intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Giáo trình Con người và môi trường: Phần 2 - PGS.TS. Hoàng Hưng (chủ biên), ThS. Nguyễn Thị Kim Loan

Chia sẻ: Hoa La Hoa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

173
lượt xem
44
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối nội dung phần 1, phần 2 Giáo trình "Con người và môi trường" do PGS.TS. Hoàng Hưng (chủ biên) và ThS. Nguyễn Thị Kim Loan biên soạn trình bày nội dung chương 3 và chương 4. Nội dung phần này trình bày về tài nguyên đất và ô nhiễm môi trường đất; ô nhiễm không khí. Tham khảo nội dung hai phần tài liệu để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Con người và môi trường: Phần 2 - PGS.TS. Hoàng Hưng (chủ biên), ThS. Nguyễn Thị Kim Loan

  1. 124 Chính con ngöôøi khi taùc ñoäng vaøo ñaát ñaõ laøm thay ñoåi khaù nhieàu tính chaát cuûa ñaát ñoâi khi coøn taïo haún moät loaïi ñaát môùi chöa töøng coù trong töï nhieân ví duï ñaát troàng luùa nöôùc. CHÖÔNG III Treân quan ñieåm sinh thaùi hoïc vaø moâi tröôøng thì Winkle (1968) ñaõ xem xeùt nhö moät vaät theå soáng vì trong noù coù chöùa nhieàu sinh vaät nhö vi khuaån, naám, taûo, thöïc vaät, ñoäng vaät... TAØI NGUYEÂN ÑAÁT Vì vaäy, ñaát ñai cuõng tuaân thuû nhöõng quy luaät soáng ñoù laø phaùt VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT sinh, phaùt trieån, thoaùi hoùa, giaø coãi. Vì vaäy, tuyø thuoäc vaøo thaùi ñoä cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ñaát maø ñaát coù theå trôû thaønh phì nhieâu hôn, cho naêng suaát caây troàng cao hôn..., ñoàng thôøi §I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ ÑAÁT ngöôïc laïi cuõng seõ laøm cho ñaát thoaùi hoùa, baïc maøu, ñöa ñeán Ñaát ôû chung quanh ta, ñaát ôû khaép moïi nôi treân haønh naêng suaát caây troàng giaûm thaáp hoaëc khoâng coøn khaû naêng tinh naøy, ngay caû döôùi chaân ta cuõng coù ñaát. Ñaát ñaõ töøng nuoâi canh taùc nöõa... soáng ta töï bao ñôøi. Noù gaén boù vôùi ta töø luùc môùi sinh cho tôùi Caùc nhaø sinh thaùi hoïc coøn cho raèng: Ñaát laø “vaät mang” khi nhaém maét cuõng naèm cuøng vôùi ñaát. AÁy theá nhöng hieåu (carier) cuûa taát caû heä sinh thaùi toàn taïi treân traùi ñaát. Nhö vaäy, töôøng taän veà ñaát chöa haún ñaõ maáy ai hieåu heát. ñaát luoân mang treân mình noù caùc heä sinh thaùi vaø caùc heä sinh I. Ñònh nghóa thaùi naøy chæ beàn vöõng khi “vaät mang” beàn vöõng... Con ngöôøi taùc ñoäng vaøo ñaát cuõng chính laø taùc ñoäng vaøo taát caû heä sinh “Ñaát laø vaät theå thieân nhieân caáu taïo laâu ñôøi do keát quaû thaùi maø ñaát ñaõ “mang” treân mình noù. cuûa quaù trình hoaït ñoäng toång hôïp cuûa 5 yeáu toá hình thaønh goàm: ñaù, thöïc vaät, ñoäng vaät, khí haäu, ñòa hình vaø thôøi gian” Moät vaät mang coù tính chaát ñaëc thuø ñoäc ñaùo cuûa ñoä phì (Ñacutraep 1879). nhieâu neân ñaát laø cô sôû caàn thieát, vöõng chaéc giuùp cho caùc heä sinh thaùi toàn taïi vaø phaùt trieån. Vì vaäy, xeùt cho cuøng thì cuoäc soáng cuûa Ñaây laø ñònh nghóa ñaàu tieân khaù hoaøn chænh nhaát veà ñaát. con ngöôøi cuõng phuï thuoäc vaøo tính chaát ñoäc ñaùo naøy cuûa ñaát. Caùc loaïi ñaù caáu taïo neân voû quaû ñaát döôùi taùc ñoäng cuûa khí haäu, II. Thaønh phaàn cuûa ñaát sinh vaät vaø ñòa hình, traûi qua thôøi gian nhaát ñònh daàn daàn bò phaù huûy, vuïn naùt roài sinh ra ñaát. Sau naøy, nhieàu nhaø khoa Ñaát chöùa khoâng khí, nöôùc, chaát raén. Chaát raén laø thaønh hoïc cho raèng caàn boå sung theâm moät yeáu toá khaùc ñaëc bieät phaàn chuû yeáu chieám gaàn 100% khoái löôïng ñaát vaø ñöôïc chia ra quan troïng laø vai troø con ngöôøi. laøm 2 loaïi: Caùc chaát voâ cô caùc chaát höõu cô. 247 124 248
  2. 125 A. Caùc chaát voâ cô laø thaønh phaàn chuû yeáu cuûa ñaát, tyû leä + Quaù trình muøn hoùa laø quaù trình toång hôïp caùc chaát keå phaàn traêm so vôùi khoái löôïng khoâ kieät cuûa ñaát thöôøng chieám caû voâ cô vaø höõu cô ñeå hình thaønh moät hôïp chaát cao phaân töû laø 97 – 98%. maøu ñen goïi laø muøn. Boán nguyeân toá ñaàu laø: O, Si, Al, Fe ñaõ chieán tôùi 93% Caùc chaát höõu cô noùi chung vaø muøn noùi rieâng coù aûnh khoái löôïng ñaát. höôûng tôùi ñaát vaø caây troàng: Muøn chöùa nhieàu chaát dinh döôõng ñaëc bieät laø Nitô raát caàn thieát cho caây troàng, muøn coù taùc duïng Naêm nguyeân toá cuoái cuøng laø H, C, S, P, N raát caàn cho kích thích cho caây troàng. Ñaây laø ñieåm khaùc haún giöõa caùc chaát caây troàng nhöng ñaù chæ coù 0,5% coøn trong ñaát thì tyû leä cuûa höõu cô, chaát muøn vôùi phaân hoùa hoïc. chuùng laïi cao hôn. Ví duï: C trong ñaát cao hôn trong ñaù 20 laàn vaø N cao hôn 10 laàn. Chính vì vaây maø ñaát nuoâi soáng ñöôïc caây Muøn laøm cho ñaát tôi xoáp coù caáu truùc giöõ aåm vaø giöõ phaân, do troàng. ñoù caàn tìm nhieàu bieän phaùp ñeå naâng cao löôïng muøn cuûa ñaát. B. Caùc chaát höõu cô cuûa ñaát chæ chieám coù vaøi phaàn Baûng 3–1. Haøm löôïng trung bình caùc nguyeân toá hoùa hoïc traêm khoái löôïng ñaát nhöng laïi laø boä phaän quan troïng nhaát trong ñaát vaø ñaù (% troïng löôïng – theo Vinogracop – cuûa ñaát. Nguoàn goác caùc chaát höõu cô cuûa ñaát laø do xaùc caùc loaøi 1950) sinh vaät soáng trong ñaát taïo neân. Trong caùc loaïi naøy, caây xanh Nguyeân toá Ñaù Ñaát coù moät sinh khoái lôùn nhaát, chuùng laáy thöùc aên töø trong nöôùc O 47.2 49.0 vaø ñaát. Nhôø CO2 trong khí quyeån vaø naêng löôïng maët trôøi Si 27.6 33.0 chuùng taïo ra chaát höõu cô. Ngay khi ñang soáng chuùng cuõng ñaõ Al 8.8 7.13 traû laïi cho ñaát caønh, laù, quaû ruïng, reã cheát. Caùc chaát höõu cô naøy seõ bieán ñoåi döôùi taùc duïng cuûa khoâng khí, nöôùc, nhieät ñoä, Fe 5.1 3.80 vi sinh vaät theo 2 quaù trình: quaù trình khoaùng hoùa vaø quaù trình muøn hoùa. Ca 3.6 1.37 Na 2.64 0.63 + Quaù trình khoaùng hoùa laø quaù trình phaù huûy caùc chaát K 2.60 1.36 höõu cô ñeå chuùng bieán thaønh nhöõng hôïp chaát voâ cô ñôn giaûn Mg 2.10 0.60 nhö caùc loaïi muoái khoaùng H2O, CO2, NH3, H2S... Ti 0.60 0.46 H 0.15 249 125 250
  3. 126 Cacbon 0.10 Soá löôïng hôïp chaát voâ cô cuûa carbon raát ít so vôùi soá löôïng S (Löu huyønh) 0.09 2.0 hôïp chaát höõu cô... P (Phosphoric) 0.08 0.08 Nguoàn carbon coù theå töø CO2 vaø coù theå töø CO2 hoøa tan Nitô 0.01 0.1 trong nöôùc ñeå taïo thaønh H2CO3. Thöïc vaät laáy cacbon naøy vaø III. Moät soá chu trình chuû yeáu trong moâi tröôøng ñaát quang hôïp taïo ra carbon ôû daïng Protit. Carbon laïi chuyeån daïng sang cô theå ñoäng vaät vaø ngöôøi. Maët khaùc, sinh vaät hoâ 1. Chu trình carbon haáp thaûi khí CO2 vaøo trong khoâng khí cuûa ñaát vaø khí quyeån Carbon coù nhieàu trong thieân nhieân vaø ña daïng. Haøm vaø khi cheát ñi nhôø hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät phaân giaûi chaát löôïng carbon trong voû traùi ñaát laø 2.3 x 10–2 % veà khoái löôïng. höõu cô ñeå roài taïo ra caùc daïng carbon trong hôïp chaát baùn phaân Carbon laø hôïp phaàn chuû yeáu cuûa theá giôùi thöïc vaät vaø ñoäng giaûi, caùc hôïp chaát trung gian, hôïp chaát muøn vaø carbon höõu cô vaät. Taát caû nhöõng nguyeân lieäu naèm döôùi ñaát nhö daàu moû, khí khoâng ñaïm vaø cuoái cuøng taïo ra CO2 vaø H2O. carbonic (CO2) ñoát, than buøn, ñaù phieán chaùy ñeàu ñöôïc caáu taïo treân cô sôû sau ñoù laïi ñi vaøo khoâng khí vaø dung dòch... carbon nhaát laø