Giáo trình Ký sinh trùng và bệnh ký sinh trùng thú y: Phần 2 - PGS.TS. Nguyễn Thi Kim Lan

Chia sẻ: Minh Vũ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:195

Thêm vào BST

Báo xấu

174
lượt xem 57
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung của phần 1 cuốn giáo trình "Ký sinh trùng và bệnh ký sinh trùng thú y", phần 2 trình bày các nội dung: Giun sán ký sinh và bệnh giun sán ở gia súc, gia cầm; động vật chân đốt ký sinh và bệnh do động vật chân đốt gây ra, đơn bào ký sinh và bệnh do đơn bào gây ra. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ký sinh trùng và bệnh ký sinh trùng thú y: Phần 2 - PGS.TS. Nguyễn Thi Kim Lan

Chmrng 6 GIUN TRON VA M 0T SO BENH GIUN TRON Lap giun tron thuoc nganh Nemathelminthes, bao gom hon nam tram nghin loai song a cac dieu kien sinh thai khac nhau va phan bo rong tren toan cau. Phan lan giun tron song tu do, chi co mot so it loai song ky sinh a dong vat va thuc vat (Nguyen Thj Le va cs, 1996). Trong khu he giun san ky sinh a gia sue va gia cam Viet Nam, da thong ke dugc han 120 loai giun tron. Noi dung chuang 5 chi de cap den nhung loai giun tron ky sinh pho bien a gia sue, gia cam Viet Nam va benh do chung gay ra. 1. DAI Cl/ONG VE GIUN TRON KY SINH 1.1. Dae diem hinh thai, cau tao * Hinh thai giun tron Giun tron ky sinh a dong vat nuoi co hinh sgi chi, hinh ong, hinh thoi (vi du: Ascaris suumi), co the hinh tron (vi du: Tetrameres), hai ben doi xung, co mat lung va mat bung, khong phan dot. Dau tu, duoi nhgn. Co giun due va giun cai. Giun cai lan •* han giun due. Giun due duoi thuang cong, giun cai duoi thang. Kich thuoc thay doi tuy loai, dao dong tir vai mm den vai chuc cm. * Cau tao giun tron Lap ngoai la bieu bi bang giac chat (kitin), co van ngang, van dgc hoac van cheo. Mot so loai giun tron co nhung cho bieu bi phinh to ggi la canh (canh diu, canh than, canh co, canh duoi - chi co mot so giun due co canh duoi). Mot so loai giun co gai chdi va cac bo phan phu khac co tac dung cam giac, van dong va bam vao ky chu. Duoi lap bieu bi la lap ha bi gom mot lap te bao det. Trong ciing la lap t l bao ca co hinh sgi, hinh bo hoac hinh vong (tiiy loai). - He tieu hoa: He tieu hoa cua giun tron bat d iu tir lo mieng. Xung quanh lo mieng co cac moi (co the co 2 - 3 la moi quanh mieng hoac khong co, hoac moi khong ro); xoang mieng (hinh 6 ng, hinh pheu, hinh c 6 c); thuc quan (hinh 6 ng, hinh chai, hinh cu hanh); ruot (hinh ong thing, co th i u 6 n khue). Doan cu 6 i ruot la true trang thong ra hau mon. - He than kinh: Gom co mot vong than kinh hau bao quanh thuc quan, tir do phan ra nhieu day thin kinh di ve phia truoc va sau toi cac phin cua co thi. Co nhilu soi nho noi voi cac sgi lan nay. Dau mut sgi than kinh nho nam trong cac gai a dau, co va than giun - do la cac gai cam giac. 134
- He bai tiif. Co hai ong bai tiet a hai ben, bat dau tir phan sau roi hop lai thanh mot ong chung, thong ra ngoai qua lo bai tiet d mat bung va gan phia dau. Hinh 96. A - Bo phan sinh due cai 1- Am hp; 2- Am dao; 3- Ong bin trimg; 4- Tir cung; 5- Ong din trung; 6- L&i thu tinh; 7- Buong trung B - Tui duoi giun due 1- Gai giao hop; 2- Gai choi trudc tui duoi; 3- Banh lai; 4- Sudn bung trudc; 5- Sudn bung sau; 6- Sudn hong trudc; 7- Sudn hong giOa; 8- Sudn hong sau; 9- Sudn hong ngoai; 10- Sudn hong trong; 11- M ang phu tui duoi; 12- Mang tui dudi. Hinh 95. Sa do cau tao giun tron A - Con due B - Con cai 1- Xoang mieng; 2- H iu; 3- Thuc quan; 4- Vdng thin kinh; 5- Ruot; 6- Tinh hoan; 7- Ong dan tinh; 8- Tui chira tinh; 9- Gai giao hop; 10- Huyet sinh due; 11- Num sinh due; 1 2 -Canh cutin; 1 3 - Buong trimg; 1 4 -Ong dan trimg; 1 5 - Tir cung; 1 6 - Am dao; Bo phan sinh due due 1 7 - Lo sinh due; 1 8 - Hau mon. 1- Tinh hoan; 2- Ong dan tinh; 3- Tui dan tinh; 4- Tui niem djch; 5- Tryc trang; 6- Ong dan tinh; 7- Gai giao hop; 8- Banh lai gai giao hop 135
