intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 2

Chia sẻ: Love Love | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

257
lượt xem
108
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Môi trường có ảnh hưởng trực tiếp đến tình trạng sức khỏe của mỗi cá nhân, cộng đồng và quốc gia. Sự tác động của môi trường có thể theo hai chiều hướng: có hại cho sức khỏe và không có hại cho sức khỏe, hoặc cũng có thể vừa có hại vừa không có hại.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 2

  1. BµI 2 QU¶N Lý NGUY C¥ Tõ M¤I TR¦êNG MôC TI£U 1. Ph©n tÝch ®−îc c¸c nguyªn t¾c qu¶n lý nguy c¬. 2. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c yÕu tè t¸c ®éng dùa trªn sù nhËn biÕt nguy c¬ vµ ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh th«ng tin vÒ nguy c¬. 3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng −u, nh−îc ®iÓm cña c¸c gi¶i ph¸p phßng chèng « nhiÔm. 4. M« t¶ ®−îc c¸c biÖn ph¸p theo dâi, gi¸m s¸t nguy c¬ tõ m«i tr−êng. 1. §ÆT VÊN §Ò M«i tr−êng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mçi c¸ nh©n, céng ®ång vµ quèc gia. Sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng cã thÓ theo hai chiÒu h−íng: cã h¹i cho søc khoÎ vµ kh«ng cã h¹i cho søc khoÎ, hoÆc còng cã thÓ võa cã h¹i võa kh«ng cã h¹i. Qu¶n lý m«i tr−êng mµ chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi trong bµi nµy lµ qu¶n lý c¸c yÕu tè nguy c¬ m«i tr−êng cã h¹i cho søc khoÎ. VÒ danh tõ "qu¶n lý" ë ®©y ®−îc sö dông víi nghÜa x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬ vµ nÕu x¸c ®Þnh nguy c¬ ®ã lµ cÇn thiÕt ph¶i phßng chèng th× ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p ®Ó phßng chèng c¸c t¸c h¹i tõ « nhiÔm m«i tr−êng, qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬ bao gåm c¸c b−íc chÝnh sau: − L−îng ho¸ møc ®é « nhiÔm. − NhËn thøc vµ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm. − Dù phßng vµ kiÓm so¸t t×nh tr¹ng tiÕp xóc qu¸ møc. − Theo dâi vµ gi¸m s¸t c¸c nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng. Qu¶n lý nguy c¬ lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, ®ßi hái sù tham gia cña nhiÒu ngµnh, nhiÒu bªn liªn quan ngay tõ b−íc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò vµ lùa chän nguy c¬ −u tiªn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Qu¶n lý nguy c¬ m«i tr−êng kh¸c víi c¸c d¹ng qu¶n lý nguy c¬ kh¸c nh− qu¶n lý nguy c¬ tµi chÝnh, qu¶n lý nguy c¬ cña mét doanh nghiÖp v. v. do nã mang ®Çy ®ñ c¸c ®Æc ®iÓm ph¶n ¸nh b¶n chÊt phøc t¹p cña m«i tr−êng. Mét vÝ dô ®Ó chøng minh tÝnh phøc t¹p trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng lµ ngé ®éc ch×. Mét ng−êi tr−ëng thµnh ®−îc chÈn ®o¸n lµ cã c¸c triÖu chøng cña nhiÔm ch× th× sù th©m nhiÔm cã thÓ tõ rÊt nhiÒu nguån vµ khã x¸c ®Þnh ®©u lµ nguån chÝnh. C¸c nguån cã thÓ lµ ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ cña c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng sö dông x¨ng pha ch×, cã thÓ trong nguån thøc ¨n cã nhiÔm ch×, nguån n−íc sö dông nhiÔm ch× hoÆc thËm chÝ anh ta lao ®éng trong mét m«i tr−êng ph¬i nhiÔm víi ch× hoÆc nång ®é ch× trong m¸u cña anh ta lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¬i nhiÔm víi hai hoÆc thËm chÝ tÊt c¶ c¸c nguån trªn. 26
  2. Chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬ ®−îc kh¸i qu¸t theo s¬ ®å sau X¸c ®Þnh vÊn ®Ò §¸nh gi¸ Ph©n tÝch møc can thiÖp ®é nguy hiÓm C¸c bªn liªn quan TiÕn hµnh Lùa chän can thiÖp gi¶i ph¸p Ra quyÕt ®Þnh can thiÖp H×nh 2.1. S¬ ®å chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬ Tr−íc khi ®−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng chèng t¸c h¹i cña « nhiÔm m«i tr−êng, ng−êi ta ®· ph¶i x¸c ®Þnh xem: (1) yÕu tè « nhiÔm lµ yÕu tè nµo; (2) nh÷ng ®Æc tr−ng « nhiÔm ®ã lµ g× sau khi ®· biÕt mèi quan hÖ gi÷a tiÕp xóc víi nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi søc khoÎ còng nh− gi÷a tiÕp xóc víi qu¸ tr×nh thÊm nhiÔm, møc ®é thÊm nhiÔm. VÝ dô: tr−íc ®©y khi ng−êi ta sö dông x¨ng pha ch× th× « nhiÔm ch× trong kh«ng khÝ lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ céng ®ång kh¸ râ, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em. B»ng nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau, ng−êi ta tÝnh to¸n ®−îc c¸c con ®−êng tiÕp xóc vµ hÊp thô ch× vµo c¬ thÓ, trong ®ã cã mét l−îng ch× ®¸ng kÓ tõ khãi khÝ x¶ ®éng c¬. Ng−êi ta còng biÕt ®−îc khi ch× x©m nhËp vµo c¬ thÓ lµm t¨ng l−îng ch× tÝch luü trong c¸c m« (x−¬ng, tãc, r¨ng, m¸u...) vµ t¨ng l−îng ch× trong n−íc tiÓu. L−îng ch× cã trong c¬ thÓ ®−îc coi lµ sù thÊm nhiÔm. Møc « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng cµng cao th× møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín. Møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín còng cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn c¸c hÖ 27