than ñaù giaøu carbon. Phaàn lôùn catbon taäp Trong chu trình tuaàn hoaøn töï nhieân carbon coù chu trình trung trong caùc khoaùng vaät nhö ñaù voâi CaCO3 vaø ñolomit kín nhöng cuõng coù chu trình khoâng kín. Ví duï: Thöïc vaät vaø CaMa(CO3)2 ñeàu laø nhöõng muoái coù kim loaïi kieàm thoå vôùi acid ñoäng vaät cheát ñi (chuû yeáu laø thöïc vaät) trong ñieàu kieän yeám carbonic H2CO3. khí, ñoä aåm moâi tröôøng ñaát cao (hoaëc ngaäp nöôùc) coù theå khoâng bò phaân giaûi hoaøn toaøn thaønh CO2 vaø H2O maø trôû thaønh chaát Carbon laø moät trong nhöõng nguyeân toá quan troïng nhaát höõu cô baùn phaân giaûi daïng muøn thoâ vaø than buøn taïo neân ñaàm ñoái vôùi söï soáng: Söï soáng ôû haønh tinh chuùng ta döïa treân cô sôû laày than buøn. Chu trình carbon bò ngöng moät thôøi gian cho carbon. Chu trình carbon töø khí quyeån ñi vaøo thöïc vaät, töø ñeán khi naøo bò ñoát chaùy hoaøn toaøn hay ñuû oxy vaø vi khuaån ñeå thöïc vaät ñi vaøo ñoäng vaät, töø ñoäng vaät ñi vaøo theá giôùi voâ sinh khoaùng hoùa thaønh CO2. Trong moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc (Procofiep. M.A). thöôøng xuyeân thì söï tích ñoïng caùc ñoäng vaät chöùa Ca cuõng laïi Söï tích luõy cuûa carbon trong voû traùi ñaát coù lieân quan tôùi taïo ra CaCO3 laøm chu trình ngöng. Chu trình hoùa than ñaù söï tích luõy cuûa nhieàu nguyeân toá khaùc keát tuûa ôû daïng carbonat cuõng caäy, chôø cho ñeán khi chuùng bò ñoát chaùy carbon môùi trôû khoâng tan v.v... Khí carbon vaø acid carbonic coù moät vai troø veà chu trình kín. ñòa hoùa hoïc quan troïng ôû trong voû traùi ñaát. Hoaït ñoäng cuûa nuùi 2. Chu trình nitô (N) löûa giaûi phoùng moät löôïng khoång loà CO2, trong lòch söû cuûa traùi ñaát ñaây laø nguoàn carbon chuû yeáu cho sinh quyeån. 251 126 252
  4. 127 Teân Latinh laø Nitrogenium – khoái löôïng nguyeân töû cho thöïc vaät? Tröôùc heát laø nhöõng hôïp chaát nitô, kali vaø 14,0067. phoátpho. Nitô coù trong voâ soá caùc hôïp chaát höõu cô, trong ñoù coù Nitô laø khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò. Noù laø moät nhöõng quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng nhö protein vaø acid amin. trong nhöõng nguyeân toá phoå bieán nhaát vaø laø thaønh phaàn chuû Tính trô töông ñoái cuûa nitô laø heát söùc coù ích cho con ngöôøi. yeáu cuûa khí quyeån traùi ñaát (4 x 1015 taán). Giaû söû nitô deã tham gia phaûn öùng hoùa hoïc hôn thì khí quyeån traùi ñaát seõ khoâng theå toàn taïi ôû daïng nhö hieän nay cuûa noù. Teân cuûa nitô laø Azoát coù nguoàn goác Hy Laïp do nhaø hoùa Moät chaát oxi hoùa maïnh nhö oxy seõ phaûn öùng vôùi nitô taïo neân hoïc Phaùp A.Lavoisier ñöa ra cuoái theá kyû 18. caùc oxit coù tính ñoäc haïi cuûa nitô. Nhöng neáu nitô thöïc söï laø khí Azoát coù nghóa laø khoâng duy trì söï soáng. A coù nghóa laø trô – nhö heli chaúng haïn – thì luùc baáy giôø caùc ngaønh saûn xuaát phuû ñònh cuûa Zoe nghóa laø söï soáng. Chính A.Lavoisier ñaõ cho hoùa hoïc cuõng nhö caùc vi sinh vaät vaïn naêng seõ khoâng theå lieân laø nhö vaäy. Caùc nhaø khoa hoïc cuøng thôøi vôùi oâng cuõng cho laø keát nitô khí quyeån vaø thoûa maõn nhu caàu nitô lieân keát cho moïi nhö vaäy. Trong ñoù, nhaø hoùa hoïc kieâm thaày thuoác ngöôøi sinh vaät, seõ khoâng coù amoniac, acid nitric caàn thieát ñeå saûn ScotlADN teân laø D.Rutherford ñaõ taùch ñöôïc nitô töø khoâng khí xuaát nhieàu chaát, quan troïng nhaát seõ khoâng coù phaân boùn. Seõ sôùm hôn so vôùi caùc nhaø khoa hoïc khaùc. khoâng coù caû söï soáng treân traùi ñaát vì nitô coù maët trong thaønh Thöïc chaát cuûa nitô – theo chöõ Azoát coù phaûi ñuùng vôùi phaàn moïi cô theå. Nitô chieám gaàn 3% khoái löôïng cô theå con nghóa cuûa noù khoâng? Quaû thaät khaùc vôùi oxy, nitô khoâng duy ngöôøi. trì söï hoâ haáp vaø söï chaùy, nhöng con ngöôøi khoâng theå thôû Trong moâi tröôøng ñaát nitô chuyeån hoùa theo caùc chu thöôøng xuyeân baèng oxy nguyeân chaát. Ngay ñoái vôùi nhöõng trình sau ñaây: ngöôøi beänh cuõng chæ cho thôû oxy nguyeân chaát trong thôøi gian a. Khoâng khí: Khí quyeån chöùa 78% laø nitô, noù cung caáp ngaén maø thoâi. Treân taát caû caùc traïm quyõ ñaïo cuûa Lieân Xoâ (cuõ), nitô qua saám chôùp trong möa doâng. ÔÛ Vieät Nam ta coù caâu” treân caùc con taøu vuõ truï “Lieân Hôïp” vaø “Phöông Ñoâng” caùc nhaø du haønh thôû khoâng khí khí quyeån quen thuoäc chöùa gaàn 4/5 “Luùa chieâm ñöùng neùp ñaàu bôø nitô. Taát nhieân, nitô khoâng ñôn thuaàn laø chaát pha loaõng Nghe vang tieáng saám môû côø maø leân” trung tính ñoái vôùi oxy. Chính hoãn hôïp nitô vôùi oxy laø thích Möa doâng ngoaøi taùc duïng ñem laïi moät löôïng möa ñaùng hôïp nhaát cho söï hoâ haáp cuûa ña soá daân cö treân haønh tinh keå, noù coøn coù taùc duïng ñaëc hieäu taïo thaønh caùc loaïi muoái nitô chuùng ta. thieân nhieân rôi theo nöôùc möa xuoáng ñaát. Trong moät côn Goïi nitô laø nguyeân toá khoâng duy trì söï soáng lieäu coù ñuùng doâng nhieät coù töø vaøi ngaøn laàn ñeán haøng vaïn laàn phoùng ñieän. khoâng? Khi boùn caùc phaân voâ cô, ngöôøi ta ñaõ boå sung chaát gì Khi phoùng ñieän thì khoâng khí bò nung noùng leân haøng vaïn ñoä, 253 127 254
  5. 128 taïo ra caùc chaát nitô (thaønh phaàn khí chieám 78% trong khoâng – Ñeå thu naêng löôïng ñoäng vaät duøng caùc phaûn öùng phaùt khí). Oxy vaø hydro trong khoâng khí keát hôïp vôùi nhau taïo nhieät (quaù trình xaûy ra keøm theo toûa nhieät) do Oxy hoùa caùc thaønh nitrat (NO3) vaø amoniac (NH3) ñoù laø nhöõng loaïi phaân chaát höõu cô baèng Oxy. boùn raát toát cho caây troàng. – Thöïc vaät vaø chæ coù thöïc vaät môùi coù khaû naêng haáp thuï quang hoùa tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø, tröôùc heát laø N2 + O2 → 2NO2 cuûa aùnh saùng maët trôøi. Nhôø naêng löôïng naøy maø chuùng coù theå 2NO + O2 → 2NO2 chuyeån hoùa caùc chaát höõu cô ñaëc bieät laø nöôùc vaø khí carbonic thaønh caùc chaát höõu cô nhö Hydrat carbon. Quaù trình quang 2NO2 + H2O → HNO3 + HNO2 hoùa naøy trong ñoù coù Clorophin (chaát maøu cuûa laù vaø caùc boä ÔÛ mieàn Nam nöôùc ta, haøng naêm treân 1 ha nhaän ñöôïc töø phaän khaùc coù maøu xanh laù caây cuûa thöïc vaät) haáp thu naêng möa doâng 1 löôïng phaân laø 30 – 100kg (phaâm ñaïm nguyeân löôïng aùnh saùng, chuyeån noù thaønh naêng löôïng cuûa lieân keát chaát). hoùa hoïc cuûa caùc chaát höõu cô goïi laø söï quang hôïp. Coù theå noùi, Nam Boä laø moät trong nhöõng nôi coù soá ngaøy Cuoái theá kæ 19, nhaø töï nhieân hoïc ngöôøi Nga K. A. möa doâng nhieàu nhaát nöôùc, töø 120 – 140 ngaøy/moät naêm. Timiriadep ñaõ chæ ra vai troø raát to lôùn cuûa clorophin trong quaù Ñoàng baèng Baéc Boä vaø vuøng nuùi phía baéc 100 ngaøy (töø trình xuaát hieän vaø phaùt trieån söï soáng treân traùi ñaát. Chaúng haïn: thaùng 2 ñeán thaùng 11). Khi chuùng ta thu hoaïch ñöôïc 40 taï luùa maïch töø 1 hecta thì caây luùa maïch treân caùnh ñoàng ñoù trong muøa heø ñaõ ñoàng hoùa 20 taán Taây Nguyeân 60 ngaøy (thaùng 2 – XI). khí CO2 vaø 7,3 taán nöôùc vaø thaûi ra baàu khí quyeàn beân ngoaøi 13 Trung Trung Boä 45 ngaøy (thaùng 3 – 10) taán oxy, khi ñoù ñaõ söû duïng töø 2 → 20% naêng löôïng cuûa aùnh saùng Baéc Trung Boä 95 ngaøy (thaùng 3 – 10) maët trôøi chieáu xuoáng dieän tích noùi treân, ñoàng thôøi thöïc vaät cuõng chuyeån caùc hôïp chaát cuûa nitô, phoátpho vaø caùc hôïp chaát khoaùng Nam Trung Boä 40 ngaøy (thaùng I – XI). khaùc thaønh daïng maø con ngöôøi coù theå ñoàng hoùa ñöôïc nghóa laø b. Con ñöôøng quang hôïp ñaõ toång hôïp neân caùc acid amin, caùc bazô chöùa nitô, caùc este phosphat vaø taát caû caùc chaát maø thieáu chuùng con ngöôøi vaø caùc Taát caû caùc sinh vaät treân haønh tinh chuùng ta chia thaønh ñoäng vaät khoâng theå toàn taïi ñöôïc. giôùi thöïc vaät vaø giôùi ñoäng vaät, söï khaùc nhau giöõa chuùng laø ôû choã chuùng thu naêng löôïng caàn thieát ñeå duy trì söï soáng baèng caùch naøo. 255 128 256