- He sinh due: Giun tron phan tinh, co con due va con cai. Con due va con cai de dang phan biet boi hinh dang ben ngoai. + Bo phan sinh due due G6 m 2 6 ng nho uon khue, co cac bo phan tinh hoan, ong dan tinh, tui ban tinh thong voi lo sinh tiet 6 cung cho voi true trang. Gan lo sinh tiet co cac bo phan phu: Gai giao hop (co hoac khong co), banh lai giao hop (dieu tiet su van dong cua gai giao hop), m
- Loai hinh giun mdc\ Trumg theo phan ra ngoai, d dieu kien thuan lod, sau mot tuan lot xac 2 lan thanh au trung co sue gay nhiem. Khi au trung tilp xuc voi da ky chu thi chui qua da vao ca the, qua mot giai doan di hanh, cuoi cung vao phoi, tdi ruot non, sau do phat trien thanh giun trudng thanh. - Loai hinh giun xoan: Trung theo phan ra ngoai, gap dieu kien thuan loi, sau 1 - 2 ngay nd thanh au trung ky I, qua 2 lan lot xac thanh au trung ky III co sue gay nhiem. Ky chu nuot phai au trung nay thi d ca the ky chu, au trung lot xac 2 lan va phat trien thanh giun trudng thanh. 1.2.2. Loai can ky chu trung gian. Co cac loai hinh sau: - Loai hinh giun duoi xoan (Spirurata): Giun cai de trung, trong trung co au trung. Khi ky chu trung gian (con trung) nuot trung thi trong ky chu trung gian, au trung nd ra, qua 2 lan lot xac thanh au trung co sue gay nhiem. Au trung nay vao ky chu cuoi cung va phat trien thanh giun trudng thanh. - Loai hinh Protostrongylidae: Giun cai de trung co au trung ky I, trung theo phan ra ngoai, dugc ky chu trung gian (oc) nuot vao, au trung ky I nd ra, qua 2 lan lot xac thanh au trung co sue gay nhiem. Ky chu cuoi cung an oc co au trung thi au trung vao thanh ruot, theo mau ve phoi va phat trien thanh giun trudng thanh. - Loai hinh giun chi: Giun cai de au trung, au trung vao he tuan hoan cua ky chu, vao mau, khi ky chu trung gian (muoi) hut mau ngudi va gia sue co au trung thi au trung vao ky chu trung gian va phat trien trong ca the ky chu trung gian thanh au trung co sue gay nhiem. Khi ky chu trung gian hut mau ngudi va gia sue khoe se truyen au trung co sue gay nhiem vao mau. Trong mau ky chu cuoi cung, au trung phat trien thanh giun trudng thanh. Ngoai cac loai hinh tren, con co giun xoan Trichinella spiralis phat trien rat dac biet: Giun cai de au trung d niem mac ruot, au trung chui vao mach mau ky chu, theo mau tuan hoan vh cac ca tao thanh ken. Vi vay, mot dong vat bi nhiem giun xoan vua la ky chu trung gian vi co au trung ky sinh d ca, vua la ky chu cuoi cung vi co giun trudng thanh ky sinh d ruot non. Cac giun tron ky sinh co lien quan nhieu tdi thu y gom cac bo phu sau: 1. Bo phu Giun dua (Ascaridata): Thirc quan hinh ong, quanh lo mieng co 3 moi. 2. Bo phu Giun kim (Oxyurata): Phdn sau thuc quan co cho phinh to. 3. Bo phu Giun toe (Trichocephalata): Thuc quan rat dai, xung quanh co tuyen thuc quan bao boc nhu chuoi hat. 4. Bo phu Giun luan (Rhabdiasata): Phan giua va sau thuc quan co cho phinh to. 5. Bo phu Giun xoan (Strongylata): Cau tao thuc quan dan gian. Giun due co tui duoi, co 2 gai giao hgp. 6 . Bo phu Giun duoi xoan (Spirurata): Quanh mieng co so la moi chan (2, 4, 6 ), ky sinh d ca quan thong vdi ngoai (ruot, da day, phoi...). 137
7. Bo phu Giun chi (Filariata)-. Thuc quan chia hai phAn, truac la to chuc ca, sau la A A • • • * ' ^ t ^ tuyen thuc quan. Khong co moi va tui mieng. Am ho a doan dau. Thuang ky sinh a to chuc kin (ca, to chuc lien ket...). De trung co phoi bao hoac co au trung. Duoi giun d\rc co tui duoi nhung khong co sudn, co 1 gai giao hap. 2. CAC BENH GIUN DUA Giun dua ky sinh d gia sue, gia cam thuoc bo phu Ascaridata. Moi loai giun dua ky sinh d mot loai ky chu. Vi du: Giun dua be, nghe khong the ky sinh d ngua va nguoc lai. Sue vat, nhat la sue vat non bi benh giun dua thi gay com, cham ldn, co the chet do mAc benh nang. 2.1. Benh giun dua Ion (Ascariosis) 2.1.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh Benh giun dua Ion la do loai giun Ascaris suum gay nen. Giun ky sinh d ruot non cua lgn nha, lgn rung. 2.1.2. Hinh thai can benh Giun dua lgn mau trang sua. Hinh ong, hai dau hoi nhgn. Dau co 3 moi bao quanh mieng (1 moi d phia lung va 2 moi d phia bung). Tren ria moi co 1 hang rang cua rat ro. Giun due dai 12 - 22 cm, dudng kinh 2,7 - 3 mm. Giun cai dai 29 - 35 cm, dudng kinh 4 - 5 mm. Giun due duoi cong ve phia bung, giun cai duoi thang. Giun due co hai gai giao hgp dai bang nhau ( 1 ,2 - 2 mm), khong co tui duoi. Trung giun dua hinh bau due hoi ngan, kich thudc 0,056 - 0,087 x 0,046 - 0,067 mm, vo day gom 4 ldp, ldp ngoai cung la mang protit, mau vang canh dan, nhap nho lan song. Hinh 97. Cau tao giun dua lom 1- Moi giun dua lgn; 2 - Duoi giun dua lgn 138