  3. thèng c¬ quan ë c¸c møc ®é d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng. LiÒu tiÕp xóc cµng lín cã thÓ lµm cho møc ®é tæn th−¬ng c¬ thÓ cµng lín (mèi liªn quan liÒu - hËu qu¶). C¸c mèi liªn quan gi÷a « nhiÔm víi tiÕp xóc, tiÕp xóc víi thÊm nhiÔm, thÊm nhiÔm víi c¸c hËu qu¶ tæn th−¬ng hÖ thèng c¬ quan cña c¬ thÓ còng nh− t×nh tr¹ng bÖnh lý cïng c¸c yÕu tè lµm t¨ng c−êng hoÆc h¹n chÕ c¸c mèi quan hÖ trªn ®−îc coi lµ c¸c ®Æc tr−ng cña nguy c¬ do « nhiÔm ch× trong khãi khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch×. §Ó khèng chÕ c¸c t¸c h¹i cña « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i qu¶n lý nguy c¬ « nhiÔm ch× tõ nguån x¨ng pha ch×. Trong ®ã ph¶i ®o l−êng c¸c yÕu tè nguy c¬ lªn søc khoÎ mµ « nhiÔm ch× g©y ra, sau ®ã t×m hiÓu xem céng ®ång ®· ý thøc ®−îc c¸c hËu qu¶ lªn søc khoÎ ch−a vµ b»ng c¸ch nµo ®Ó th«ng b¸o cho céng ®ång biÕt. Cïng lóc ®ã còng ph¶i ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p nh»m h¹n chÕ hoÆc ng¨n ngõa t×nh tr¹ng tiÕp xóc víi hy väng gi¶m nguy c¬ hoÆc lo¹i trõ nguy c¬ (cÊm kh«ng b¸n x¨ng pha ch×). Sau cïng, ®Ó qu¶n lý nguy c¬ ng−êi ta ph¶i tiÕp tôc theo dâi, gi¸m s¸t qu¸ tr×nh g©y « nhiÔm (vÝ dô: cã thùc hiÖn b¸n x¨ng kh«ng pha ch× hay kh«ng), t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång vÒ møc ®é thÊm nhiÔm (vÝ dô: hµm l−îng ch× trong tãc, trong m¸u...), vÒ t×nh tr¹ng nhiÔm ®éc d−íi l©m sµng (vÝ dô: theo dâi ALA trong n−íc tiÒu, t×nh tr¹ng thiÕu m¸u, ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em...). Mét khi c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm b»ng h¹n chÕ hoÆc cÊm b¸n x¨ng pha ch× ®· ®−îc ban hµnh, viÖc thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh nµy ra sao vÉn tiÕp tôc ®−îc theo dâi, c¶nh b¸o vµ xö lý vi ph¹m khi hoµn toµn kh«ng cßn x¨ng pha ch× b¸n ra thÞ tr−êng trong mét vµi n¨m th× viÖc qu¶n lý nguy c¬ míi kÕt thóc. 2. L¦îNG GI¸ NGUY C¥ 2.1. Giíi thiÖu vÒ l−îng gi¸ nguy c¬ Cã kh¸ nhiÒu yÕu tè b×nh th−êng vÉn tån t¹i trong m«i tr−êng nh−ng trë thµnh yÕu tè nguy c¬ víi søc khoÎ mét khi v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. L−îng gi¸ nguy c¬ gióp ta x¸c ®Þnh ®−îc møc ®é « nhiÔm, møc ®é nguy c¬. §Ó l−îng gi¸ nguy c¬ cÇn ph¶i so s¸nh møc ®é « nhiÔm víi c¸c tiªu chuÈn hoÆc c¸c b¶ng chØ dÉn, Bé Y tÕ ®· ban hµnh c¸c v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh quy ®Þnh c¸c møc « nhiÔm tèi ®a cho phÐp trong m«i tr−êng sinh ho¹t, m«i tr−êng thùc phÈm vµ m«i tr−êng lao ®éng. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng còng ban hµnh c¸c v¨n b¶n vÒ tiªu chuÈn m«i tr−êng. NhiÒu Bé, Ngµnh cã c¸c v¨n b¶n liªn bé, liªn ngµnh ®Ó quy ®Þnh c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh liªn quan ®Õn qu¶n lý Nhµ n−íc ®èi víi c¸c lÜnh vùc khoa häc, c«ng nghÖ, m«i tr−êng, c¸c s¶n phÈm hµng ho¸ ®−îc l−u th«ng trªn thÞ tr−êng. Tr−íc ®©y, c¸c v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh cña n−íc ta chñ yÕu dùa trªn c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh, c¸c quy ®Þnh vÖ sinh cña Liªn X«. Cho tíi nay, nhiÒu tiªu chuÈn míi ®· sö dông c¸c tiªu chuÈn cña mét sè n−íc kh¸c, trong ®ã cã c¸c tiªu chuÈn cña Mü, Anh, Ph¸p, §øc vµ ®Æc biÖt lµ cã xu h−íng söa ®æi tiªu chuÈn theo c¸c quy ®Þnh cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), Tæ chøc L−¬ng n«ng Quèc tÕ (FAO) vµ Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO). ViÖc sö dông tiªu chuÈn nµo ®Òu dùa trªn c¸c c¨n cø: 28
  4. − C¬ së khoa häc: ®¶m b¶o møc tiÕp xóc tèi ®a cho mäi ®èi t−îng trong céng ®ång kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh. − Kh¶ n¨ng kiÓm so¸t m«i tr−êng. − Kh¶ n¨ng thùc thi vµ gi¸m s¸t thùc thi dùa trªn c¸c tiªu chuÈn. NÕu sö dông mét tiªu chuÈn víi ®é an toµn cao, kh¶ n¨ng kiÓm so¸t « nhiÔm, ¸p dông c¸c tiªu chuÈn trong thùc tÕ khã kh¨n th× hiÖu qu¶ cña cña viÖc ¸p dông tiªu chuÈn ®ã nh»m b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång khã cã tÝnh kh¶ thi. T−¬ng tù nh− tr−êng hîp ®−a ra mét luËt lÖ mµ kh¶ n¨ng ¸p dông luËt ®ã kh«ng ®−îc th× luËt ®ã kh«ng cã hiÖu qu¶. Nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng còng nh− nh÷ng c¬ së qu¶n lý sù nghiÖp vÒ m«i tr−êng mçi khi nhËn ®Þnh vÒ t×nh h×nh « nhiÔm m«i tr−êng còng nh− mçi khi ra quyÕt ®Þnh c¸c biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm m«i tr−êng cÇn ph¶i hiÓu ®Çy ®ñ vÒ c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh. 2.2. Nh÷ng khã kh¨n cña viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ Trªn thùc tÕ, viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n vÒ kü thuËt, quy tr×nh, nh−ng khã kh¨n h¬n lµ sÏ sö dông kÕt qu¶ l−îng gi¸ ®ã nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh xö lý. §iÒu nµy kh¸ râ khi chóng ta thÊy m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, rÊt nhiÒu nguy c¬ tõ m«i tr−êng ®· ®−îc