  6. 129 Quang hôïp laø moät quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp, nhieàu nitô. Trong hoï Rhizobium coù caùc vi sinh vaät R. Japonicum, giai ñoaïn maø ngoaøi clorophin coøn coù nhieàu chaát voâ cô vaø höõu R. Trophili... trong caây chuû ñaäu naønh, ñinh höông, haønh toûi, cô khaùc tham gia phaûn öùng. coû ñinh laêng, ñaäu xanh... Caùc vi khuaån naøy chuyeån hoùa nitô theo daïng: Haøng naêm, thöïc vaät cung caáp cho moâi tröôøng xung quanh 145 tyû taán oxy, tích luõy ñöôïc treân 100 tyû taán caùc chaát N2 + 8H+ + 6e– → 2NH4+ → Protein thöïc vaät höõu cô vaø döï tröõ gaàn 3 x 1020 Jun. Trong khoâng khí Trong noát saàn Ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát thì con ñöôøng thöù 2 ñeå nitô ñi döôùi ñaát reã thöïc vaät vaøo moâi tröôøng ñaát laø quang hôïp caây xanh ñeå taïo ra protein, d. Trong moâi tröôøng ñaát, caây khoù haáp thuï nitô qua daïng sau ñoù ñoäng vaät vaø ngöôøi laáy nitô cuûa thöïc vaät ñeå taïo ra nitô NO2, NO3. Vì vaäy, vaãn toàn taïi thöôøng xuyeân moät quaù trình cho mình. Theá roài, sau khi thöïc vaät vaø ñoäng vaät cheát ñi laïi amon hoùa: traû laïi nitô cho moâi tröôøng ñaát. Quaù trình phaân giaûi nitô ñeå N → NO2 → NO3 → NH4 taïo ra nitô ñôn giaûn thoâng qua vi sinh vaät haùo khí azotobazteria vaø vi sinh vaät yeám khí closdium ñeå taïo ra NH3. 3. Chu trình löu huyønh (S) Baûn thaân vi sinh vaät, ñoäng vaät, thöïc vaät trong ñaát cheát Löu huyønh (Teân Latinh laø sulgur) ñi cuõng cung caáp nitô protein cho moâi tröôøng ñaát. Löu huyønh laø nguyeân toá hoùa hoïc khaù phoå bieán ôû haønh c. Nguoàn töø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn tinh chuùng ta, noù chieám 4.7 x 10–2 % toång khoái löôïng voû traùi Ngöôøi ta tính rieâng xaùc vi sinh vaät hoaït ñoäng trong moâi ñaát. Ngöôøi ta coù gaëp löu huyønh töï sinh nhöng phaàn lôùn tröõ tröôøng ñaát ñaõ cung caáp cho chu trình 25kg/ha naêm. löôïng cuûa löu huyønh ôû daïng nhöõng hôïp chaát sulfua vaø sulfat. Nhöõng hôïp chaát chuû yeáu trong caùc hôïp chaát ñoù laø pirit FeS2, Nguoàn thöù 3 laø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn sfalerit ZnS, chancopirit FeCuS2, thaïch cao CaSO4.2H2O. caây hoï ñaäu nhôø coù chaát xuùc taùc ñaëc hieäu Mo, caùc vi khuaån Rhizobium coá ñònh nitô khí trôøi thaønh nitô trong cô theå thöïc Ngöôøi ta giaû ñònh raèng phaàn lôùn löu huyønh cuûa traùi ñaát vaät, sau khi caùc noát saàn bò giaø thì nitô ñöôïc phoùng thích ra taäp trung ôû daïng sulfua (muoái cuûa acid sulfuhidric) khoâng moâi tröôøng ñaát, löôïng nitô naøy coù theå leân ñeán 150 – phaûi ôû voû traùi ñaát maø ôû döôùi saâu ñeán 1.200 – 3000 km. Ngöôøi 400kg/ha naêm vôùi caây Tripolium. Ngoaøi Rhizobium caùc vi ta khai thaùc löu huyønh töï sinh töø caùc moû naèm khoâng saâu laém khuaån khaùc cuõng coù theå coäng sinh vôùi caây thuoäc hoï caø pheâ döôùi ñaát. taïo ñoám maøu ñen. Caùc xaï khuaån cuõng coù khaû naêng coá ñònh 257 129 258
  7. 130 Trong moâi tröôøng ñaát löu huyønh coù maët ôû daïng Löu huyønh coù theå bò troâi ra bieån, ôû ñaây chuùng ñöôïc caùc SO 24 − , SO 23 − hay SO2. Chuùng ñöôïc taïo thaïnh do nuùi löûa phun sinh vaät haáp thuï hoaëc traàm tích laïi ñeå roài thoâng qua haûi saûn leân, laø traàm tích cuûa bieån vaø caùc daïng maãu chaát chöùa pyrit vaø thöïc vaät ven bieån maø chu trình S laïi tieáp tuïc... (FeS2, FeS2n, FeS2n+1, CuFeS2) töø chaát thaûi cuûa saûn xuaát coâng 4. Chu trình phosphoric (P) nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., bay vaøo khoâng khí Phospho (teân Latinh laø Phosphore) ñöôïc taùc giaû Bran sau ñoù theo möa thaám vaøo ñaát. (H.Brandt) ôû Hambourg tìm ra naêm 1669 töø vieäc chöng caát baõ Reã thöïc vaät haáp thuï S ñeå toång hôïp caùc acid amin chöùa raén thu ñöôïc khi coâ caïn nöôùc tieåu. Brandt phaùt hieän söï phaùt löu huyønh nhö xistin, methionin.. quang maøu luïc nhaït cuûa chaát laéng xuoáng trong bình caàu. Ñoù Thöïc vaät tích luõy S vaøo cô theå noù, ñaëc bieät laø thöïc vaät chính laø nguoàn goác cuûa phosphorus. röøng ngaäp maën vaø thöïc vaät röøng chòu maën tích luõy raát cao löu Trong ñoäng vaät phospho coù trong xöông, cô baép, moâ naõo huyønh. Ñoäng vaät aên thöïc vaät tích luõy S vaø ngöôøi aên thöïc vaät, vaø daây thaàn kinh. Trong cô theå ngöôøi lôùn coù gaàn 4,5 kg ñoäng vaät laïi tích luõy S. Sau khi cheát ñi, ñoäng vaät, thöïc vaät vaø phospho. Phospho laø nguyeân toá khaù phoå bieán, trong töï nhieân ngöôøi traû laïi löu huyønh cho ñaát... chieám 9,3 x 10–2% khoái löôïng voû traùi ñaát. Nhöõng khoaùng vaät Moät phaàn khaùc S bieán thaønh SO2 bay ra khoûi maët ñaát quan troïng nhaát cuûa phospho laø: vaøo khoâng khí theo daïng H2S hay SO2. – Phosphoric Ca3(PO4)2. – Apatit: Floapatit 3Ca3(PO4)2 CaF2 Ngaøy nay, hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån, con ngöôøi töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp cung caáp cho ñaát töø 100 ÷ Hidrooapatit 3 Ca3(PO4)2 Ca(OH)2. 250kg/ha naêm. Khoaùng vaät apatit ñöôïc ñaët teân nhö vaäy (chöõ Hy Laïp Apate nghóa laø söï löøa doái) laø vì maøu cuûa noù luoân thay ñoåi laøm Trong moâi tröôøng ñaát caùc chu trình phuï ñöôïc theå hieän cho ngöôøi ta deã nhaän nhaàm vôùi khoaùng vaät khaùc. Noù coù nhieàu thoâng qua caùc quaù trình sulfat hoùa vaø phaûn öùng sulfat hoùa maøu traéng, ñoû, naâu, tím, ñen. nhaát thieát phaûi coù söï tham gia cuûa vi sinh vaät. Phospho traéng coù hoaït tính cao, raát ñoäc, gaây boûng khoù H2S + O2 → 2H2S + S2 + 125 Kcalo laønh. S2 + 3O2 → 2H2SO4 + 294 Kcalo Khi ñun noùng ñeán 250 – 300oC (trong ñieàu kieän khoâng coù khoâng khí) phospho traéng bieán thaønh phospho ñoû duøng ñeå FeS2 + 7O2 → 2FeSO4 + 2H2SO4 + Q. laøm dieâm, queït. 259 130 260