Hinh 98. Trung A. suum mdi Hinh 99. Trung A. suum co sire gay benh theo phan ra ngoai Hinh 100. Giun A. suum ky sinh thanh bii, gay tac ruot 2.1.3. Vong difi Giun dua lgn phat trien khong can ky chu trung gian. Moi giun dua cai de moi ngay khoang 200.000 trung, trung binh mot giun cai de 27 trieu trung (Cram, 1925). Trung theo phan ra ngoai, cr nhiet do khoang 24°C va do 4m thich hgp, sau 2 tuan trong trung hinh thanh au trung, sau 1 tuan nua thi au trung lot xac. Luc do trung da tra thanh trung co sue gay benh. Lgn nuot phai trung nay thi £u trung ky I na a ruot, chui vao mach mau niem mac, theo mau ve gan. Mot so it chui vao ong lam ba mang treo ruot, vao tinh mach mang treo ruot roi vao gan, lot xac thanh au IV y r r t ? trung ky II. Sau khi nhiem 4 - 5 ngay, hau het au trung di hanh tdi phoi, sdm nhat la sau 18 gid, muon nhat sau 12 ngay van co au trung d phoi. Khi tdi phoi, au trung lot xac thanh au trung ky III. Au trung nay tir mach mau phoi chui vao phe bao, qua khi quan roi ciing vdi niem dich, au triing len hau, dugc nuot xuong ruot non, lot xac lan nua va phat trien thanh giun trudng thanh. Trong khi di hanh, mot so au triing co the vao lach, tuyen giap trang, nao... Hoan thanh vong ddi can 54 - 62 ngay. 139
Giun dua song bang chat dinh duong cua ky chu, dong then tiet dich tieu hoa phan giai to chuc d niem mac ruot va lay to chuc do nuoi ban than. Tuoi tho cua giun dua khong qua 7 - 1 0 thang. Nhung neu dieu kien song bat loi (ky chu sot cao...) thi tuoi thp giun ngan hon. Hinh 101. Vong d&i A. suum 1. Trung theo phan lgrn ra ngo&i 2. Trimg ph&t trien th&nh trung c6 sue gay b?nh 3. Lgn nuot trung c6 sue |a y b?nh, trung no v& ph£t trien a t .i th&nh giun trudng thanh 2.1.4. Djch te hpc - Trung giun dua Ion co sue de khang fat cao do co 4 ldp vo day, trong dieu kien tu nhien song duoc 1 - 2 nam, co sue de khang manh vdi mot so chat hoa hoc (focmon 2 %, creolin 3%, H 2 S 0 4 10%, NaOH 2%...). CJ nhiet do 45 - 50°C trung chet trong nira gid, nude nong 60°C diet trung trong 5 phut, nude nong 70°C chi can 10 giay. Vi vay, u phan theo phuong phap nhiet sinh hpc se diet duoc trung giun dua. - Dudng truyen benh: Chu yeu qua dudng mieng. Lon liem dung cu, mang an, nen chuong, dat d bai chan nen trung de xam nhap vao dudng tieu hoa. Khi bon phan tuoi cho ruong trong cay thuc an thi trung giun dua song duoc vai thang trong d it va cay thuc an. Lon con nhiem benh do luc bu nuot phai trung giun d dau vu me. - Moi lien quan giua giun dua ngudi (Ascaris lumbricoides) va giun dua Ion (Ascaris suum). Trong nhieu nam gan day, da co nhieu tranh luan v l hai loai nay la khac hay cung mot loai. Ngudi ta da gay nhiem nhan tao, thly giun dua ngudi co th i nhiem cho Ion va trung giun dua lgn co the nhiem cho ngudi. + Hiraishi (1928) va Boer (1935) da gay nhiem dugc trung giun dua ngudi cho lgn khi lgn an thuc an thieu vitamin A. Soulsby (1961) cung gay nhiem dugc trung giun dua ngudi cho lgn mdi de khong dugc bu sua dau. 140
+ Takate (1951) lay trung giun dua lgn gay nhiem cho 19 ngudi ldn thi co 7 ngudi bi nhiem. Theo Mozgovoi (1953), ngoai ngudi con co 10 loai dong vat khac nhu lgn, cho... cung nhiem giun dua ngudi. Vi vay, tac gia thua nhan giun dua lan va giun dua ngucri khong ciing mot loai. Xet ve mat dich te, d mot khu vuc lgn co the nhiem giun dua vdi ty le rat cao nhung ngudi nhiem khong cao. Dieu do chung to, giun dua lgn va giun dua ngudi la 2 loai khac nhau va khong co lien quan true tiep. - Lgn nhiem giun dua vdi ty le cao tir 13,2 % - 43,6% (dieu tra qua mo kham lgn d cac tinh Thanh Hoa, Quang Ninh, Hai Hung (cu), Ha Bac (cu), Nam Ha (cu), Yen r r \ -\ Bai...). Benh phan bo d tat ca cac viing nui, trung du va dong bang. - Bien dong nhiem