x¸c ®Þnh, song kh«ng thÓ ®−a ra mét gi¶i ph¸p nµo, kh«ng ph¶i v× kh«ng thÓ t×m gi¶i ph¸p mµ chän gi¶i ph¸p nµo kh¶ thi, kh«ng ®Ó khi ¸p dông mét gi¶i ph¸p th× hËu qu¶ cña gi¶i ph¸p ®ã l¹i mang l¹i c¸c ¶nh h−ëng kh¸c ®Õn ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi cña céng ®ång, tõ ®ã l¹i g©y ra c¸c hËu qu¶ søc khoÎ kh¸c, t¹o ra c¸c nguy c¬ míi (®ãng cöa nhµ m¸y cã thÓ lµm c«ng nh©n thÊt nghiÖp, nhµ n−íc mÊt nguån thu ng©n s¸ch...). Mét ®iÓm ®¸ng l−u ý kh¸c khi x¸c ®Þnh nguy c¬ lµ viÖc ®o ®¹c møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét viÖc dÔ dµng. Thø nhÊt, vÒ mÆt kü thuËt: cã rÊt nhiÒu yÕu tè « nhiÔm khã x¸c ®Þnh, cÇn sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. NÕu biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g×, ph¶i chän kü thuËt ®o ®¹c ®ñ nhËy. NÕu ch−a biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g× th× ph¶i tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®Ó sµng läc, t×m ra c¸c yÕu tè nguy c¬ ®Ó sau ®ã ®o l−êng møc ®é « nhiÔm. VÝ dô: ë mét lµng, ng−êi ta thÊy rÊt nhiÒu ng−êi bÞ mét bÖnh gièng nhau ®ã lµ viªm t¾c tÜnh m¹ch chi d−íi. Cã rÊt nhiÒu gi¶ thuyÕt ®−îc ®Æt ra, trong ®ã cã vÊn ®Ò nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm. Sau khi t×m ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a sö dông n−íc ngÇm víi c¸c tr−êng hîp t¾c tÜnh m¹ch chi, ng−êi ta tiÕn hµnh ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc trong n−íc ngÇm, kÕt qu¶ lµ x¸c ®Þnh ®−îc møc arsenic cao bÊt th−êng. KÕt qu¶ nµy còng phï hîp víi nh÷ng kiÕn thøc vÒ ®éc chÊt häc lµ arsenic cã thÓ g©y viªm t¾c tÜnh m¹ch. Giai ®o¹n tiÕp ®ã lµ lÊy mÉu vµ ph©n tÝch møc ®é « nhiÔm arsenic vµ c¸c quy luËt « nhiÔm (®o l−êng møc ®é « nhiÔm - møc nguy c¬). 29
  5. Thø hai, vÒ mÆt nhËn ®Þnh kÕt qu¶, ®èi chiÕu kÕt qu¶ víi tiªu chuÈn: quy luËt « nhiÔm cña mét yÕu tè trong m«i tr−êng rÊt kh¸c nhau. §Ó ®o l−êng møc ®é « nhiÔm ®ßi hái kü thuËt ph¶i cã ®é nhËy vµ ®é ®Æc hiÖu nhÊt ®Þnh. Thªm vµo ®ã, sai sè do qu¸ tr×nh ph©n tÝch mÉu trong phßng thÝ nghiÖm cã thÓ kh«ng lín b»ng c¸c sai sè khi lÊy mÉu. ChØ cÇn ®Æt mÉu sai vÞ trÝ, sè mÉu Ýt, thêi ®iÓm lÊy mÉu kh«ng ®óng, kh«ng ®ñ thêi gian th× sai sè cã thÓ gÊp nhiÒu lÇn, cã khi tíi hµng tr¨m lÇn so víi møc ®é thùc, trong khi møc sai sè trong kh©u ph©n tÝch mÉu chØ ë møc vµi phÇn ngµn, phÇn tr¨m hoÆc phÇn m−êi (vÝ dô, sai sè do lÊy mÉu bôi kh«ng ®óng cã thÓ lµm mét vÞ trÝ cã møc « nhiÔm 1mg/m3 t¨ng lªn tíi 10mg/m3 hoÆc h¬n, trong khi ®ã sai sè trong khi ph©n tÝch mÉu bôi chØ cho phÐp ë møc 1/10mg). §èi víi c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng lao ®éng th−êng cã møc giíi h¹n tèi ®a cho phÐp cao h¬n víi cïng chÊt ®ã cho m«i tr−êng sinh ho¹t. Do m«i tr−êng sinh ho¹t lµ n¬i ng−êi ta ph¶i sèng ë ®ã kh«ng chØ trong thêi gian lµm viÖc (nh− m«i tr−êng lao ®éng) vµ ®èi t−îng tiÕp xóc lµ toµn bé d©n c−, trong ®ã cã trÎ em, phô n÷, ng−êi giµ, nh÷ng ng−êi kh«ng khoÎ m¹nh lµ c¸c ®èi t−îng dÔ bÞ ¶nh h−ëng h¬n. Tr−êng hîp c¸c c¬ së s¶n xuÊt t¹i khu d©n c− hoÆc ngay trong nhµ ë, khi ®èi chiÕu møc ®é « nhiÔm ph¶i so s¸nh víi tiªu chuÈn cho m«i tr−êng sinh ho¹t. Trong thêi kú ph¸t triÓn c«ng nghÖ rÊt nhanh chãng vµ ®a d¹ng cïng víi nh÷ng quy ®Þnh bÝ mËt c«ng nghÖ, viÖc nhµ s¶n xuÊt hoÆc ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ kh«ng s½n lßng cung cÊp th«ng tin (cã thÓ do kh«ng hiÓu biÕt hoÆc cè t×nh dÊu) vÒ c¸c yÕu tè cã thÓ cã h¹i cho søc khoÎ nªn viÖc x¸c ®Þnh, ®o l−êng nguy c¬ « nhiÔm rÊt khã kh¨n. §Ó kh¾c phôc ®iÒu nµy kh«ng chØ cã c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt, tµi chÝnh mµ cßn cÇn cñng cè hÖ thèng ph¸p luËt vµ hÖ thèng thanh tra m«i tr−êng. 2.3. C¸c ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ nguy c¬ §Ó l−îng gi¸ nguy c¬ m«i tr−êng ng−êi ta cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh vµ /hoÆc ®Þnh l−îng ®Ó x¸c ®Þnh xem møc ®é trÇm träng cña nguy c¬, liÖu nguy c¬ ®ã cã cÇn ph¶i gi¶i quyÕt hay kh«ng vµ trong mét bèi c¶nh cã nhiÒu nguy c¬ ®e däa søc khoÎ cña céng ®ång. ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gãp phÇn gióp c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c bªn liªn quan ®−a ra quyÕt ®Þnh xem nguy c¬ nµo cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt, nguy c¬ nµo cã thÓ t¹m thêi ch−a gi¶i quyÕt khi nguån lùc cßn h¹n chÕ. 2.3.1. Sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬ Ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®−îc sö dông ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬ th«ng qua sù ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Þnh tÝnh vÒ c¸c hËu qu¶ cã thÓ cã do nguy c¬ ®ã g©y nªn vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ ®ã (c¸c b¶ng 2.1, 2.2, 2.3). 30