  8. 131 Trong caùc loaïi phaân khoaùng coù hôïp chaát cuûa phospho. Trong noâng nghieäp vaø trong kyõ thuaät ngöôøi ta duøng Phaân laân raát caàn cho caây luùa, caây coâng nghieäp vaø caây coù quaû. roäng raõi nhöõng loaïi hôïp chaát cô – photpho khaùc nhau. Nhöõng Haøng naêm löôïng phosphoric khai thaùc treân theá giôùi hôn 100 hôïp chaát ñoù duøng ñeå chieát caùc kim loaïi coù giaù trò, ñeå oån ñònh trieäu taán nhöng chöa ñuû ñeå cho noâng nghieäp... nhöõng chaát deûo vaø laøm cho chaát deûo khoâng chaùy, ñeå cheá moät Phaân laân khoaùng chaát ñaàu tieân laø supephophat ñôn goàm soá döôïc phaåm. Ngöôøi ta coøn duøng nhöõng chaát cô – photpho ñeå hoãn hôïp cuûa dihidrophophat vaø canxi sulfat Ca(H2PO4)2CaSO4 laøm chaát hoùa deûo, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát xuùc taùc cuûa ñöôïc nhaø Hoùa hoïc ngöôøi Anh Lauz tìm ra naêm 1839. moät soá phaûn öùng hoùa hoïc. Phospho traéng raát ñoäc bôûi vaäy ngöôøi ta thöôøng ñeå noù döôùi nöôùc hoaëc ñöïng trong bình kín Haøm löôïng phospho trong phaân boùn ñöôïc tính baèng baèng kim loaïi... phaàn traêm phospho (V) oxit P2O5. Trong supephophat ñôn haøm löôïng phospho khoâng lôùn 14 – 20%. Supephosphat keùp Trong moâi tröôøng ñaát phospho coù ñöôïc coù theå töø xaùc baõ taïo neân khi cho acid photphoric taùc duïng vôùi canxi photphat: höõu cô vaø vaät chaát khoâng höõu cô. P töø trong thöïc vaät, töø trong xöông ñoäng vaät, ngöôøi... Nguoàn voâ cô coù theå töø caùc traàm Ca(H2PO4)2 + 4H3PO4 → 3 Ca(H2PO4)2 tích Apatit, muoái... laø loaïi phaân laân ñaäm ñaëc hôn nhieàu. Haøm löôïng phospho Moät phaàn phospho bò giöõ chaët bôûi: CaPO4, AlPO4, FePO4 trong ñoù coù töø 40 – 50%P2O5. trong moâi tröôøng ñaát... Nhöõng khoaùng vaät chöùa phospho quan troïng ñoái vôùi Moät phaàn phospho ñöôïc phaân huûy taïo ra caùc HPO3–2, ngaønh coâng nghieäp phaân khoaùng laø hydroxoapatit vaø H2PO3, PO4–3 ñöôïc haáp thuï vaøo reã thöïc vaät vaø vi sinh vaät. Ñeå photphoric ñeàu laø canxi orthophotphat coù laãn nhieàu taïp chaát roài chuùng laïi taïo ra caùc acid amin chöùa P vaø enzim ñoâi khi khoù taùch ra. Trong thaønh phaàn cuûa khoaùng vaät chöùa photphatase, chuyeån caùc lieân keát coù naêng löôïng cao thaønh phospho thöôøng coù urani, liti, caùc ñaát hieám vaø nhieàu kim loaïi naêng löôïng cho cô theå ATP → ADP vaø giaûi phoùng naêng coù giaù trò khaùc. löôïng... P tích luõy trong haït vaø quaû raát nhieàu. Trong nhöõng hôïp chaát ñieàu cheá nhaân taïo cuûa phospho Khi ñoäng vaät aên thöïc vaät, P laïi bieán thaønh chaát lieäu cuûa coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng laø thiophot, clorophot vaø xöông cuûa caùc lieân keát, cô baép, moâ naõo vaø daây thaàn kinh... nhöõng thuoác tröø saâu cô – photpho khaùc. Nhöõng chaát ñoù thöôøng coù taùc duïng bao vaây nhöõng enzim quan troïng ñoái vôùi Khi cheát ñi ñoäng vaät, thöïc vaät, cuõng nhö con ngöôøi bieán söï soáng. P trong cô theå thaønh P trong ñaát. 261 131 262
  9. 132 Moät phaàn P ñi vaøo chu trình nöôùc ñaïi döông. ÔÛ ñaây, 2. Nguyeân nhaân gaây chua trong moâi tröôøng ñaát: chuùng laøm thöùc aên cho phuø du, caù toâm aên phuø du laïi traû cho – Do ñaëc tính töøng loaïi ñaát: ngöôøi aên caù roài cuøng khi cheát ñi ngöôøi ta traû laïi cho P cho Ñaát pheøn chua. ñaát. Ñaát bazan ít chua. Moät phaàn nhoû P traàm tích ñaùy bieån, moät phaàn nhoû nhôø thöïc vaät röøng ngaäp maën tieâu phuï P roài traû laïi cho ñaát. Ñaát nhieàu CaCO3 khoâng chua. Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ khai thaùc hôn 100 trieäu taán Ví duï: Ñaát pheøn chua bôûi chöùa nhieàu acid sulfuric phosphoric ñeå laøm phaân boùn nhöng qua caùc chu trình lôùn hôn (H2SO4) do: con ngöôøi vaø ñoäng thöïc vaät chæ traû laïi cho ñaát coù 60.000 taán. 2S + 3O2 + 2H2O → H2SO4 + Q nhieät löôïng Roõ raøng löôïng P trong thieân nhieân bò caïn kieät bieát chöøng – Do thöïc vaät laáy dinh döôõng K+, Ca+2, Mg+2, Na+ trong naøo. moâi tröôøng ñaát chæ coøn laïi laïi H+. IV. KHAÙI NIEÄM VEÀ ÑAÁT CHUA PHEØN VAØ ÑAÁT KIEÀM: – Do möa nhieàu neân ion kieàm vaø kieàm thoå, OH– bò röûa Ñaát thuoäc daïng chua, pheøn hay trung tính ñaëc tröng bôûi troâi coøn laïi Al+3, Fe+2, H+. noàng ñoä ion [H+] hoaëc [OH–]. – Do caùc chaát höõu cô bò phaân giaûi trong moâi tröôøng yeám Khi pH: > 7.0 bieåu hieän tính kieàm khí taïo ra nhieàu acid höõu cô. = 7.0 trung tính. – Do toác ñoä phaân li cuûa acid höõu cô, voâ cô vaø bazô laøm cho moâi tröôøng ñaát taïo ra nhieàu hay ít H+ hoaëc OH–. < 7.0 chua. – Do quaù nhieàu Al+3 vaø Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát. 1. Ñònh nghóa ñaát pheøn: (Acid sulfat Soils) Ñoä chua trong moâi tröôøng ñaát thöôøng chia ra laøm hai Ñaát pheøn duøng ñeå chæ toaøn boä caùc vaät lieäu vaø ñaát maø loaïi laø ñoä chua trung tính vaø ñoä chua tieàm taøng. Trong chua keát quaû cuûa caùc quaù trình hình thaønh ñaát ñaõ, ñang saûn sinh tieàm taøng laïi chia ra chua trao ñoåi vaø chua thuûy phaân. ra moät löôïng acid sulfuric coù aûnh höôûng laâu daøi ñeán nhöõng + Ñoä chua hoaït tính: Taïo neân bôûi löôïng ion H+ coù saün trong ñaëc tính chuû yeáu cuûa ñaát. dung dòch ñaát. Muoán ño ñoä chua naøy ngöôøi ta phaûi ruùt dung dòch Ñaát pheøn laø teân goïi chung cho nhöõng loaïi ñaát coù chöùa baèng nöôùc caát, tyû leä giöõa ñaát vaø nöôùc laø 1: 1,25 ñôn vò ñaïi löôïng hôïp chaát cuûa S vöôït quaù möùc bình thöôøng, ñaát coù phaûn öùng töø ñeå ño laø pH goïi laø pH H2O (pH nöôùc) ño baèng maùy pH meter. chua ñeán raát chua. 263 132 264
  10. 133 Moâi tröôøng ñaát vuøng nhieät ñôùi noùi chung laø Vieät Nam – Chöùa nhieàu cation K+ vaø Na+ ñeå khi keát hôïp vôùi nöôùc noùi rieâng (theo tieán só Leâ Huy Baù) ñeàu chua pH H2O = 4.5 – 5.5 thaønh KOH vaø NaOH. thaäm chí ôû ñaát pheøn pH H2O = 2 – 4.5, coøn phuø sa soâng Hoàng – Ñaát maën chöùa nhieàu muoái Na+ daïng haáp thuï ñeå taïo ra NaOH. pH H2O = 7.0. – Ñaát giaøu cation kieàm thoå Ca+2, Mg+2 ôû nhöõng vuøng ñaát + Ñoä chua tieàm taøng: Treân beà maët haït keo ñaát thöôøng ñaù voâi hoaëc ñaát coù traàm tích voû soø... coù theâm H+, vaø Al3+ neáu cho taùc duïng moät muoái vaøo keo ñaát V. ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT thì H+ vaø Al3+ seõ bò giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát. Neáu duøng 1. Ñoäc chaát trong ñaát noùi chung muoái khaùc nhau ñeå taùc duïng vaøo keo ñaát thì seõ taïo ra 2 ñoä Trong moâi tröôøng ñaát moät soá ñoäc toá sau ñaây thöôøng gaëp chua khaùc nhau. khi xaûy ra hieän töôïng ngoä ñoäc (poisonel) cho thöïc vaät, ñoù laø: + Ñoä chua trao ñoåi: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi tröôøng H2S, CH4, N2, CO3, CuSO4, Pb, Hg vaø caùc hôïp chaát daàu moû... ñaát khi duøng muoái trung tính ví duï KCl, NaCl taùc ñoäng vaøo Ngoaøi ra, coøn moät soá ñoäc toá thuoäc daïng ñoäc chaát theo noàng ñoä keo ñaát ñeå giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát theâm moät löôïng H+ vaø Al3+. Caùc cation môùi naøy cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù saün vôùi haøm löôïng nhoû, chuùng khoâng ñoäc, thaäm chí coù khi coøn laø trong dung dòch ñaát seõ taïo neân ñoä chua trao ñoåi. dinh döôõng cho thöïc vaät. Ví duï: + Ñoä chua thuûy phaân: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi – Nitô laø dinh döôõng caàn thieát cho thöïc vaät nhöng khi tröôøng ñaát khi duøng moät muoái cuûa moät acid yeáu vaø bazô khi NH+ vöôït qua giôùi haïn 1/500 laø ñoäc hoaëc Zn laø nguyeân toá maïnh. Ví duï: Natriacetat (maïnh hôn muoái trung tính) ñeå ñaåy vi löôïng caàn thieát cho quaû vaø haït cuûa thöïc vaät nhöng khi vöôït gaàn heát caùc cation H+ vaø Al3+ treân beà maët haït keo vaøo dung quaù 0,78% laø ñoäc. dòch ñaát. Caùc cation môùi sinh ra cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù saün (hoaït tính) trong dung dòch ñaõ taïo neân ñoä chua raát lôùn, – Ba+2 vöôït quaù 1/5000 thì ñoäc. nhieàu laàn hôn ñoä chua trao ñoåi vaø ñoä chua hoaït tính. – Mg+2 vöôït quaù 1/4000 thì ñoäc. 3. Nhöõng phaûn öùng kieàm trong ñaát – Noàng ñoä Fe+2, Mn+2, Al+3 khi vöôït quaù 1/4000 ñeàu ñoäc + Nhôø coù OH trong dung dòch neân tính kieàm trong ñaát cho thöïc vaät. cao pH > 7.0. – Al+3 coù tính ñoäc khi pH > 9. Phaûn öùng kieàm ôû moâi tröôøng ñaát taïi Vieät Nam raát ít thaáy. Nguyeân nhaân maø moâi tröôøng ñaát taêng theâm OH+ vì: – H2S raát ñoäc khi pH < 5 (trong ruoäng luùa ngaäp nöôùc yeám khí laâu ngaøy). 265 133 266