theo tuoi: Lgn nhiem giun dua vdi ty le cao d lira tuoi dudi 4 thang, sau do ty le nhiem giam dan. 2.1.5. C ache sinh benh - Giun dua gay benh cho lgn d ca giai doan la au triing va giai doan trudng thanh. Au triing di hanh gay ton thuong, md dudng cho vi khuan vao ca the. Au triing di hanh qua phoi lam cho benh suyen lgn cang nang hon, ty le phat benh suyen co the tang f y ' ' gap 10 lan. Theo Underdahl (1957), neu cho lgn khoe nuot trung giun dua, sau 5 ngay cho gay nhiem benh suyen thi benh tich d phoi rong gap 1 0 lan so vdi lgn chi bi benh suyen don thuan. r r r f r \ Khi au triing tir mach mau vao gan gay xuat huyet lam tam, dong thdi gay huy hoai te bao gan. Khi au trung tir mach mau phoi di chuyen tdi phe bao gay vd mach mau, d ph 6 i co nhieu diem xuat huyet, phoi bi viem. Trieu chung viem phoi co the keo dai 5 - 14 ngay, co khi lam con vat chet. Khi la giun trudng thanh, do giun bam vao niem mac ruot non lam loet niem mac r \ r ruot non, gay dau bung, neu nhieu thi lam tac va thiing ruot. Co nhung trudng hgp giun r ** r * iv trudng thanh chui vao ong dan mat lam tac ong dan mat, gay hoang dan, lam cho con vat dau du doi. - Giun tilt doc t 6 , d 6 ng thdi thai cac chat can ba gay nhiem doc than kinh trung uong, con vat co trieu chung than kinh (te liet hoac hung phan). - Giun lay dinh dudng cua ky chu lam cho ky chu gay com, cham ldn, thieu mau. 2.1.6. Trieu chihtg Lgn nhiem giun dua nhe khong the hien trieu chung lam sang. Lgn trudng thanh la nhirng con vat mang giun dua, trieu chung the hien khong ro. Lgn 2 - 4 thang tuoi co trieu chung ro: Gay com, cham ldn. Khi au trimg d phdi gay viem phoi (than nhiet cao, an kem, ho hap nhanh, ho). Giun trudng thanh ky sinh vdi s6 141
lugng nhieu lam lgn cham Ion, gay, sut can, roi loan tieu hoa (ia chay va tao bon thanh dgt xen ke). Lgn benh long xu, bung chuong to. Khi nhilu giun lam tic, thung rugt, dau bung. Mot so con co trieu chung than kinh, mot so con tren than noi man... Hinh 102. Lan tieu chay, Hinh 103. Lan 3,5 thang tuoi giun dua ra theo phan bi benh giun diia 2.1.7. B$nh tich r i f - Trong thdi ky lgn bi benh giun dua co trieu chung, thay tren mat phoi co dam xuat huylt mau hong tham, co nhieu au trung giun dua d phoi. - Mo kham trong giai doan giun dua trudng thanh, thay ruot non viem cata, co nhieu giun dua ky sinh d ruot non. Neu tac va vo ruot thay co benh tich viem phuc mac. Hinh 104. Giun dua ky sinh trong ruot non lan 142
Hinh 105. Benh tich a phoi va gan cua lan bi benh giun dua 2.1.8. Chan doan r ' 1 , . - Doi vai lan con song: Kiem tra phan bang phuang phap phu noi tim trung giun dua. Co the dung phan ung bien thai noi bi (dung khang nguyen che theo phuang phap trinh bay dudi day) pha loang l : 2 0 0 , tiem noi bi vanh ngoai tai hoac nho vao xoang ket mac mat); phuang phap nay rat tot, khong gay phan ung cheo vai cac loai giun khac, cho ket qua duong tinh (+) tu sau khi lgn nhiem giun dua 8 - 11 ngay. Doi voi lgn con duai 2 thang tuoi xet nghiem phan khong thay trung giun dua. Vi vay, dung phan ung bien thai noi bi de chan doan cho ket qua tot. Khang nguyen che nhu sau: Nghien nat giun dua con song, hoa vai hai phan nuoc r r cat, cu l ml dung dich tren cho them 8 gam men tuyen tuy va 10 ml Chlorofoc, chinh pH = 7,6 - 7,8. De tu am 37°C trong 7 - 12 ngay cho giun tan het. Ly tam, lay nuoc trong pha voi con 96° theo ty le 1: 5, de khang nguyen lang xuong. Lay khang nguyen d day cho vao lg nho, de tu am. Sau khi kho bao quan 6 tu lanh, co the bao quan toi 8 thang vln giu dugc dac tinh khang nguyen. - Doi vai sue vat chet: Mo kham tim giun truong thanh, tim au trung va kiem tra benh tich. - Lgn duoi 2 thang tuoi: Mo kham tim au trung giun d phoi vi giun chua de trung. 2.1.9. D iiu tri Pham Sy Lang va cs (2006); (2009) cho biet: Cac hoa dugc tay giun dua lgn co hieu qua hien dang dugc dung pho bien la: - Ivermectin: Lieu 0,2 mg/kg TT, tiem dudi da cho lgn 1 - 2 lan, cach nhau 2 ngay. Ty le sach giun dua dat tren 90%. 143