  6. B¶ng 2.1. C¸c møc ®é ®Þnh tÝnh ®Ó ®o l−êng c¸c hËu qu¶ cña nguy c¬ Møc M« t¶ VÝ dô ®é 1 Th¶m khèc ChÕt ng−êi, ngé ®éc, thiÖt h¹i ghª gím vÒ tµi chÝnh 2 Lín ChÊn th−¬ng, gi¶m kh¶ n¨ng, thiÖt h¹i lín vÒ tµi chÝnh 3 Trung b×nh CÇn cã can thiÖp y häc, cã thiÖt h¹i vÒ tµi chÝnh 4 Nhá CÇn s¬ cøu, tiÓu phÉu, thiÖt h¹i nhá vÒ tµi chÝnh 5 Kh«ng râ rµng Kh«ng cã bÖnh, chÊn th−¬ng, thiÖt h¹i tµi chÝnh kh«ng ®¸ng kÓ B¶ng 2.2. C¸c møc ®é ®Þnh tÝnh ®o l−êng kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ Møc ®é M« t¶ VÝ dô A Ch¾c ch¾n x¶y ra § −îc cho lµ sÏ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh B GÇn nh− ch¾c ch¾n sÏ Cã thÓ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh x¶y ra C Cã thÓ x¶y ra Cã thÓ x¶y ra D Ch−a ch¾c ch¾n cã Cã thÓ x¶y ra nh−ng kh«ng ch¾c ch¾n x¶y ra hay kh«ng E HiÕm khi x¶y ra ChØ cã thÓ x¶y ra trong mét vµi tr−êng hîp rÊt ®Æc biÖt B¶ng 2.3. B¶ng l−îng gi¸ møc ®é nguy c¬ Kh¶ n¨ng x¶y ra HËu qu¶ 1 2 3 4 5 A E E E H H B E E H H M C E E H M L D E H M L L E H H M L L Trong ®ã møc ®é nguy c¬ ®−îc diÔn gi¶i nh− sau: E (Extreme): Nguy c¬ nghiªm träng, cÇn ph¶i gi¶i quyÕt ngay H (High): Nguy c¬ cao, cÇn cã sù quan t©m qu¶n lý ®Æc biÖt M (Moderate): Nguy c¬ trung b×nh, cã tr¸ch nhiÖm ph¶i qu¶n lý L (Low): Nguy c¬ thÊp, cã thÓ ®−îc qu¶n lý b»ng quy tr×nh th−êng quy 31
  7. ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh do dùa vµo ®¸nh gi¸ chñ quan cña c¸c bªn liªn quan nªn thiÕu tÝnh kh¸ch quan. MÆc dï c¸c ®¸nh gi¸ vÒ kh¶ n¨ng x¶y ra vµ c¸c tÝnh nghiªm träng cña c¸c hËu qu¶ do nguy c¬ cã thÓ g©y ra cã thÓ ®−îc dùa trªn b»ng chøng cña c¸c b¸o c¸o tr−íc ®©y, c¸c nghiªn cøu vÒ liÒu - ®¸p øng, liÒu hËu qu¶ v. v. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra c¸c tiªu chÝ cao hay thÊp hoµn toµn phô thuéc vµo −u tiªn gi¶i quyÕt vµ kh¶ n¨ng tµi chÝnh trong bèi c¶nh qu¶n lý nguy c¬ hiÖn t¹i. VÝ dô: cïng mét th«ng tin vÒ thùc tr¹ng chÊn th−¬ng giao th«ng do vÊn ®Ò an toµn m«i tr−êng giao th«ng cã thÓ ®−îc coi lµ nghiªm träng (E) ë quèc gia t−¬ng ®èi ph¸t triÓn nh− óc, nh− còng cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc trung b×nh (M) ë quèc gia cã nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn h¬n nh− Th¸i Lan, n¬i mµ c¸c vÊn ®Ò vÒ c¸c bÖnh l©y truyÒn qua ®−êng t×nh dôc ®−îc ®¸nh gi¸ lµ cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt h¬n. B¶ng 2.4. M· ho¸ c¸c møc ®é l−îng gi¸ nguy c¬ TT YÕu tè C¸c møc ®é M∙ ho¸ Th¶m khèc, chÕt ng−êi, thiÖt h¹i > 1. 000.000 USD 100 1 HËu ChÕt nhiÒu ng−êi, thiÖt h¹i 500.000 - 1. 000.000 USD 50 qu¶ Cã chÕt ng−êi, thiÖt h¹i 100.000 - 500.000 USD 25 ChÊn th−¬ng nghiªm träng (cã thÓ dÉn ®Õn tµn tËt vÜnh viÔn), 15 thiÖt h¹i 1.000 - 100.000 USD ChÊn th−¬ng, thiÖt h¹i d−íi 1000 USD 5 ChÊn th−¬ng, bÖnh, thiÖt h¹i kh«ng ®¸ng kÓ 1 Liªn tôc (hoÆc nhiÒu lÇn trong ngµy) 10 2 T×nh Th−êng xuyªn (mét lÇn trong ngµy) 6 tr¹ng ThØnh tho¶ng (tõ mét th¸ng/lÇn ®Õn 1 tuÇn /lÇn) 3 ph¬i Ýt (tõ mét lÇn /n¨m ®Õn mét lÇn/th¸ng 2 nhiÔm HiÕm (®· tõng x¶y ra) 1 Khã cã thÓ x¶y ra (ch−a tõng nghe nãi cã x¶y ra) 0, 5 Ch¾c ch¾n 100% sÏ x¶y ra 10 3 Kh¶ Cã thÓ x¶y ra kh¶ n¨ng 50:50 6 n¨ng x¶y ra Cã thÓ x¶y ra mét c¸ch trïng hîp, kh«ng th−êng xuyªn 3 X¶y ra mét c¸ch trïng hîp, hiÕm gÆp 1 Ch−a x¶y ra sau nhiÒu n¨m ph¬i nhiÔm, tuy nhiªn cã thÓ x¶y ra 0,5 Kh«ng thÓ x¶y ra 0,1 Nguån: NSCA (1973). Ph©n lo¹i c¸c yÕu tè trong hÖ thèng l−îng gi¸ nguy c¬ m«i §iÓm nguy c¬ lóc nµy ®−îc tÝnh b»ng R=CxExP Trong ®ã R: §iÓm nguy c¬ E: T×nh tr¹ng ph¬i nhiÔm C: HËu qu¶ cã thÓ x¶y ra P: Kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ 32
  8. 2.3.2. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng C¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®ãng vai trß quan träng trong viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ ®Þnh l−îng nµy. C¸c nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ nguyªn nh©n - hËu qu¶ sÏ chØ ra mét yÕu tè nguy c¬ (ho¸ chÊt, sinh häc v. v.) cã thÓ g©y ra c¸c nguy c¬ nh− thÕ nµo cho mét céng ®ång, ®Æc biÖt lµ c¸c ¶nh h−ëng lªn søc khoÎ. C¸c nghiªn cøu d¹ng gi¸m s¸t sinh häc cã thÓ chØ ra møc t¨ng ®ét biÕn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt cña mét ho¸ chÊt hoÆc mét chÊt ®éc nµo ®ã trong m«i tr−êng. C¸c th«ng tin ®Þnh l−îng thu ®−îc sÏ ®−îc ®èi chiÕu víi c¸c tiªu chuÈn, c¸c ng−ìng cho phÐp theo quy ®Þnh ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬ 2.3.3. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng (semi - quantitative) ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng cã nghÜa lµ sö dông c¸c b»ng chøng, th«ng tin tõ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þnh l−îng dùa vµo thang ph©n lo¹i ®Ó ®¸nh gi¸ nguy c¬. C¸c sè liÖu ®Þnh l−îng thu thËp ®−îc tõ c¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc sÏ ®−îc m· ho¸ theo c¸c tiªu chuÈn ®Þnh s½n. Tõ c¸c m· chuÈn vÒ hËu qu¶, sè ng−êi ph¬i nhiÔm vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ tõ ®ã cã thÓ l−îng gi¸ ®−îc møc ®é cña nguy c¬ (b¶ng 2.4). 