  11. 134 – FeS baùm quanh reã laøm reã ruïng maát loâng huùt, choùp reã Trong dung dòch ñaát ôû thöïc ñòa: bò ñen. Al+3 = 500 ppm gaây ñoäc cho caây luùa nhaát laø thôøi kì 3 laù. – Trong ñaát chua feralit treân caùc vuøng ñoài nuùi vaø trung Al+3 = 800 ppm gaây cheát. du thì Al+3 gaây ñoäc. Al+3 ≥ 1000 ppm caây luùa cheát raát nhanh – nhanh nhö – Trong ñaát kieàm thì OH– laïi laø anion gaây ñoäc. khi bò nöôùc soâi luoäc chín, nhöng trong dung dòch dinh döôõng (in vitro) thì ngöôõng tôùi haïn chòu ñoäc naøy chæ coù 135 ppm. – Nhöõng acid höõu cô hình thaønh trong quaù trình phaân giaûi xaùc baõ ñoäng thöïc vaät trong ñieàu kieän yeám khí cuõng gaây Caây luùa ngoä ñoäc Al+3thì reã khoâng bò ñen nhöng maát heát neân ñoäc vaø chua cho moâi tröôøng ñaát, ví duï: caùc acid lactic, loâng huùt, reã ngaén nhaát laø troïng löôïng reã bò aûnh höôûng lôùn. limonic, acetic... Trong ñaát Al coù theå ôû daïng Al2(SO4)3. Trong dung dòch Al+3ñöôïc giaûi phoùng töø caùc lôùp alumin silicat khi pH thaáp. – Trong moâi tröôøng ñaát, nhöõng nguyeân toá vi löôïng nhö: B, Mo, Zn, Cu, Co, N ñeàu laø nhöõng nguyeân toá raát caàn thieát Trong ñaát pheøn hoaït tính thì Al+3 xuaát hieän nhieàu. cho hoaït ñoäng vaø caáu taïo cuûa sinh vaät, nhöng khi vöôït quaù Trong ñaát pheøn tieàm taøng thì Al+3 vaãn chöa xuaát hieän giôùi haïn vi löôïng thì chuùng cuõng trôû neân ñoäc chaúng haïn nhö maø chæ xuaát hieän ôû daïng keo ñaát. ñoàng (Cu) > 100 ppm, keõm (Zn) > 0,78% raát ñoäc cho caây Khi pH giaûm töø 6 – 2.95 thì Al+3 taêng raát cao. troàng. Nhöng khi pH < 2.95 thì Al+3 khoâng taêng nöõa. 2. Ñoäc chaát trong ñaát pheøn: Khi pH > 6.0 thì Al+3 = 0 Trong ñaát pheøn toàn taïi moät soá ñoäc toá chuû yeáu sau ñaây: * Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát pheøn thöôøng thì Fe+2 xuaát Al , Fe+2, Fe+3, SO4–2, Cl–, H+. +3 hieän tröôùc Al+3. Khi ñaát pheøn coù pH thaáp thì Al+3, Fe+2, SO4–2 mang theo Trong ñaát yeám khí chuùng coù theå ôû daïng FeSO4 khoâng moät hoaït tính ñoäc raát lôùn. maøu hay Fe(OH)2. * Al+3 coù trong ñaát pheøn noàng ñoä 150 – 300 ppm. Ñoù laø Trong dung dòch Fe+2 laø cation linh ñoäng coù theå keát hôïp H2S – FeS baùm vaøo reã laøm ngoä ñoäc caây. caùc cation ñoäc nhaát trong soá caùc ñoäc chaát. Al+3 laøm keát tuûa caùc keo saét vaø caùc chaát lô löûng trong nöôùc neân nöôùc pheøn Khi noàng ñoä Fe+2 > 600 baét ñaàu coù aûnh höôûng ñeán caây. caøng trong, do ñoù caøng nhieàu Al+3caøng ñoäc, ngöôøi noâng daân Khi noàng ñoä Fe+2 > 1000 ppm seõ ngoä ñoäc ñeán caây luùa. quen goïi noù laø “pheøn laïnh”. 267 134 268
  12. 135 Tuy nhieân Fe+2 deã bò oxy hoùa thaønh Fe+3 coù maøu vaøng ñoû löôïng, ñoâi khi phaûi boû hoang hoaëc thay ñoåi nhöõng cô caáu caây naâu, maø Fe+3 coù ñoä hoøa tan thaáp neân ít ngoä ñoäc. troàng khaùc phuø hôïp vôùi möùc ñoä chòu maën. Nhöõng ñaát maøu Fe goïi laø ñaát “pheøn noùng”. Tuy khoâng Trong ñaát maën coù haøm löôïng muoái NaCl, BaCl2, Na2SO4, ñoäc baèng Al+3 nhöng Fe laïi gaây ñoäc cho caây non, boä phaän reã MgSO4 cao gaây ngoä ñoäc cho thöïc vaät nhöõng loaïi khoâng chòu bò ñen, choùp reã bò veït... maën. Ví duï ñoái vôùi nhöõng caây khoâng chòu maën thì khi BaCl2, * H+ laø moät cation gaây ñoäc thoâng qua pH moâi tröôøng Na2SO4, MgSO4 ñaït ñeán 0,5 – 1% laø nhieàu caây khoâng thaáp vaø laøm cho ñoä hoøa tan chuyeån hoùa dinh döôõng keùm. soáng ñöôïc. MgSO4 > 1% laø haàu heát ñeàu cheát. Caây luùa khi ñoä * Fe+3 ít coù taùc duïng ñoäc hoùa tính maø chuû yeáu laø söï maën lôùn hôn 1% seõ keùm phaùt trieån, lôùn hôn 4% luùa seõ cheát. baùm dính cuûa noù quanh reã laøm khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa Chæ coù nhöõng loaïi caây con chòu maën môùi soáng ñöôïc ôû ñoä thöïc vaät bò haïn cheá. Fe+3 baùm vaøo da ngöôøi raát khoù taåy röûa. maën lôùn hôn 12%. Taùc haïi cuûa maën chuû yeáu laø noàng ñoä dung Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät noùi chung, soáng trong moâi dòch cao gaây neân haïn sinh lyù cho caây. Maët khaùc, caùc cation tröôøng ñaát pheøn deã sinh beänh nhö: Laõo hoùa vì taém giaët, aên Na+ trong ñieàu kieän bình thöôøng laø dinh döôõng nhöng khi uoáng nhieãm quaù nhieàu Al+3, Fe+3, pH thaáp laøm ngaên trôû laïi Na+ lôùn hôn 15meq/100 thì laïi coù haïi cho caây troàng. haáp thuï Canxi daãn ñeán thieáu Canxi. Ñoäc chaát baùm vaøo da, §II. TAØI NGUYEÂN ÑAÁT TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM laøm bòt loã chaân loâng, laøm giaûm söï hoâ haáp cuûa eách nhaùi, laøm noå maét caù... I. Taøi nguyeân ñaát noùi chung 3. Chaát ñoäc trong ñaát maën: Coù theå noùi quaû ñaát hay taøi nguyeân ñaát treân haønh tinh laø nguoàn naêng löôïng vaø laø moâi tröôøng quyeát ñònh söï toàn taïi vaø Do ñieàu kieän ñòa hình neân haàu heát haï löu caùc soâng ngoøi phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi. ôû nöôùc ta ñeàu chòu aûnh höôûng thuûy trieàu, coù theå laø nhaät trieàu hoaëc baùn nhaät trieàu khoâng ñeàu. Tuøy theo cöôøng ñoä trieàu vaø Toång dieän tích cuûa Traùi Ñaát 510 trieäu km2 thì ñaïi döông taùc ñoäng cuûa nöôùc soâng ñoå veà laøm cho phaïm vi aûnh höôûng ñaõ chieám 361 trieäu km2 coù nghóa laø ñaïi döông vaø bieån caû trieàu cuõng nhö ranh giôùi maën tieán saâu vaøo ñaát lieàn coù luùc bò chieám phaàn lôùn dieän tích haønh tinh (70,8%). Coøn ñaát lieàn – ñaåy luøi ra cöûa bieån. Vì vaäy, haàu heát caùc caùnh ñoàng ven cöûa nguoàn naêng löôïng lôùn lao cuûa loaøi ngöôøi thì chæ coù 149 trieäu soâng bò aûnh höôûng trieàu luoân luoân chòu aûnh höôûng cuûa nöôùc km2 töùc chæ chieám 29,2% dieän tích haønh tinh. Nhöng ñaát lieàn maën xaâm nhaäp vaøo daãn ñeán söï giaûm suùt naêng xuaát vaø saûn laïi phaân boå chuû yeáu ôû Baéc Baùn Caàu, ôû ñoù ñaát lieàn chieám 39% beà maët, Nam Baùn Caàu chæ chieám 19%. 269 135 270
  13. 136 Baûng 3–2. Moâ taû söï phaân phoái dieän tích ñaát lieàn cuûa Traùi Ñaát. naêm 1989). Nhö vaäy thì bình quaân ñaàu ngöôøi chæ vaøo khoaûng 800m2/ngöôøi. Rieâng ôû chaâu thoå soâng Hoàng chæ coù 591 ÑAÁT LIEÀN DIEÄN TÍCH (1.000km2) m2/ngöôøi. Laø moät nöôùc noâng nghieäp nhöng dieän tích ñaát saûn Chaâu AÂu 9.671 xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø Chaâu AÙ 42.275 cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích toái thieåu ñaát noâng nghieäp Chaâu Phi 29.813 nhöng dieän tích ñaát saûn xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu Chaâu UÙc 7.965 ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích Nam Myõ 17.976 toái thieåu ñaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi maø theá giôùi Baéc Myõ 20.443 quy ñònh (2.6000m2/ngöôøi). Quaàn ñaûo Ai Nhó Lan vaø Canada 3.882 Tröôùc naêm 1981, naêng suaát noâng nghieäp cuûa chuùng ta ñaït Quaàn ñaûo Maõ Lai 2.621 raát thaáp do nhöõng sai laàm trong caùc chính saùch noâng nghieäp Chaâu Nam Cöïc 14.165 nhö noùng voäi hôïp taùc hoùa, “Töï tuùc löông thöïc baèng moïi giaù”. Chuùng ta bieát raèng, caû theá giôùi hieän giôø coù khoaûng Ñaát röøng bò taøn phaù ñeå laøm nöông raãy, phaù röøng ngaäp 14.477 x 106 ha ñaát. Trong ñoù, coù 1.500 trieäu ha laø ñaát troáng, maën ñeå troàng luùa, nuoâi toâm..., töø ñoù laøm cho nguoàn nöôùc bò coù 3.200 trieäu ha ñaát coù khaû naêng troàng troït, nhöng hieän giôø caïn kieät, sinh thaùi röøng maát caân baèng... ñaõ coù hôn 2 tyû ha ñaát ñaõ baïc maøu, chæ cho ta naêng suaát thaáp Chaâu thoå soâng MeâKoâng bao phuû moät dieän tích 49.520km2, hoaëc ñang treân ñaø sa maïc hoùa. trong ñoù coù 39.000km2 naèm trong laõnh thoå Vieät Nam. Ñoù laø II. Taøi nguyeân ñaát cuûa Vieät Nam: moät khu vöïc saûn xuaát luùa lôùn nhaát cuûa ñaát nöôùc vaø hieän ñang Chuùng ta coù 2 tieáng “Toå Quoác” – maø Toå Quoác cuõng coù cung caáp hôn 45% toång saûn löôïng thoùc cho caû nöôùc. ÔÛ ñaây coù nghóa laø “Ñaát – Nöôùc” ñieàu aáy caøng noùi leân raèng chuùng ta gaén moät tieàm naêng raát lôùn ñeå phaùt trieån hôn nöõa neáu coù theå khaéc lieàn vôùi ñaát bieát chöøng naøo. Vôùi dieän tích töï nhieân laø phuïc ñöôïc nhöõng haïn cheá veà ñaát vaø nöôùc. 