- Pyrantel. Lieu 12,5 mg/kg TT. Tron thuoc vai thuc Sn. Ty 1? sach giun dua dat 9 0 - 100%. - Levamisol. Lilu 6 - 6,5 mg/kg TT (tiem bap thjt), 1 0 - 1 2 mg/kg TT (tron thuc Sn cho an). Ty le tay sach giun dua dat tren 90%. - Tetramisol: Lieu 7,5 mg/kg TT (tiem bap thjt), 1 0 - 1 2 mg/kg TT (tron thuc Sn cho an). Ty le tay sach giun dua dat 90 - 100%. - Mebendazoi. Lieu 20 - 30 mg/kg TT, tron thuc an cho an. Ty le sach giun dua dat 90 - 95%. 2.1.10. Phong benh - Dinh ky tay giun dua cho Ion tot nhat la 2 - 3 thang 1 lan. Theo Pham Sy Lang va cs (2009), co thi tiy du phong 4 thang 1 lan. Neu sau khi tay, thuc hien cong tac ve sinh tot thi mot ddi lgn thit chi can tay 1 lan vao luc tach me. Doi vdi lgn nai chira, dang nuoi con va lgn con theo me khong nen tay. - U phan diet trung giun. - Ve sinh thuc an, nude uong, dung cu chan nuoi, chuong trai. * Chu y phong benh cho lgn con mdi de den 3 - 4 thang tuoi (tam rira cho lgn me trudc khi de, cho vao chuong de da dugc sat triing bang nude soi hoac dung djch NaOH 3%. Sau khi de nhot chung me va con trong chuong de). 2.2. Benh giun dua be, nghe (Neoascariosis) 2.2.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh Benh giun dua be, nghe do loai giun Neoascaris vitulorum (ten khac: Toxocara vitulorum) thuoc ho Anisakidae gay ra. Giun trudng thanh ky sinh d ruot non cua be va nghe. 2.2.2. Hinh thdi can benh Than giun mau vang nhat, dau co 3 moi, thuc quan dai 3,0 - 4,5 mm, cho n 6 i tiep vdi ruot phinh thanh da day nho (dac diem quan trgng cua hg Anisakidae), vong thin kinh va lo bai tiet d ngang nhau gan dau. Giun due dai 13 - 15 cm, rong nhit la 0,35 cm, duoi dai 0,21 - 0,46 mm, thon tron. Trudc va sau hau mon d phia bung co 20 - 27 gai, cd 1 doi gai giao hgp dai 0,95 - 1,20 mm. Giun cai dai 19 - 23 cm, rong nhat 0,5 cm. Am ho d khoang 1/8 trudc than, duoi hinh non dai 0,37 - 0,42 mm. Duoi co nhieu gai bao phu. Trung giun hai tron, mau vang nau, mang protit d ngoai co cau tao lo cho nhu t6 ong, kich thudc 0,08 - 0,09 x 0,07 - 0,075 mm. 144
Hinh 106. Cau tao cua giun diia be, nghe 1. Phin diu; 2. Moi; 3. Duoi giun c£i 4. Duoi giun due; 5. Trimg Hinh 107. Giun diia be, nghe Hinh 108. Trimg Neoascaris vitulorum 2.2.3. Vong ddi Giun cai de trimg a ruot non, trung theo phan ra ngoai, gap nhiet do va do am thich hop, phat trien thanh trung co sue gay benh (a t° 15 - 17°C can 38 ngay, 19 - 22°C can 20 ngay, 25°C can 1 0 - 1 2 ngay, 28 - 30°C can 7 ngay, 31 - 32°C can 6 ngay. Nhung o nhiet do 34 - 35°C thi trung khong phat trien). Be, nghe mac benh giun dua do 2 cach nhiem; r r r - Nhiem true tiep: Be, nghe nuot trung giun dua, trung no thanh au trimg. Cach di chuyen cua in trimg trong ca the be, nghe tuong tu nhu cach di chuyen cua iu triing giun dua lgn. - Nhiem qua bao thai: Theo Davtian (1934 - 1937), neu cho be nuot trung giun dua co sire gay benh thi sau 43 ngay co the thay giun dua truong thanh 6 co the be. Ngoai ra, neu cho bo me 145
truoc khi de 124 - 192 ngay nuot trung giun co sue gay benh thi be de ra 20 - 31 ngay trong phan da co trung giun dua. Dieu do chung to, giun dua be, nghe co the tir co the me truyen vao bao thai. Thi nghiem d chuot bach, tho, be cho thay: Sau 5 - 8 gio gay nhiem, au triing no ra, sau 13 gio nua thay au triing 6 gan va phoi. 2.2.4. Dich te hoc Benh giun dua be, nghe thay d tat ca cac nuoc tren the gioi. CJ cac nuoc nhiet doi, ty le nhiem giun dua d be, nghe cao, gay nhieu thiet hai. O Viet Nam, benh thay nhieu d be, nghe noi; be, nghe cua cac giong trau, bo nhap noi huong thit va sua. O cac co so nuoi bo sua tai Ha Tay (cu), Ha Noi, VTnh Phuc, be bi nhiem giun dua tir 10 - 18%. - Viing va miia phat benh. Benh thay d be, nghe tai tat ca cac viing mien nui, trung du va dong bang, nhung pho bien nhat la nghe d mien nui. CJ mien nui nuoc ta, trau thuong de vao thang 1 1 , 1 2 va thang 1 , do vay, benh thuong phat vao thang 1 2 , 1 va thang 2 . - Trung giun dua co sue gay benh de khang manh voi dieu kien ngoai canh, trimg chi bi diet d nhiet do 45°C tro len va duoi anh nang mat trdi chieu true tiep. f Mg f - Miia dong thieu co, trau, bo me khong du sua cho con bu nen be, nghe de mac benh. - Ty le nhiem benh: Theo so lieu thong ke, co 39,1% nghe de ra bi nhiem benh, so chet chiem 3,8% so voi so nghe mac benh. Ket qua nghien cuu cua Le Thi Thanh Nhan va cs (2008), be, nghe 6 Tuyen Quang nhiem giun dua voi ty le 32,89%; trong do, be, nghe binh thudng nhiem 27,87%, be, nghe tieu chay nhiem 51,56%. 