3. TH¤NG TIN VÒ M¤I TR¦êNG Ng−êi ta ®· nhËn thÊy r»ng nhËn thøc cña céng ®ång vµ mçi thµnh viªn trong céng ®ång kh«ng hoµn toµn gièng nhau vÒ c¸c nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ cña c¸c yÕu tè m«i tr−êng. Ng−êi ta nhËn biÕt ®−îc t¸c h¹i cña m«i tr−êng ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, ®ång thêi khi nhËn thøc ®−îc yÕu tè t¸c h¹i råi th× c¸ch ph¶n øng víi yÕu tè t¸c h¹i ®ã còng kh«ng gièng nhau. VÝ dô: trong tr−êng hîp ngé ®éc c¸ nãc, do ®−îc th«ng b¸o trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng, rÊt nhiÒu ng−êi ®· biÕt ¨n c¸ nãc cã thÓ bÞ ngé ®éc vµ thËm chÝ g©y tö vong. Mét sè ng−êi kh«ng ®−îc th«ng tin nªn kh«ng biÕt. Mét sè ng−êi chØ biÕt ®¹i kh¸i mµ ch−a biÕt ph©n biÖt c¸ nãc víi c¸c lo¹i c¸ kh¸c. Thªm vµo ®ã, khi biÕt råi nh−ng nhiÒu ng−êi vÉn mua vÒ ¨n, vÉn mang ®i b¸n nghÜa lµ vÉn chÊp nhËn nguy c¬ (v× kh«ng ph¶i cø ¨n c¸ nãc lµ ch¾c ch¾n bÞ nhiÔm ®éc). Cã rÊt nhiÒu vÝ dô kh¸c t−¬ng tù trong thùc tÕ. Ngé ®éc thùc phÈm do ho¸ chÊt x¶y ra th−êng xuyªn t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ lo ©u vÒ mÊt an toµn thùc phÈm nh−ng ph¶n øng cña céng ®ång rÊt kh¸c nhau. §iÒu nµy phô thuéc vµo møc ®é truyÒn th«ng vµ c¶ ý thøc cña céng ®ång. Th«ng tin vÒ m«i tr−êng kh«ng ph¶i chØ tõ phÝa c¸c c¬ së y tÕ, c¬ së khoa häc c«ng nghÖ m«i tr−êng ®Õn ng−êi d©n - nh÷ng ng−êi cã thÓ g¸nh chÞu hËu qu¶ cña « nhiÔm m«i tr−êng mµ cßn tíi c¸c c¬ së, c¸c c¬ quan cña chÝnh quyÒn chÞu tr¸ch nhiÖm trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý « nhiÔm m«i tr−êng vµ tíi c¸c c¬ së s¶n xuÊt, c¸c nhµ doanh nghiÖp, nh÷ng ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm trong viÖc g©y « nhiÔm, t¹o nguy c¬, ph©n ph¸t c¸c yÕu tè « 33
  9. nhiÔm. C¸c c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng, c¸c hiÖp héi trong ®ã cã Héi B¶o vÖ ng−êi tiªu dïng còng cÇn ®−îc th«ng tin. Th«ng tin kh«ng cã nghÜa lµ th«ng b¸o cho ai ®ã biÕt mét th«ng ®iÖp nµo ®ã mµ cßn cã viÖc khuyÕn khÝch viÖc cung cÊp th«ng tin ph¶n håi. KÕt qu¶ cña th«ng tin lµ ®¹t ®−îc mét sù nhËn biÕt, thay ®æi hµnh vi vµ cã ®−îc quyÕt ®Þnh nh»m lµm gi¶m nhÑ nguy c¬, gi¶i quyÕt c¸c hËu qu¶ vµ ng¨n ngõa c¸c yÕu tè nguy c¬ míi. Th«ng tin m«i tr−êng nh»m trao ®æi th«ng tin vÒ viÖc cã hay kh«ng tån t¹i mét yÕu tè nguy c¬ trong m«i tr−êng; ®Æc ®iÓm cña yÕu tè « nhiÔm, yÕu tè ®éc h¹i hay nguy c¬; d¹ng tån t¹i cña yÕu tè « nhiÔm; møc ®é « nhiÔm vµ møc ®é chÊp nhËn ®−îc cña yÕu tè « nhiÔm, cña nguy c¬. Khi th«ng tin, môc tiªu quan träng nhÊt lµ ®¹t ®−îc mét sè quyÕt ®Þnh cña céng ®ång trong viÖc phßng ngõa nguy c¬ b»ng nh÷ng gi¶i ph¸p h÷u hiÖu, kh¶ thi vµ bÒn v÷ng. C¸c gi¶i ph¸p (hay chiÕn l−îc) nh»m khèng chÕ nguy c¬ cña m«i tr−êng phô thuéc vµo c¸c lo¹i nguy c¬, vµo møc ®é nhËn thøc hay quan t©m, lo l¾ng cña céng ®ång víi nguy c¬. Khi tiÕp xóc mét c¸ch tù nhiªn víi nguy c¬ m«i tr−êng nh− víi « nhiÔm kh«ng khÝ, « nhiÔm tiÕng ån lµ ®iÒu mµ ng−êi ta thÊy kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc (« nhiÔm kh«ng khÝ...) hoÆc khã tr¸nh ®−îc (khãi thuèc l¸ cña ng−êi kh¸c hót). Gi¶i ph¸p qu¶n lý m«i tr−êng lµ gi¸o dôc céng ®ång ®Ó hä nhËn biÕt ®−îc nguy c¬ hoÆc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó khèng chÕ (cÊm hót thuèc t¹i n¬i lµm viÖc, n¬i c«ng céng...). Khi mét sè nguy c¬ m«i tr−êng th−êng xuyªn ®−îc th«ng b¸o qua c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng hoÆc c¶nh b¸o t¹i n¬i lµm viÖc mét c¸ch réng r·i, cã thÓ nhËn thøc cña céng ®ång chØ lµ chó ý nhiÒu h¬n tíi t¸c h¹i th× gi¶i ph¸p ®−a ra sÏ nh»m t¨ng c−êng, duy tr× sù chó ý cña c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng vµ lµm cho viÖc truyÒn th«ng réng r·i h¬n, thùc h¬n, kh«ng che dÊu th«ng tin. Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng ®· t¹o nªn t©m lý sî h·i, lo l¾ng vÒ sù mÊt an toµn trong céng ®ång cã thÓ lµm cho mét bé phËn céng ®ång qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cã mét sè ng−êi cho r»ng kh«ng hÒ ®¸ng sî v× ®· trë thµnh qu¸ th−êng t×nh (vÝ dô: ng−êi lµm viÖc trªn cao dÔ dµng bÞ tai n¹n do ng·, ai còng biÕt tai n¹n nµy còng th−êng x¶y ra lµm cho mét sè ng−êi qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cho lµ chuyÖn th−êng). C¸ch gi¶i quyÕt sÏ ph¶i nh»m ®−a ra c¸c luËt lÖ (vÝ dô nh− ®iÒu lÖ an toµn lao ®éng). Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng chØ t¸c ®éng khu tró trong mét nhãm ng−êi, mét sè nguy c¬ cã thÓ ®· g©y chÕt ng−êi, g©y tai n¹n chÊn th−¬ng, tµn phÕ trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt. Gi¶i ph¸p ë ®©y lµ ®−a ra c¸c th«ng b¸o cho c¸c céng ®ång nµy vÒ møc ®é nguy h¹i cã thÓ v−ît qu¸ nh÷ng g× mµ hä biÕt, hoÆc phãng ®¹i h¬n nh÷ng tr−êng hîp bÞ ¶nh h−ëng lµm cho céng ®ång chó ý tíi nh÷ng hËu qu¶ so víi viÖc c¶nh b¸o vÒ x¸c suÊt sÏ x¶y ra hËu qu¶. 34