33.168.855 ha, nöôùc ta ñöôïc saép haøng thöù 57 trong soá 200 Nhöõng dieän tích ñang troàng luùa hieän nay ôû ñoàng baèng nöôùc coù maët treân haønh tinh naøy. Tuy nhieân do daân soá quaù soâng Cöûu Long öôùc tính vaøo khoaûng 2 trieäu ha, coøn coù theå môû ñoâng gaàn 80 trieäu ngöôøi neân dieän tích ñaát bình quaân ñaàu roäng tôùi 2,4 trieäu ha nhöng haøng naêm coù khoaûng töø 1 trieäu ngöôøi quaù nhoû. ñeán 1,2 trieäu ha bò ngaäp nöôùc trong khoaûng töø 2 – 4 thaùng. Neáu noùi veà ñaát noâng nghieäp töùc laø loaïi ñaát coù ñoä doác Khoaûng 40% dieän tích vuøng chaâu thoå naèm trong laõnh nhoû hôn 30o thì caû nöôùc ta coù khoaûng 6,9 trieäu ha (soá lieäu thoå Vieät Nam laø ñaát chua pheøn naëng, nheï khaùc nhau. Neáu coù 271 136 272
  14. 137 theå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc bieån thì coù ñeán 703.500 8 Ñaát ñen 364.200 1,10 ha ñaát maën coù theå trôû thaønh ñaát phì nhieâu. Song ñoàng thôøi 9 Ñaát voû vaøng (ñaát feralit) 16.507.700 50,04 söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën laïi khoáng cheá ñöôïc söï axid hoùa beà 10 Ñaát Muøn vaøng ñoû treân nuùi 3.688.000 11,18 maët caùc ñaát chua maën vaø cung caáp nôi cö truù toát cho toâm. Do vaäy, vieäc ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën caàn phaûi 11 Ñaát muøn treân nuùi cao 163.200 0,49 ñöôïc tieán haønh treân cô sôû meàm deûo... 12 Ñaát xoùi moøn trô soûi ñaù 440.800 1,35 Caàn phaûi nghieân cöùu veà quaûn lyù caùc vuøng ñaát maën – chua – pheøn, tìm ra moät moâ hình hôïp lyù veà sinh thaùi cuûa vieäc söû duïng ñaát (Noâng – Ngö – Laâm) trong vuøng ñaát maën – chua pheøn cuûa vuøng chaâu thoå naøy. Ñoàng thôøi tìm ra moät giaûi phaùp cho naïn hieám nöôùc uoáng trong khoaûng 3 ñeán 4 thaùng cuûa moät naêm... Nöôùc ta coù hôn 33 trieäu ha ñaát töï nhieân, ñöôïc chia thaønh 12 nhoùm vaø 64 ñôn vò. Baûng 3–3: Caùc nhoùm ñaát ôû Vieät Nam STT NHOÙM ÑAÁT DIEÄN TÍCH (ha) TYÛ LEÄ (%) 1 Ñaát caùt bieån 462.000 1,40 2 Ñaát maën 1.955.300 5,93 3 Ñaát pheøn 1.702.500 5,16 4 Ñaát laày vaø ñaát than buøn 182.300 0,56 5 Ñaát phuø sa 3.122.700 9,47 6 Ñaát xaùm baïc maøu 3.238.000 9,82 7 Ñaát xaùm naâu vuøng baùn khoâ haïn 194.700 0,56 273 137 274
  15. 138 Baûng 3–4: Tình hình söû duïng ñaát ôû Vieät Nam 2,5 x 106 ha ñaát xaùm baïc maøu. Vuøng % dieän tích % dieän tích – 10 x 106 ha ñaát bò thoaùi hoùa saûn xuaát khoâng hieäu quaû. ñaõ söû duïng chöa söû duïng Vieät Nam coù khoaûng 2 trieäu ha ñaát pheøn laø moät trong So vôùi DT So vôùi So vôùi So vôùi caû nhöõng nöôùc coù dieän tích ñaát pheøn lôùn nhaát theá giôùi. Ñoàng baèng töï nhieân caû nöôùc DT nöôùc töï soâng Cöûu Long coù khoaûng 1 trieäu ha ñaát pheøn vaø trôû thaønh moät nhieân vuøng ñaát pheøn noåi tieáng caû nöôùc (dieän tích ñaát töï nhieân Ñoàng Thaùp Möôøi laø 653.000 ha thì ñaát pheøn ñaõ chieám 400.000 ha töùc Trung du mieàn nuùi Baéc Boä 34,13 18,84 65,87 43,28 laø 61,2% trong ñoù ñaát pheøn naëng ñaõ chieám hôn 1/2). Ñoàng baèng Baéc Boä 77,24 7,40 22,76 2,64 Khi IV cuõ 51,83 15,60 48,17 16l24 Theo quy hoaïch ñeán naêm 2010 (baùo caùo Quoác Hoäi khoùa Duyeân haûi mieàn Trung 48,35 12,20 51,65 15,86 IX thaùng 10 naêm 1996) thì ñaát noâng nghieäp nöôùc ta phaûi Taây nguyeân 69,89 21,30 30,15 11,23 phaùt trieån vaø môû roäng ñeán 10 trieäu ha, trong ñoù: Ñoâng Nam Boä 66,89 8,60 33,11 5,21 – 6,8 trieäu ha caây troàng haøng naêm (coù 4,2 – 4,3 trieäu ha luùa) Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long 80,15 14,70 19,85 5,26 – 2,8 – 3 trieäu ha caây laâu naêm. Caû nöôùc 55,00 45,00 – 0,7 trieäu ha maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn. Ñaát baèng coù khoaûng hôn 7 trieäu ha. Vôùi dieän tích 10 trieäu ha naøy, chuùng ta coù theå saûn xuaát – Ñaát doác coù khoaûng hôn 25 trieäu ha. 42 – 50 trieäu taán löông thöïc, neáu keå caû saûn löôïng hoa maøu chuùng ta coù töø 48 – 55 trieäu taán. Trong 7 trieäu ha ñaát baèng thì: Ñeán naêm 2020, daân soá nöôùc ta seõ laø 126 – 130 trieäu, vôùi – 2,1 x 106 ha laø ñaát pheøn. nhu caàu löông thöïc 300 kg/ngöôøi naêm thì ta chæ caàn 40 trieäu 1 x 106 ha laø ñaát nhieãm maën taán löông thöïc laø ñuû. Nhöng muoán vaäy phaûi: – 0,2 x 106 ha laày uùng. – OÅn ñònh daân soá. 6 – 0,5 x 10 ha laø ñaát caùt. – Ñaát laâm nghieäp phaûi ñaït 18,6 trieäu ha coù ñoä che phuû Trong 25 trieäu ha ñaát doác thì: 50%, trong ñoù: – 0,5 x 106 ha bò xoùi moøn trô soûi ñaù. – 6 trieäu ha röøng phoøng hoä. 275 138 276
  16. 139 – 3 trieäu ha röøng ñaëc duïng. nghieäp, sinh hoaït..., laøm cho maët ñaát bò oâ nhieãm baån, thaäm chí huûy hoaïi caû moâi tröôøng ñaát, laøm cho ñaát khoâng coøn khaû – 9,6 trieäu ha röøng saûn xuaát. naêng saûn xuaát ñöôïc... – Ñeå 1,1 trieäu ha töùc 3% dieän tích ñaát töï nhieân duøng ñeå Raùc noùi rieâng, chaát thaûi noùi chung laø nhöõng thaønh phaàn xaây döïng khu daân cö veà cô baûn ñaõ ñöôïc ñoâ thò hoùa. Luùc naøy, chuû yeáu daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát. Vì vaäy, con ngöôøi caû nöôùc chæ coøn laïi 1,7 trieäu ha chuû yeáu laø soâng suoái, caùc nuùi ñaõ ví “Raùc nhö moät thöù nôï ñôøi”... ñaù toàn taïi döôùi daïng hoaøn toaøn töï nhieân vôùi nhieäm vuï ñaûm baûo caûnh quan vaø moâi tröôøng. Töø naêm 1990 trôû laïi ñaây, moät soá nöôùc giaøu nhö Myõ, Canada, Anh, Ñöùc, UÙc... ñaõ xuaát sang caùc nöôùc ngheøo moät – Ñaát giaønh cho thuûy lôïi vaãn tieáp tuïc taêng. löôïng raùc khoång loà khoaûng 4 trieäu taán/naêm. – Nhö vaäy töø nay ñeán naêm 2010 phaûi khai hoang môû Töø naêm 1976, nöôùc Myõ ñaõ sôùm ban haønh moät hình phaït roäng theâm 1,7 trieäu ha trong ñoù ñeå ñeàn buø ñaát noâng nghieäp raát naëng neà veà vieäc xöû lyù chaát thaûi khoâng ñuùng qui ñònh. ÔÛ chuyeån ñoåi thaønh ñaát xaây döïng laø 320.000 ha. Myõ, muoán xöû lyù moät taán taùc thaûi toán ít nhaát 276 ñoâ la, coøn Chuùng ta caàn nhaän thöùc ñuùng ñaén raèng: Ñaát laø yeáu toá neáu ñem toáng khöù ra nöôùc ngoaøi thì chæ toán veûn veïn 36 ñoâ la. quan troïng hôïp thaønh cuûa moâi tröôøng maø chuùng ta ñang Vì vaäy, cuoái naêm 1995 vaø thaùng 5/1996 taïi Baéc Kinh vaø nhieàu soáng. Bôûi vaäy, vieäc söû duïng taøi nguyeân ñaát hôïp lyù trong caùc nôi khaùc ôû Trung Quoác nhö Thanh Ñaûo, Thöôïng Haûi... ñoät ngaønh kinh teá quoác daân, trong noâng nghieäp khi khai thaùc nhieân nhaän ñöôïc raát nhieàu kieän haøng maø trong ñoù toaøn laø ñaát, baûo veä vaø boài döôõng ñaát baèng caùch söû duïng caùc nguoàn raùc töø Myõ gôûi ñeán, coøn khaùch haøng thì chôø maõi chaúng thaáy ai phaân boùn hôïp lyù, caân ñoái vaø kòp thôøi, ñoù laø chieán löôïc raát coù ñeán nhaän, laøm moãi nôi toån thaát ít nhaát hôn 10 vaïn ñoâ la... yù nghóa trong vieäc baûo veä moâi tröôøng... Haøng naêm, caû theá giôùi coù taát caû 45.000 trieäu taán chaát §III. TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT TREÂN thaûi... Tuy nöôùc Myõ chæ chieám 5% daân soá theá giôùi nhöng hôn THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM 25% löôïng chaát thaûi töø theá giôùi laø töø nöôùc Myõ maø ra. Moãi I. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát treân theá giôùi naêm, Myõ xuaát sang caùc nöôùc khaùc hôn 2 trieäu taán chaát thaûi bao goàm caû nhöõng pheá thaûi coù chöùa nhieàu ñoäc toá nguy hieåm, Nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát noùi con soá aáy ngaøy moät gia taêng khuûng khieáp. Neáu naêm 1980, chæ chung raát nhieàu nhöng tröôùc nhaát vaø quan troïng nhaát phaûi soá xuaát ñi laø 12 thì naêm 1988 laø 522 laàn lôùn hôn... noùi laø do vieäc thaûi boû khoâng hôïp lyù nhöõng chaát thaûi döôùi daïng ñaëc hay loûng töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng 277 139 278
  17. 140 Naêm 1989, hôn 100 nöôùc treân theá giôùi ñaõ cuøng nhau kyù loøng ñaát trôû thaønh nhöõng nghóa ñòa choân caát baõ phoùng xaï, coâng öôùc caám xuaát khaåu raùc, trong luùc ñoù Myõ laáy lyù do “Coâng chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi sinh hoaït. öôùc Quoác Teá coù ñieåm chöa phuø hôïp...” neân moät maët hoï khoâng ÔÛ Myõ coù 76.000 baõi raùc coâng nghieäp khoâng ñöôïc thieâu ñoát. nhöõng khoâng kyù maø coøn tìm moïi caùch ñöa sang caùc nöôùc khaùc maø chuû yeáu laø caùc nöôùc cuûa theá giôùi thöù ba. ÔÛ Ñan Maïch coù 3.200 baõi thaûi, trong ñoù coù 500 baõi thaûi hoùa chaát. Raùc röôûi ñöôïc coi nhö “moät thöù nôï ñôøi” neân ngöôøi ta tìm moïi caùch ñeå toáng khöù noù ñi nhö ñoát, choân, cheá bieán ñeå laøm phaân ÔÛ Nhaät moãi naêm coù hôn 50 trieäu taán chaát thaûi coâng nghieäp. boùn, ñoå xuoáng ao, hoà, soâng, bieån... keå caû bí maät laãn coâng khai Treân ñaát noâng nghieäp vôùi muïc ñích naâng cao naêng suaát, toáng khöù ra nöôùc ngoaøi... Giôø ñaây, moät soá vuøng cuûa Phaùp cuõng bò saûn löôïng, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu loaïi phaân hoùa hoïc, töø ñoù Ñöùc bí maät bieán thaønh baõi ñoå raùc. Caùc nöôùc Chaâu Phi nhieàu ñaõ laøm cho ñaát caøng ngaøy bò oâ nhieãm bôûi hoùa chaát. naêm qua ñaõ laø “baõi ñoå raùc” cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån. Hieän nay, nhaân loaïi ñaõ maát ñi 500 trieäu ha ñaát ñai canh Cho duø toàn taïi ôû baát cöù daïng naøo, raùc ôû caùc khu daân cö taùc trong suoát lòch söû cuûa mình. Neáu toác ñoä thoaùi hoùa ñaát hay raùc ôû caùc nhaø maùy xí nghieäp... thì raùc cuõng ñeàu mang troàng troït laø 5 – 7 trieäu ha / naêm thì khoâng moät chöông trình moät ñaëc ñieåm chung laø mang nhieàu maàm beänh. Coù nhöõng loaïi môû roäng dieän tích ñaát naøo cuûa töông lai coù theå buø ñaép ñöôïc... raùc sau moät thôøi gian choân vuøi coù theå muïc naùt, nhöng cuõng coù II. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû Vieät Nam nhöõng thöù nhö niloâng, ñoà nhöïa.. thì cho duø coù choân ñeán 30 hay 40 naêm chuùng cuõng khoù loøng muïc naùt, coøn neáu ñem ñoát Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh laø 2 nôi taäp trung thì nhöõng thöù ñoù seõ sinh ra nhöõng khí ñoäc nhö dioxicarbon nhieàu khu saûn xuaát lôùn, nôi coù maät ñoä daân soá khaù cao neân (CO2), dioxitsufur (SO2)... Nhöõng loaïi plastic, neáu chuùng ôû daãn ñeán oâ nhieãm ñaát nhieàu nhaát so vôùi caùc nôi khaùc treân caû nhieät ñoä 120oC chuùng seõ bò bieán ñoåi thaønh chaát dioxin – moät nöôùc. loaïi ñoäc toá deã ñöa ñeán quaùi thai cho ngöôøi vaø ñoäng vaät... Qua Sau ñaây ta chæ neâu leân moät soá tình hình xöû lyù nhöõng nhieàu nghieân cöùu ngöôøi ta thaáy raèng 50% coù nhieàu khaû naêng chaát thaûi boû trong sinh hoaït cuûa Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà gaây ñoäc raát nguy hieåm... Chí Minh ñeå laøm ví duï: Do toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp nhö vuõ baõo vì vaäy – Haø Noäi vôùi dieän tích 4.300 ha nhöng môùi chæ giaønh löôïng chaát thaûi treân theá giôùi ngaøy moät tích luõy nhieàu theâm. rieâng coù 120 choã taäp trung raùc thaät laø voâ cuøng ít oûi so vôùi moät ÔÛ caùc nöôùc coâng nghieäp, ñaát ngaøy nay khoâng nhöõng chæ maát thuû ñoâ gaàn 2 trieäu daân. lôùp ñaát maët – lôùp phuû thöïc vaät – do oâ nhieãm maø hoï coøn bieán 279 140 280
  18. 141 Moãi ngaøy, Haø Noäi coù 2.000m3 raùc, 200m3 chaát thaûi, trình ñoâ thò hoùa phaùt trieån nhanh choùng, quy moâ caùc thaønh 3 400.000m nöôùc thaûi coâng nghieäp..., coù 24 beänh vieän lôùn vaø phoá hieän coù khoâng coøn ñuû söùc chöùa vôùi daân soá hieän taïi theâm haøng nghìn phoøng khaùm, haøng ngaøy ñoå ra coáng raõnh thaønh vaøo ñoù laøn soùng di cö tìm nguoàn lao ñoäng.., moät boä phaän soáng phoá khoâng bieát bao nhieâu chaát thaûi baån maø chöa ñöôïc xöû lyù lang thang maø xaõ hoäi chöa quaûn lyù heát, chính boä phaän naøy nöôùc. Theo con soá thoáng keâ, ñeán cuoái 1995 thì Haø Noäi coù cuõng goùp moät phaàn khoâng nhoû laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû 9.200 nhaø veä sinh töï hoaïi, 4.000 hoá xí 2 ngaên, 1.000 hoá xí nhöõng thaønh phoá... thuøng phuïc vuï cho gaàn 2 trieäu daân... Haø Noäi ñeán cuoái 1995 coù §IV. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ OÂ NHIEÃM MOÂI 12% soá gia ñình chöa coù nhaø veä sinh rieâng. TRÖÔØNG ÑAÁT Moãi con lôïn haøng naêm baøi tieát töø 3.000 – 4.000 kg phaân Trong vaøi thaäp kyû qua do nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp, vaø nöôùc tieåu, nhöng moät soá ngöôøi vaãn coøn nuoâi lôïn giöõa noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., cuøng vôùi söï buøng noå daân thaønh phoá vaø toáng luoân phaân vaøo nhaø xí hoaëc tuoân luoân ra soá treân Theá Giôùi ñaõ khieán cho con ngöôøi can thieäp, taùc ñoäng coáng raõnh coâng coäng... maïnh meõ ñeán moâi tröôøng ñaát laøm cho dieän tích söû duïng treân Haø Noäi hieän coù 143 döï aùn cuûa 22 nöôùc ñaàu tö xaây döïng maët ñaát khoâng nhöõng bò thu heïp maø coøn laøm cho moâi tröôøng nhöng raát ít coù döï aùn naøo ñeà caäp ñeán vaán ñeà xöû lyù chaát thaûi... ñaát bò oâ nhieãm coù nôi coù luùc heát söùc nghieâm troïng cuoái cuøng ñaõ daãn ñeán taøi nguyeân ñaát nhanh choùng bò caïn kieät, ñoàng – Thaønh phoá Hoà Chí Minh – thaønh phoá ñoâng daân nhaát thôøi coøn nuoâi döôõng nhöõng maàm beänh, tích luõy nhöõng chaát nöôùc, moãi ngaøy saûn sinh ra hôn 3.000 taán raùc, ñaëc bieät ñoäc... ñeå roài töø ñoù daãn ñeán beänh taät cho con ngöôøi vaø ñoäng nghieâm troïng laø trong ñoù coù töø 80 – 100 taán raùc töø caùc beänh vaät theo con ñöôøng töø ñaát hoaëc töø ñaát sang nöôùc hay ñaát vieän. Döï kieán ñeán naêm 2.000, moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù chuyeån vaøo khoâng khí ñeå ñeán vôùi con ngöôøi... hôn 8.000 taán raùc, trong ñoù coù 5.895 taán laø taùc höõu cô vaø 