2.2.5. Co'che sinh benh - Tac dong ca giai: Au triing di hanh lam ton thuong phoi, gan. Giun trudng thanh lam tac ruot non, co khi lam thung ruot, chui vao ong dan mat, gan... ' ' r - Tac dong do doc to: Giun tiet chat doc lam be, nghe triing doc. Be, nghe ia long, gay sut, sot... - Tac dong chiem dinh duong: Giun lay dinh duong cua ky chu nuoi ban than lam be, nghe gay yeu, thieu mau. 2.2.6. Trieu chung lam sang Benh tien trien ngan nhat la 5 - 8 ngay, pho biln la 11 - 30 ngay. Be, nghe thudng chet trong khoang 7 - 1 6 ngay ke tir khi phat benh. Thdi gian tiln triln cua benh dai ngan tiiy theo tuoi, sue khoe con vat, each nuoi dudng. Be, nghe bi benh giun dua dang di lii dii, cham chap, dau cui, lung cong, duoi cup. Luc dau con cham chap theo me, khi nang be, nghe bo bu, nim mot cho, thd ylu, bung dau, nSm ngua day giua, dap chan len phia bung, co th i thdy soi bung. Be, nghe gay sut nhanh. Long xu, mat Id do, niem mac nhot nhat, mui kho, hoi thd th 6 i, mot so con than nhiet tang tdi 40 - 41°C. Khi be, nghe sap chet than nhiet ha xuong dudi muc binh thudng. 146
Hinh 109. Nghe bi benh giun dua va trimg giun dua trong phan Mot trieu chung dien hinh la phan be, nghe long, mau trang, rat thoi. Co the xem phan de chan doan benh. Khi mdi de phan be, nghe mau xanh den, deo, hoi tanh; ngay sau phan mau vang, mui chua; 3 - 4 ngay sau phan cung dan lai, mau den hon. Neu be, nghe mac benh giun dua thi phan Ion nhon hod tao, mau den chuyen sang mau vang sam, sau do phan nga sang mau trang va long dan, khi benh nang thi phan trang han va long, mui thoi kham, con vat ia vot can cau, phan di'nh bet d xung quanh hau mon, duoi va khu>oi chan; con vat gay sut nhanh. 2.2.7. Benh tich Xac chet gay, benh tich thay ro d dudng tieu hoa. Niem mac ruot co tu mau lam tam do. Sua dac lai thanh cue, mau trang, khong tieu d da mui khe. Thay rat nhieu giun dua d ruot non. Co the co 200 - 300 giun hoac nhieu hon trong ruot non, xep thanh 5 - 6 hang d doan ta trang, vit chat ruot va hang no noi tiep hang kia. Co the thay giun d cac bp phan khac nhu da co, da mui khe, ong dan mat. CJ gan co nhung diem hoai tu mau trang due. Hinh 110. Be bi benh giun diia va giun dua gay va ruot 147
2.2.8. Chan doan - Doi vai be, nghe con song: Can cu vao trieu chung lam sang, cac d in li?u ve djch te hoc, xet nghiem phan ban phuomg phap Fulleborn. - Ddi vai be, nghe da c h it: Mo kham kiem tra benh tich va tim giun dua a ruot non. 2.2.9. Dieu tr[ - Piperazin adipate: Lieu 0,3 - 0,5 g/kg TT. Tron lan thuc an cho con vat Sn ho&c hoa nuac cho uong. Ty le tAy sach giun dat 90 - 92%. - Mebendazoi. Lieu 15 - 20 mg/kg TT. Hoa nuac cho uong hoac tron thuc an cho be, nghe an. - Levamisol: Lieu 6 - 6,5 mg/kg TT (tiem bap thjt), 1 0 - 1 2 mg/kg TT (cho uong). Ty le sach giun dat 90 - 96%. - Tetramisol: Lieu 6 - 6,5 mg/kg TT (tiem bap thjt), 8 - 1 2 mg/kg TT (tron thuc an). Ty le sach giun dat 90 - 96%. - Ivermectin: Lieu 0,2 mg/kg TT, tiem duoi da. Ty le sach giun dat 90 - 100%. 2.3. Benh giun dua ngua (Parascariosis) 2.3.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh Benh gay ra do loai giun tron Parascaris equorum, thuoc ho Ascarididae, ky sinh a ruot non (co khi a da day) cua ngua, lira, la. 2.3.2. Hinh thdi can benh Giun dua ngua hinh ong, hai dau thon dan, mau vang nhat, xung quanh mieng co 3 moi, moi a lung to, 2 moi bung thi nho. Phia trong moi con co rang nho. Thuc quan don gian, hinh ong, phia sau phinh to. Giun cai dai 18 - 47 cm, duoi thang, am ho a mat bung va a khoang 1/4 phia truac than. Giun due dai 15 - 28 cm, duoi cong ve phia bung, canh duoi hai nho, 2 gai giao hop dai bang nhau (2,4 - 3,0 mm). Trung giun hoi tron, mau vang Hinh 111. Cau tao cua P. equorum sam hoac nau, duong kinh 0,09 - 0,1 1. Moi; 2, 3. D uoi giun c&i mm, vo co 4 lap, lop vo ngoai nhap 4. Duoi giun due; 5. Trung nho lan song, co khi lop vo nay bi chuoi di. 148