  10. Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng t¸c h¹i trªn trÎ em, gi¶i ph¸p ph¶i nh»m vµo c¶ céng ®ång vµ tõng gia ®×nh sao cho mäi ng−êi, mäi nhµ ®Òu nhËn thøc ®óng vÒ nguy c¬ nµy còng nh− møc ®é nguy h¹i cña nã kh«ng chØ cho trÎ em h«m nay mµ kÐo dµi ®Õn khi tr−ëng thµnh. HËu qu¶ kh«ng chØ h«m nay mµ cßn trªn thÕ hÖ sau. Th«ng tin vÒ c¸c mèi nguy c¬ trong m«i tr−êng lµ mét ho¹t ®éng cña qu¶n lý nguy c¬. Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin vÒ m«i tr−êng bao gåm c¸c c¬ së y tÕ mµ tr−íc hÕt lµ hÖ thèng y tÕ dù phßng th«ng b¸o vÒ c¸c nguy c¬, thùc tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, m«i tr−êng thùc phÈm, m«i tr−êng lao ®éng. C¸c th«ng tin vÒ c¸c vô dÞch bïng næ kh«ng chØ do nhiÔm khuÈn mµ cßn do nhiÔm ®éc hoÆc c¸c nguy c¬ víi bøc x¹ ion ho¸, c¸c yÕu tè vËt lý, c¸c nguy c¬ th¶m ho¹ do con ng−êi hoÆc th¶m ho¹ tù nhiªn, c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t sinh còng nh− c¸c c¬ héi, c¸c yÕu tè lµm t¨ng gi¶m nguy c¬. C¸c th«ng tin tõ c¬ së y tÕ còng ph¶i c¶nh b¸o céng ®ång vÒ sù mÊt c¶nh gi¸c, sù bÊt cÈn cña c¸ nh©n, sù thê ¬ chËm chÔ trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý cña c¸c c¬ quan h÷u tr¸ch vµ c¶ sù mÊt c¶nh gi¸c cña c¬ quan y tÕ. §èi víi hÖ thèng bÖnh viÖn, c¸c phßng kh¸m cung cÊp th«ng tin vÒ c¸c tr−êng hîp nhiÔm ®éc, nhiÔm trïng hoÆc tai n¹n do « nhiÔm m«i tr−êng, c¶nh b¸o céng ®ång qua c¸c sè liÖu vÒ tr−êng hîp cÊp cøu, tö vong hoÆc tµn phÕ lµm cho céng ®ång nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n vÒ c¸c mèi nguy c¬, khuyÕn khÝch hä ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng chèng ®Ó b¶o vÖ cho céng ®ång vµ cho tõng gia ®×nh, tõng c¸ nh©n. C¶nh b¸o c¸c nhµ s¶n xuÊt, nh÷ng ng−êi cung cÊp hµng ho¸ kh«ng an toµn vµ t¹o ¸p lùc d− luËn, ¸p lùc x· héi trªn nh÷ng ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ « nhiÔm m«i tr−êng. Th«ng tin kh«ng ph¶i lóc nµo còng chØ chó ý tíi quyÒn lîi cña ng−êi d©n mµ cßn gãp phÇn b¶o vÖ quyÒn lîi cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt, lµm hä ®ång t×nh ñng hé vµ cïng tham gia vµo qu¸ tr×nh khèng chÕ c¸c yÕu tè nguy h¹i tõ m«i tr−êng, vÝ dô nh− viÖc ®−a ra c¸c khuyÕn c¸o vÒ gi¶i ph¸p khèng chÕ nguy c¬ cã chi phÝ thÊp vµ hiÖu qu¶ cao, gi¶i ph¸p dù phßng ®Ó tr¸nh x¶y ra rñi ro, gi¶m chi phÝ do ph¶i båi th−êng. Theo nhµ x· héi häc vµ lµ chuyªn gia vÒ th«ng tin c¸c nguy c¬ m«i tr−êng (TiÕn sÜ Peter Sandman (1987)) th× nguy c¬ ®−îc ®Þnh nghÜa b»ng tæng cña c¸c yÕu tè nguy c¬ vµ nh÷ng ph¶n øng bÊt b×nh tõ phÝa céng ®ång: Nguy c¬ = YÕu tè nguy c¬ + Ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång (Risk = Hazard + Outrage) §èi víi c¸c chuyªn gia th× nguy c¬ ®ång nghÜa víi tû lÖ tö vong −íc tÝnh hµng n¨m. Nh−ng ®èi víi céng ®ång (vµ thËm chÝ ®èi víi c¶ c¸c chuyªn gia khi hä ë nhµ) th× nguy c¬ cßn mang nhiÒu ý nghÜa kh¸c. Céng ®ång th−êng chó ý qu¸ Ýt tíi yÕu tè nguy c¬ thùc sù, cßn c¸c nhµ chøc tr¸ch th× l¹i kh«ng chó ý tíi ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång. V× vËy, khi c¸c nhµ chøc tr¸ch vµ céng ®ång xem xÐt ®¸nh gi¸ mét nguy c¬ th× hä sÏ cã c¸c kÕt qu¶ kh¸c nhau. Theo Peter Sandman (1987), cã h¬n 20 yÕu tè kh¸c nhau g©y bÊt b×nh, giËn d÷ trong céng ®ång. Mét sè vÝ dô ®iÓn h×nh lµ: nguy c¬ tù nguyÖn th× sÏ kh«ng g©y ra bÊt b×nh trong céng ®ång vµ ®−îc mäi ng−êi chÊp nhËn h¬n nguy c¬ bÞ Ðp buéc (vÝ dô h·y 35
  11. so s¸nh tr−êng hîp b¹n bÞ mét nhµ chøc tr¸ch b¾t tr−ît xuèng mét ngän nói b¨ng tuyÕt mµ chØ dïng hai c©y tr−ît víi viÖc b¹n quyÕt ®Þnh ®i tr−ît tuyÕt vµo cuèi tuÇn); nguy c¬ tù nhiªn sÏ ®−îc chÊp nhËn nh− lµ "t¹i trêi" cßn nguy c¬ nh©n t¹o th× sÏ g©y ra bÊt b×nh vµ khã ®−îc chÊp nhËn; nguy c¬ quen thuéc th× dÔ ®−îc chÊp nhËn h¬n nguy c¬ míi (vÝ dô nguy c¬ bÞ bÖnh Øa ch¶y th× rÊt quen thuéc vµ céng ®ång dÔ chÊp nhËn h¬n so víi nguy c¬ bÞ bÖnh than, mÆc dï sè tö vong mµ bÖnh than g©y ra lµ rÊt nhá) v. v. C¸c th«ng tin ®−îc truyÒn th«ng tíi céng ®ång ph¶i lu«n lu«n ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i vµ g©y chó ý nh− nguyªn t¾c qu¶ng c¸o. §ång thêi, th«ng tin ph¶i ®−îc céng ®ång chÊp nhËn, l«i cuèn hä trë thµnh nh÷ng ng−êi truyÒn th«ng tõ ng−êi nµy sang ng−êi kia. Th«ng tin còng cÇn râ rµng, thu hót; võa ph¶i th©n thiÖn kh«ng kÝch ®éng nh−ng võa ph¶i th¼ng th¾n vµ cëi më phï hîp víi tr×nh ®é häc vÊn, tËp qu¸n tÝn ng−ìng, d©n téc vµ ®¹i chóng nhÊt lµ c¸c d©n téc Ýt ng−êi vµ ®ång thêi còng ph¶i phï hîp víi néi dung truyÒn th«ng ®¸p øng yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng. Th«ng tin ph¶i nh»m thu ®−îc c¸c ph¶n håi tõ céng ®ång, c¸c bªn cã liªn quan ®Ó ®iÒu chØnh. Sau cïng, song còng kh«ng kÐm phÇn quan träng ®ã lµ th«ng tin ph¶i dùa trªn viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch phï hîp vµ ®−îc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®Ó