2.300 taán laø xaø baàn caùc loaïi... Tình traïng uøn taéc raùc, khoâng Khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm nöôùc, oâ nhieãm khoâng khí, vaän chuyeån kòp ñang laø noãi lo cho nhaân daân thaønh phoá... chuùng ta coù ñònh nghóa khi naøo tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa chuùng thay ñoåi, söï thay ñoåi ñoù coù taùc Raùc laø nhöõng chaát thaûi baån laø thaønh phaàn vaø cuõng laø ñoäng xaáu ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi.... thì ta nguyeân nhaân chính daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nhöng goïi nöôùc bò oâ nhieãm, khoâng khí bò oâ nhieãm. Nhöng ñaát thì ngoaøi ra coøn do nhöõng taäp quaùn laïc haäu töø bao ñôøi nay ñeå laïi muoân maøu muoân veû: Ñaát caùt, ñaát thòt, ñaát seùt, ñaát bazan... do chöa xoùa saïch cuõng goùp phaàn laøm cho moâi tröôøng ñaát bò oâ ñoù maø khoâng theå coù moät tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc chung cho nhieãm nhö taät phoùng ueá böøa baõi, vöùt boû nhöõng chaát thaûi baån taát caû caùc loaïi ñaát. Vì vaäy, khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm moâi khoâng ñuùng nôi quy ñònh... Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do quaù 281 141 282
  19. 142 tröôøng ñaát, chuùng ta chæ noùi veà nguyeân nhaân daãn ñeán oâ Duøng chaát thaûi suùc vaät nhö phaân vaø nöôùc tieåu cuûa traâu, nhieãm moâi tröôøng ñaát maø thoâi. boø, heo, cöøu, ngöïa, phaân gaø, phaân chim ñeå boùn ruoäng, ñeå OÂ nhieãm ñaát noùi chung coù theå töø nhöõng nguyeân nhaân sau: troàng troït, coù theå noùi ñoù laø moät thoùi quen cuûa noâng daân ta vì noù raát coù ích cho ñoä phì nhieâu cuûa ñaát. I. Do taäp quaùn phaûn veä sinh daãn ñeán oâ nhieãm ñaát Bôûi vì 1000kg phaân gia suùc seõ cho ta: 5kg N, 3,5kg P, Chuùng ta bieát raèng: Phaân, raùc laø maàm moáng cuûa beänh 4,1kg K, 2,8kg Ca, 1,1kg Mg. taät. Trong phaân ngöôøi chöùa raát nhieàu vi khuaån ñöôøng ruoät, vi ruùt baïi lieät, uoán vaùn, hoaïi thö sình hôi, tröùng giun saùn... Coøn Tuy nhieân, haàu heát caùc chaát dinh döôõng naøy ñeàu ôû daïng raùc laø nôi aån naáp vaø hoaït ñoäng cuûa chuoät, laø khu truù cuûa khoù tieâu cho thöïc vaät (ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo quan heä muøn nhieàu maàm beänh... hoùa vaø khoaùng hoùa). Maët khaùc, trong phaân gia suùc chöùa nhieàu vi khuaån gaây beänh ñöôøng ruoät nhö E.Coli. Ví duï: Trong nhaân daân chuùng ta nhaát laø nhöõng vuøng noâng thoân hoaëc mieàn nuùi thöôøng coù thoùi quen phoùng ueá böøa baõi – Phaân gaø chöùa nhieàu vi truøng salmonelba cuõng nhö vöùt raùc ra ñöôøng khoâng ñuùng nôi quy ñònh. Thaäm – Phaân heo chöùa nhieàu mycobacterium tuberculois. chí ngay caû thaønh phoá cuõng coøn nhöõng taäp quaùn laïc haäu naøy, Haàu heát, phaân gia suùc chöùa nhieàu truøng giun saùn. Nhö ngöôøi ta vöùt raùc, vöùt caû suùc vaät cheát ra ñöôøng nhö meøo, chuoät vaäy, neáu ñem phaân suùc vaät chöa ñöôïc xöû lyù maø boùn cho ñaát roõ cheát... ngöôøi vaø xe coä daãm leân caû xaùc cheát suùc vaät... laøm cho raøng beân caùi lôïi coøn coù caùi haïi ñoù laø laøm cho ñaát bò oâ nhieãm... maët ñaát trôû neân baån thæu. Moãi ngöôøi daân moät ngaøy thaûi 0,5 kg chaát thaûi bao goàm 2. Duøng phaân baéc caû raùc. Neáu daân soá nöôùc ta laø 80 trieäu. Roõ raøng, moãi ngaøy Duøng phaân baéc ñeå töôùi boùn cho caùc ruoäng rau, nhaát laø chuùng ta phaûi xöû lyù 40.000 taán chaát thaûi, neáu soá chaát thaûi hoøa phaân vaøo nöôùc ñeå töôùi. Caùch boùn naøy, khoâng nhöõng laøm naøy khoâng coù caùch xöû lyù kòp thôøi thì maët ñaát seõ ngaøy caøng bò oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø coøn daãn ñeán moâi tröôøng nöôùc vaø oâ nhieãm nghieâm troïng... khoâng khí cuõng bò oâ nhieãm. II. Do hoaït ñoäng noâng nghieäp vôùi phöông thöùc Phaân höõu cô neáu uû ñuùng kyõ thuaät tröôùc khi boùn vaø boùn canh taùc khaùc nhau ñuùng tieâu chuaån thì moâi tröôøng ñaát khoâng bò oâ nhieãm, nhöng ÔÛ ñaây chuû yeáu laø vieäc söû duïng nguoàn phaân boùn vaø thuoác tröø neáu duøng phaân baéc boùn tröïc tieáp cho ñaát thì roõ raøng taïo ñieàu saâu dieät coû... khoâng hôïp lyù daãn ñeán moâi tröôøng ñaát bò oâ nhieãm. kieän thuaän lôïi cho caùc loaïi saâu boï, giun saùn, vi truøng... sinh soâi naûy nôû... Boùn nhieàu phaân höõu cô (phaân boùn) trong ñieàu 1. Duøng chaát thaûi suùc vaät 283 142 284
  20. 143 kieän yeám khí thì noù deã daøng lam cho ñaát trôû neân chua vaø ñaát xoáp maø trôû neân chai cöùng, tính thoâng khí keùm, vi sinh vaät ít seõ chöùa nhieàu ñoäc toá nhö H2S, CH4, CO2... ñi vì hoùa chaát huûy dieät chuùng... 3. Boùn phaân hoùa hoïc 4. Söû duïng nguoàn nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá ñeå töôùi: Ngoaøi phaân baéc (phaân höõu cô) do chöa hieåu heát taùc duïng laâu daøi cuûa vieäc boùn phaân hoùa hoïc cho neân muoán nhanh Ngoaøi vieäc duøng phaân hoùa hoïc, noâng daân ta vaãn coù taäp choùng ñaït ñöôïc naêng suaát, saûn löôïng cao, ngöôøi noâng daân quaùn duøng nguoàn nöôùc thaûi thaønh phoá ñeå töôùi. Duøng nöôùc thöôøng söû duïng moät löôïng phaân voâ cô quaù lôùn (N, P, K). thaûi chöa qua xöû lyù ñeå töôùi seõ laøm cho ñaát ngaøy caøng tích luõy Nitô (N), laân (P2O5) vaø kali (K2O). ÔÛ ñaây ñaùng chuù yù nhieàu hoùa chaát ñoäc haïi bao goàm caû nhöõng kim loaïi naëng nhö nhaát laø loaïi phaân ñaïm (N) – moät loaïi phaân mang laïi hieäu quaû Pb (chì), As (arsen), Cd (cadimi)... Ví duï döôùi ñaây veà thaønh phaàn cuûa nöôùc vaø ñaát do duøng nöôùc thaûi thaønh phoá Haø Noäi roõ reät nhaát cho naêng suaát caây troàng nhöng cuõng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát raát lôùn. Ta bieát raèng caây chæ söû duïng coù hieäu ñeå töôùi caøng noùi roõ theâm ñieàu aáy. quaû toái ña 30% löôïng phaân ñaïm ñöôïc boùn vaøo ñaát coøn laïi moät Baûng 3–5. Thaønh phaàn hoùa chaát ñoäc haïi coù trong ñaát do phaàn bò nöôùc cuoán troâi, moät phaàn coøn laïi thaám vaøo ñaát... töø duøng nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá chöa qua xöû lyù. ñoù laøm cho nguoàn nöôùc ngaàm cuõng bò oâ nhieãm NO3– (nitraùt). Nguoàn: Leâ Vaên Khoa. Trong ñaát boùn nhieàu phaân ñaïm seõ toàn taïi HNO3 laøm cho ñaát trôû neân chua. ÑOÁI TÖÔÏNG LAÁY MAÃU Ngoaøi phaân ñaïm (N) coøn coù phaân laân (P) cuõng laø yeáu toá Nöôùc thaûi trung bình Ñaát trung bình ôû nhieàu Rau muoáng troáng treân caùc caàn thieát cho rau, hoa quaû nhöng laân nhieàu cuõng laøm cho ñaát trôû cuûa nhieàu nôi thuoäc nôi ngoaïi thaønh Haø Noäi vuøng nöôùc thaûi (ppm) neân chua. Ví duï: phaân super laân thöôøng coù 5% acid töï do, rieâng soâng Kim Ngöu vaø Toâ duøng ñeå troàng rau hoaëc löôïng acid töï do H2SO4, naøy cuõng laøm cho ñaát chua theâm... Lòch (mg/l) thaû caù (ppm) Noùi chung 60 – 70% löôïng phaân boùn caây khoâng söû duïng Pb 0,019 – 0,033 7,0 – 43,7 2,8 – 5,3 hoøa tan thaám xuoáng maïch nöôùc ngaàm gaây haïi cho ngöôøi vaø ñoäng vaät söû duïng nguoàn nöôùc ñoù, caùc nhaø moâi tröôøng goïi laø Cd 0,01 0,2 – 1,7 0,2 – 0,4 Eutrophi–cation. CO 0,002 – 0,018 1,5 – 3,3 0,09 – 0,16 Ñaát tích luõy nhieàu phaân boùn daïng hoùa chaát cuõng seõ laøm N 0,1 3,1 – 8,6 0 27 – 2,55 cho tính chaát cô lyù cuûa ñaát thay ñoåi xaáu, ñaát khoâng coøn tôi 285 143 286
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2