Hinh 112. P. equorum truong thanh Hinh 113. Trung P. equorum moi theo phan ra ngoai va trimg dang phat trien o ngoai canh 2.3.3. Vong doi Giun cai sau khi thu tinh de trung d ruot non, trung theo phan ra ngoai. Trung phan tan d chuong ngua, bai chan. Sau 7 - 8 ngay d ngoai canh, trung phat trien thanh trung co phoi thai va co sue gay benh. Thdi gian phat trien cua trung phu thuoc nhieu vao nhiet do ben ngoai (t° la 5°C can 37 ngay, 25°C can 8 ngay, 35°C can 4 ngay). Am do cung anh hudng tdi sir phat trien cua trung. Trung gay nhiem theo thuc an, nude uong vao tdi ruot non thi nd ra au trung. Au trung chui vao tinh mach ruot, theo mau ve tinh mach cua vao gan, qua tim, len phoi, vao phe bao, chi nhanh khi quan, khi quan, len hau roi mieng, dugc nuot lai dudng tieu hoa, tdi ruot non thi ky sinh d do va phat trien thanh giun trudng thanh. Thdi gian hoan thanh vong ddi can khoang 2 thang (trung binh la 44 - 47 ngay). Hinh 114. Vong doi P. equorum o ngua 1. Trung theo phan ra ngoai 2. Trung phat triln thanh trung c6 sue gay b?nh o ngoai canh 3. N gua nuot trung c6 Su trung 4. Trung phat trien thanh giun truong th&nh ky sinh 6 ruot non. 149
2.3.4. D\ch te hoc - Benh thay d ngua, lira, la. Benh giun dua gay thiet hai 1dm cho nhung co so chan nuoi ngua tap trung, co khi lam chet den 30 - 40% so ngua non. - Tuoi mac benh: Ngua, lira va la tir 2,5 thang den 25 tu 6 i deu mac. Nhung b?nh thay nhieu va nang d nhung sue vat non, con sue vat Ion chi mang giun dua. - Dudng truyen benh: Chu yeu la qua mieng vao dudng tieu hoa. - Miia mdc benh: Benh thay d ca 4 miia trong nam, nhung tap trung nhieu vao miia he va miia thu (Hoang Van Dung, 2001). - Trung giun dua ngua co sue de khang manh, de phat tan ngoai ngom canh nen benh phan bo rong. CJ nhiet do tren 39°C trung mat kha nang gay benh, nhung d nhi?t do thap (- 9°C hoac - 11°C) trung con song dugc 16- 55 ngay. Theo Geogi (1985), ngua nhiem giun dua rat sdm sau khi sinh. Vi vay, viec ve sinh bau vu ngua me va chuong nuoi ngua la bien phap co hieu qua cao. Austin va cs (1990) cho biet, ngua dang bu sua va cai sua mac benh giun dua la chu yeu (ty le nhiem dudi 1 nam tuoi la 31 - 36%, tren 1 nam la 25%). Ket qua nghien cuu cua Hoang Van Dung va cs (2001) cho thay, ngua d Thai Nguyen va Bac Kan nhiem giun dua la 25,02%, cudng do nhiem trung binh la 1.436,3 trung/g phan; ty le nhiem qua mo kham ngua la 28,87%, cudng do nhiem 1 - 224 giun/ngya. 2.3.5. C ache sinh benh - Giun trudng thanh gay ton thuomg ruot non: Viem, tac, thung ruot. Co mot s6 trudng hgp viem phuc mac do giun lam thiing ruot. Go khi giun chui vao 6 ng dan mat lam ong dan mat tac, co khi giun chui vao tuyen tuy. - Giun tiet doc to lam ca nang tieu hoa bj roi loan, con vat co trieu chung thin kinh do doc to giun tac dong den he than kinh. - Au triing di hanh trong ca the co the mang vi khuan tir ruot vao cac td chuc khac. Ngua non bi benh giun dua de mac benh truyen nhiem va benh truyln nhiem se phat ra nang hon do sue de khang ciia ca the giam. 2.5.6. Trigu chung Ngua ldn nhiem giun dua thudng d trang thai mang triing, trieu chung khong ro ret. 6 ngua non, trieu chung bilu hien nang va ro. Thdi ky d iu iu triing di hanh lam ngua non bi ho, nude mui chay, than nhiet hoi tang, co luc thin kinh con vat bi kich thich. Thdi ky sau (giun da phat triln thanh trudng thanh) ngua thudng bj viem ruot, tieu hoa r6 i loan, bung to, cham ldn, than nhiet tang cao, co khi co trieu chung thin kinh. Niem mac nhgt nhat do hong cau va huyet sac to giam. 150
