d ng hóa ch t t n t i d ng khí ho c t o ra khí trong ñi u ki n nhi t ñ và áp su t thư ng. d ng khí, hóa ch t s phân tán vào khí quy n b o qu n, th m vào nông s n, ñi vào trong h hô h p c a côn trùng. So v i d ng hóa ch t khác, ch t xông hơi ít ho c không có tác d ng lâu dài nên khi phân tán h t d n ra kh i khí quy n b o qu n, côn trùng có th tái nhi m ngay. Ch t xông hơi ñư c s d ng ñ di t tr côn trùng kho là nh ng lo i có th s d ng theo nhi u phương pháp khác ñi so v i quy ư c. Các ch t xông hơi có th ñư c s d ng ñơn l ho c k t h p ñ tăng hi u qu kh trùng ho c gi m ñ nguy hi m. Nông s n thư ng ñư c bao ñ y kín khi xông trùng b ng các v t li u khác nhau (ph bi n là v i nilông 0,2-0,5mm), có ho c không có thi t b lưu thông không khí ñ phân tán ñ u khí và thoát khí sau x lý. Hi u qu xông trùng ph thu c vào: nhi t ñ , ñ m và tính lưu thông không khí c a môi trư ng b o qu n; v t li u b o qu n và bao ñ y khi xông trùng; t n xu t, n ng ñ hóa ch t và th i gian xông trùng; lo i và tình tr ng nông s n, như là t l k t vón c a b t, ñóng c c h t nông s n. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 93
Hình 5.6. Sơ ñ xông trùng các bao h t b ng b t chuyên d ng M t ch t xông hơi t t ph i là ch t 1) có hi u qu cao, giá r ; 2) có ñ c l c cao v i t t c các pha phát tri n c a các côn trùng m c tiêu nhưng không quá ñ c cho ngư i; 3) d bay hơi và kh năng thâm nh p t t (nhưng không b nông s n ng m quá nhi u s nh hư ng ñ n ch t lư ng); 4) d phát hi n và theo dõi trong quá trình x lý; 5) không ăn mòn v t li u, khó cháy n trong ñi u ki n thư ng và gi ñư c lâu; 6) không tác ñ ng gây mùi v khó ch u cho nông s n; 7) có th bay hơi tri t ñ không ñ l i dư lư ng; 8) không h i ñ n kh năng n y m m h t và ch t lư ng thương ph m h t; 9) không h i ñ n ch t lư ng xay sát và ch bi n; 10) s n có và d s d ng. Các ch t xông hơi ñư c s d ng ph bi n hi n nay là phosphin (PH3), methyl bromide (CH3Br), và hydrogen cyanide (HCN). Phosphin r t d cháy ngay khi n ng ñ th p nên ph i r t chú ý an toàn khi s d ng. - Bi n pháp sinh h c Vi c s d ng các y u t sinh h c ngày càng ñư c quan tâm nghiên c u s d ng ñ tác ñ ng b t l i vào t p tính s ng và sinh s n c a côn trùng h i. Phòng tr sinh h c quan tâm ñ u tiên t i vi c s d ng k thù t nhiên là các loài côn trùng ký sinh và ăn th t côn trùng h i. Ong m t ñ (Trichogramma pretiosum) ñư c nuôi th và ñ tr ng vào trong tr ng ngài g o. Sâu non c a ong m t ñ n ra s d ng tr ng ngài g o làm th c ăn và tr ng s ch t. Loài b xít kho b t m i (Xylocoris flavipes) ñã ñư c nhân nuôi ñ t n công ăn th t nhi u lo i côn trùng kho như m t thóc ñ , m t răng cưa, hay sâu non ngài thóc n ð . Các loài vi sinh v t ñư c s d ng ñ gây b nh làm ch t côn trùng h i ñư c s d ng nhi u. Bacillus thuringiensis, thư ng ñư c bi t dư i tên là ‘Bt’, ñã ñư c s d ng làm ch ph m di t tr sâu non nhi u loài côn trùng h i nông s n b o qu n. D a vào ñ c tính sinh h c c a t ng loài côn trùng h i, ngư i ta ñã t ng h p ra m t s các ho t ch t sinh h c (n i ti t t tr ) gây r i lo n n i ti t làm sâu non ng ng phát tri n ho c vòng ñ i côn trùng phát tri n không bình thư ng, gây ch t hay gây b t d c và th vào môi trư ng b o qu n s h n ch ñư c s tăng trư ng c a qu n th côn trùng. Vi c s d ng b y có ch a m i Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 94
pheromone sinh d c d n d côn trùng t p trung ñ tiêu di t cũng d a trên ñ c tính sinh h c c a t ng loài. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 95
CÂU H I C NG C KI N TH C CHƯƠNG VI 1. Hãy trình bày s xâm nhi m c a vi sinh v t h i nông s n. 2. Hãy trình bày s xâm nhi m c a côn trùng h i nông s n. 3. Phân bi t s xâm nhi m và s lây nhi m sinh v t h i nông s n. 4. Ngư i ta thư ng nh n m nh thi t h i nào do vi sinh v t h i gây ra trên nông s n? T i sao? 5. Phân bi t vi sinh v t ch ñ ng và vi sinh v t cơ h i. 6. Th nào là vi sinh v t, côn trùng ti m n? 7. Ngư i ta thư ng nh n m nh thi t h i nào do côn trùng h i gây ra trên nông s n? T i sao? 8. T i sao ph i ñ t bi n pháp ñ phòng chu t h i lên hàng ñ u? Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình B o qu n nông s n --------------------------------------------- 96