Theo Skrjabin (1963), ngua con bj benh giun dua co hien tuong dong kinh, co giat, bai liet phan than sau, tham chi' giay giua dien dai. Niem mac nhcrt nhat, tao bon va ia chay xen ke, phan mau xanh xam nhot nhat, mui hoi th 6 i. Con vat chuong hoi ruot, bung chuong to, dau bung. Hinh 115. Giun diia ky sinh gay va ruot a ngua va ngua bi benh giun diia nang 2.3.7. Benh tich Viem cata da day, viem cata hoac viem cata xuat huyet cac phan tiep theo cua he ti£u hoa, thuy thung do u huyet duoi tang niem mac va duoi tang tuomg mac ruot gia. Co cac loai lam ba cau, bach cau ai toan, bach cau trung ti'nh hinh gay... phu kin tren niem mac. Thay hien tuomg tang sinh tang ngoai dong mach d cac co quan noi tang. He noi vong mac, hach lam ba tang sinh, nhieu mach mau bj gian ra, to chuc tang sinh. Trong chat tham xuat cua khi quan deu co nhieu hoac it te bao lam ba cau va bach cau ai toan. 2.3.8. Chan doan - Ddi vai ngua con sdng: Kiem tra phan bang phuong phap phu noi tim trung giun dua. Co th i dung thudc dac hieu tay giun dua ngua de chan doan benh. - Doi vai ngua da c h it: Mo kham kiem tra benh tich va tim giun dua d ruot non. 2.3.9. D iiu tri Co thi sir dung mot trong cac hoa duoc sau de tay giun dua cho ngua: - Levamisol: Lilu 8 mg/kg TT, tiem bap thit. - Fenbantel: Lilu 6 mg/kg TT, cho uong. Thuoc co tac dung tot vdi giun dua ngua d cac giai doan phat trien. - Fenbendazoi. L ilu 10 mg/kg TT, cho uong, hieu qua tay giun dua ngua cao va an toan. - Mebendazol: Lieu 8 - 1 0 mg/kg TT, cho uong. \ r - Morantei. Lieu 10 mg/kg TT, cho uong. - Oxfendazoi. Lieu 10 mg/kg TT, cho uong. 151
- Piperazin base. Lieu 80 - 100 mg/kg TT, cho uong. - Ivermectin : Lieu 0,2 mg/kg TT, tiem duoi da. Hoang Van Dung (2001) da thi nghiem tay giun dua cho ngua, ket qua cho thay: Ivermectin (lieu 0,2 mg/kg TT), Mebendazol (lieu 10 mg/kg TT), Oxfendazol (lieu 10 mg/kg TT), Levamisol (lieu 8 mg/kg TT) va Exhelm II (lieu 10 mg/kg TT) deu cho hieu lire tay giun dua P. equorum cao (100%). 2.3.10. Phong benh - Tay giun dua cho ngira 2 lan 1 nam. Hoang Van Dung (2001) da khuyen cao: Ngira con can dugc tay giun dua vao luc 2,5 thang tuoi, tay lan 2 vao thdi diem sau cai sua ( 6 - 7 thang tuoi), tay lan 3 vao luc 9 - 10 thang tuoi. Khi tay nhot ngua 6 ngay, tap trung phan u diet trung giun. Ngua co chira can tay trudc khi de 2 thang. Chan doan kip thdi de each ly va dieu tri nhung con benh. - Ve sinh chuong trai, thuc an, nude uong va dung cu chan nuoi ngua. - Chu y khau nuoi dudng, quan ly va cham soc ngua non de han che benh. 2.4. Benh giun dua ga (Ascaridiosis) 2.4.1. Can benh, ky chu va vi tri ky sinh Benh do loai giun Ascaridia galli, thuoc ho Ascaridiidae gay ra. Giun trudng thanh ky sinh d ruot non ga, ga tay, ga rung. 2.4.2. Hinh thdi can benh Giun dua ga mau vang nhat hoac mau trang nga, than co van ngang, quanh mieng co 3 moi. Tren moi moi co rang. Kich thudc tuong doi ldn. Giun cai dai 6,5 - 11 cm, am ho d doan giua than. Giun due dai 2,6 - 7 cm. Co canh duoi va 10 doi gai choi, co ban hut hinh tron trudc hau mon (dudng kinh 0,17 - 0,23 mm), co 2 gai giao hgp dai bang nhau (0,63 - 1,95 mm), phia tren phinh to, dau gai rat nhon. Trung giun hinh bau due, kich Hinh 116. Cau tao giun dua ga 1. Phin dau thudc 0,075 - 0,092 x 0,045 - 0,057 2. Duoi giun due mm. Vo ngoai nhan, mau tro nhat. 3. Duoi giun c&i 4. Trimg m6i theo phan ra ngoai 5. Trimg c6 sue gay nhiem 152
Hinh 117. Trimg giun dua ga mai Hinh 118. Giun dua ga a ruot non theo phan ra ngoai 2.4.3. Vongdcfi Giun cai sau khi thu tinh de rat nhieu trung (trung binh mot giun cai de 72.500 trung/ngay). Trung theo phan ra ngoai. Neu gap dieu kien thich hop (t°, oxy, do am) thi trung phat trien thanh trung co au trung co sue gay benh. Trung nay lan vao thuc an, f r r nude uong cua ga. Vao dudng tieu hoa, tdi da day tuyen va da day ca thi au trung nd ra, di hanh tdi doan trudc ruot non. Sau 1 - 2 gid au trung chui vao cac tuyen d ruot va phat trien d do 19 ngay, roi trd lai xoang ruot va phat trien thanh giun dua trudng thanh. Thdi gian hoan thanh vong ddi la 35 - 58 ngay. Hinh 119. Vong dai Ascaridia galli a ga 1. Trung theo phan ra ngoai 2. Trung ph&t trien thanh trung c6 sue gay benh 3. Gh nuot trung c6 au trung c6 sue gay benh 4. Trung phat trien thanh giun truong thanh trong ruot non ga 2.4.4. Dich te hoc - Benh giun dua ga phan bo rat rong. Ket qua dieu tra cho thay, d cac tinh d 6 ng bang, trung du va mien nui ga deu nhiem vdi ty le cao tu 33,3% tdi 69,8% (Pham Van Khue vacs, 1996). - Bien dong nhiem giun dua theo tuoi. 153