cã chiÕn l−îc tèt h¬n, kÕ ho¹ch phï hîp h¬n. 4. PHßNG CHèNG T¸C H¹I CñA ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG Mét bé phËn quan träng cña qu¶n lý nguy c¬ lµ dù phßng vµ khèng chÕ tiÕp xóc víi c¸c yÕu tè t¸c h¹i trong m«i tr−êng. Gièng nh− c¸c d©y truyÒn dÞch tÔ häc, khèng chÕ yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng còng bao gåm ba kh©u: − Khèng chÕ nguån g©y « nhiÔm. − Ng¨n chÆn sù ph¸t t¸n yÕu tè « nhiÔm. − B¶o vÖ nh÷ng ®èi t−îng tiÕp xóc. Møc ®é dù phßng ®−îc chia lµm ba cÊp ®é nh− sau: Dù phßng cÊp 1: b¶o vÖ khèi c¶m thô, kh«ng tiÕp xóc qu¸ møc víi c¸c yÕu tè nguy c¬ ®Ó kh«ng bÞ bÖnh. Dù phßng cÊp 2: b¶o vÖ nh÷ng ng−êi ®· vµ ®ang tiÕp xóc qu¸ møc víi c¸c yÕu tè nguy c¬, kh«ng ®Ó c¸c tæn th−¬ng d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng g©y ra c¸c hËu qu¶ l©u dµi trªn søc khoÎ (ph¸t hiÖn sím vµ xö trÝ ®óng, kÞp thêi). Dù phßng cÊp 3: kh«ng ®Ó x¶y ra c¸c rñi ro, hËu qu¶ g©y chÕt ng−êi do « nhiÔm m«i tr−êng. Trong y tÕ dù phßng, ng−êi ta chØ chó ý tíi dù phßng cÊp 1 vµ cÊp 2, cßn dù cÊp 3 thuéc vÒ tr¸ch nhiÖm cña hÖ thèng kh¸m ch÷a bÖnh. ViÖc phßng ngõa c¸c yÕu tè t¸c 36
  12. h¹i ®Æc tr−ng sÏ ®−îc tr×nh bµy ë c¸c bµi sau. Bµi nµy chØ tr×nh bµy c¸c nguyªn t¾c dù phßng c¸c t¸c h¹i, c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng chung nhÊt. C¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1 C¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1 bao gåm: • Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh. − Thay thÕ c¸c yÕu tè ®éc h¹i b»ng yÕu tè kh«ng ®éc h¹i. − Thay thÕ c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nhiÒu b»ng c¸c quy tr×nh kh«ng ph¸t sinh ®éc h¹i, Ýt ph¸t sinh ®éc h¹i h¬n hoÆc quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nh−ng dÔ khèng chÕ sù lan to¶ c¸c yÕu tè ®éc h¹i ra m«i tr−êng xung quanh h¬n. − Kh«ng ®Ó yÕu tè ®éc h¹i ph¸t sinh b»ng th«ng giã, tho¸ng khÝ. − Khèng chÕ sù ph¸t t¸n c¸c yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng s¶n xuÊt hoÆc m«i tr−êng xung quanh: + ¸p dông biÖn ph¸p che ch¾n, bao bäc c¸ch ly nguån ph¸t sinh « nhiÔm. + Hót côc bé hoÆc t¹o c¸c m¶ng hót, hÊp thô yÕu tè « nhiÔm t¹i nguån. • B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc − Sö dông c¸c trang bÞ b¶o hé c¸ nh©n phßng chèng t¸c h¹i tõ m«i tr−êng. − Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng cho céng ®ång. − C¸c gi¶i ph¸p tæ chøc, hµnh chÝnh. 4.1. Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh Thay thÕ c¸c nguyªn liÖu, nhiªn liÖu ph¸t sinh ®éc h¹i b»ng nguyªn liÖu hoÆc nhiªn liÖu Ýt ®éc h¹i h¬n hay hoµn toµn v« h¹i sÏ gi¶i quyÕt tËn gèc nguån « nhiÔm. Mét khi nguån « nhiÔm chØ h¹n chÕ møc ®é g©y h¹i cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p th«ng tho¸ng giã hoÆc ®−a giã vµo lµm tho¸ng bít nång ®é chÊt « nhiÔm tr−íc khi bÞ th¶i vµo m«i tr−êng trong c¬ së s¶n xuÊt: më thªm cöa th«ng tho¸ng, sö dông qu¹t thæi, qu¹t hót. Kh¸c víi viÖc thay thÕ chÊt ®éc, ë ®©y nhê cÊp mét l−îng khÝ lín lµm cho nång ®é chÊt ®éc hoÆc bôi trong kh«ng khÝ bÞ lo·ng ra ®Ó ®¹t ®−îc d−íi møc cho phÐp. ViÖc khèng chÕ chÊt ®éc t¹i nguån ®−îc thùc hiÖn qua c¸c tiªu chuÈn s¶n phÈm vµ c¸c tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh hoÆc tiªu chuÈn chÊt th¶i. 4.1.1. C¸c tiªu chuÈn s¶n phÈm NÕu mét chÊt ch−a ®−îc biÕt vÒ ng−ìng cho phÐp hoÆc vÉn ch−a ®−îc thö nghiÖm mét c¸ch ®Çy ®ñ, cã thÓ thùc hiÖn gi¶m t¸c h¹i b»ng c¸ch thiÕt kÕ l¹i s¶n phÈm sao cho h¹n chÕ tèi ®a khèi l−îng cÇn sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®ã hoÆc 37
  13. ®i t×m nguyªn liÖu thay thÕ. VÝ dô: benzen lµ mét chÊt ®éc h¹i, cã thÓ sö dông xylen hoÆc toluen ®Ó thay thÕ lµ c¸c chÊt Ýt ®éc h¹i h¬n, hoÆc thay thÕ mét phÇn benzen b»ng c¸c dung m«i kh¸c. Mét vÝ dô kh¸c: viÖc thay x¨ng pha ch× b»ng x¨ng kh«ng cã ch× ®· lo¹i bá nguy c¬ « nhiÔm ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch× tr−íc ®©y. Trong nhiÒu tr−êng hîp, tiªu chuÈn ho¸ c¸c thµnh phÇn cña nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu ®Ó khèng chÕ møc th¶i chÊt ®éc vµo m«i tr−êng. 4.1.2. C¸c tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh s¶n xuÊt NÕu cã mét yÕu tè « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th× ChÝnh phñ (th«ng qua Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng, Bé Y tÕ...) cã thÓ ®−a ra c¸c chÝnh s¸ch thuÕ −u ®·i cho c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ kh«ng hoÆc Ýt g©y huû ho¹i m«i tr−êng. KhuyÕn khÝch c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ s¹ch còng nh− ®¸nh thuÕ cao víi c¸c c«ng nghÖ l¹c hËu hoÆc ®−a ra c¸c yªu cÇu xö lý chÊt th¶i (khÝ th¶i, r¸c th¶i, n−íc th¶i) mét c¸ch nghiªm ngÆt. 4.1.3. C¸c tiªu chuÈn vÒ chÊt th¶i C¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp vµo m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ ®· ®−îc ban hµnh hµng chôc n¨m nay. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy cã thÓ thÓ hiÖn qua viÖc quy ®Þnh c¸c nång ®é tèi ®a cho phÐp vÒ hµm l−îng chÊt « nhiÔm trong khÝ x¶, n−íc th¶i. Còng cã c¸c møc quy ®Þnh chÊt th¶i theo ®¬n vÞ thêi gian hoÆc theo ®¬n vÞ s¶n phÈm hoÆc ®¬n vÞ nhiªn liÖu, nguyªn vËt liÖu tiªu thô. C¸c tiªu chuÈn ®−îc ®Æt ra cÇn ph¶i c©n nh¾c tíi thùc tÕ s¶n xuÊt, thùc tÕ thÞ tr−êng. C¸c tiªu chuÈn quy ®Þnh cho ®µo t¹o c«ng nh©n, tiªu chuÈn ®ãng gãi vµ d¸n nh·n hµng hãa, tiªu chuÈn cÊt gi÷ sö dông vµ vËn chuyÓn còng nh− huû bá, xö lý c¸c chÊt ®éc. 4.2. Khèng chÕ sù ph¸t t¸n yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng §©y lµ gi¶i ph¸p tiÕp theo gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån, mét khi gi¶i ph¸p ®ã ch−a ®¹t yªu cÇu. §èi víi chÊt ®éc, biÖn ph¸p hót côc bé nh»m h¹n chÕ sù ph¸t t¸n chÊt ®éc vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ. Hót côc bé sÏ rÊt h÷u hiÖu nÕu kÕt hîp víi c¸c biÖn ph¸p che ch¾n, lµm kÝn nguån ph¸t sinh. C¸c chÊt ®éc, kÓ c¶ bôi sau khi ®−îc hót sÏ ®−îc xö lý, lµm s¹ch tr−íc khi th¶i vµo m«i tr−êng. NhiÒu tr−êng hîp chØ hót sau ®ã l¹i ®−a vµo èng khãi ®Ó th¶i ra m«i tr−êng xung quanh (lóc ®ã nång ®é chÊt ®éc cã thÓ bÞ lo·ng ra) vµ lµm « nhiÔm ph¸t t¸n ®i xa h¬n, cho dï kh«ng cßn ë møc g©y h¹i nh−ng qu¸ tr×nh tÝch luü cã thÓ l¹i g©y hËu qu¶ l©u dµi. §èi víi c¸c yÕu tè « nhiÔm lµ tiÕng ån hoÆc bøc x¹, viÖc hót côc bé kh«ng cã t¸c dông, thay vµo ®ã lµ c¸c bé phËn bao bäc, c¸c tÊm hót ©m, ch¾n bøc x¹. KÕt cÊu t−êng vµ trÇn nhµ phï hîp cã thÓ lµm gi¶m møc ån. TËn dông quy luËt gi¶m c−êng ®é theo kho¶ng c¸ch, cã thÓ t¹o kho¶ng c¸ch c¸ch ly xa nguån ph¸t sinh còng b¶o vÖ ®−îc 38
  14. c«ng nh©n. Bªn c¹nh c¸c xa lé cã mËt ®é giao th«ng lín, ng−êi ta thiÕt kÕ c¸c hÖ thèng c¶n ©m hoÆc trång c©y hai bªn ®−êng. 4.3. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc rÊt th−êng ¸p dông trong m«i tr−êng lao ®éng qua viÖc sö dông c¸c trang thiÕt bÞ phßng hé c¸ nh©n: quÇn ¸o b¶o hé, g¨ng ñng, kÝnh, nót tai, mÆt n¹, khÈu trang. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc còng ®−îc thùc hiÖn qua gi¶m thêi gian tiÕp xóc, gi¶m sè ng−êi ph¶i tiÕp xóc. C¸c biÖn ph¸p phßng hé c¸ nh©n chØ ®−îc coi lµ gi¶i ph¸p bæ trî khi hai gi¶i ph¸p trªn bÞ h¹n chÕ. C¸c biÖn ph¸p phßng hé c¸ nh©n rÊt khã ¸p dông cho c¸c lo¹i « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. ViÖc ®eo khÈu trang trong 8 giê lao ®éng ®· khã kh¨n th× viÖc sö dông trong m«i tr−êng sinh ho¹t còng cßn h¹n chÕ h¬n rÊt nhiÒu. ViÖc sö dông c¸c tói thë khi m«i tr−êng « nhiÔm qu¸ nÆng chØ cã thÓ thùc hiÖn ë c¸c n−íc giµu mét c¸ch h¹n chÕ. ë c¸c n−íc nghÌo, vïng nghÌo, ng−êi nghÌo ph¶i sèng t¹i c¸c vÞ trÝ mµ ng−êi giµu kh«ng ë ®ã, vÝ dô nh− gÇn c¸c nguån chÊt th¶i (gÇn c¸c cèng th¶i, b·i r¸c, c¸c nhµ m¸y). Trong ®iÒu kiÖn ®« thÞ ho¸ m¹nh mÏ nh− hiÖn nay, khu vùc néi thµnh ph¸t triÓn dÇn dÇn cã quy ho¹ch h¬n, song khu vùc ngo¹i thµnh l¹i lµ n¬i høng chÞu nh÷ng hËu qu¶ cña ®« thÞ, ®ã còng lµ n¬i nhËn c¸c nguån r¸c th¶i, khÝ th¶i, n−íc th¶i tõ thµnh phè. TÖ n¹n x· héi còng tõ thµnh phè ¶nh h−ëng tíi khu ngo¹i «. § ©y lµ hiÖn t−îng bãng rîp ®« thÞ nh− ®· ®−îc ®Ò cËp tíi ë c¸c n−íc trong khu vùc tõ hµng thËp kû tr−íc ®©y. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng còng cÇn chó träng c¶ ®Õn khÝa c¹nh c«ng b»ng x· héi, nghÜa lµ ph¶i dµnh nh÷ng kho¶n kinh phÝ thÝch ®¸ng cho c¸c ch−¬ng tr×nh lµm s¹ch m«i tr−êng, x©y dùng thµnh phè lµnh m¹nh ë c¶ hai khu vùc n«ng th«n ngo¹i thµnh vµ thµnh thÞ, khu vùc c«ng nghiÖp vµ vïng phô cËn. § ©y còng lµ mét yÕu tè cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc khái c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng, ngoµi nhµ m¸y, ngoµi khu ®« thÞ ph¶i ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸c luËt lÖ vµ b»ng c¸c chiÕn l−îc tæng thÓ, kh«ng ph¶i b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn phßng hé c¸ nh©n. 4.4. Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng lµ mét bé phËn cña qu¶n lý m«i tr−êng. Ng−êi d©n ph¶i nhËn thøc ®−îc c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng mµ hä ®ang sèng. Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o céng ®ång còng cÇn ®−îc trang bÞ kiÕn thøc vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng, b¶o vÖ m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch s¶n xuÊt, quy ho¹ch khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ ®Ó cã th¸i ®é xö trÝ ®óng. Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng bao gåm: − C¸c ho¹t ®éng truyÒn th«ng nh»m n©ng cao hiÓu biÕt cña ng−êi d©n vÒ c¸c yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng vµ ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè ®ã lªn søc khoÎ. 39
  15. − H−íng dÉn céng ®ång c¸ch t¹o ra m«i tr−êng s¹ch h¬n, an toµn h¬n. − Thay ®æi c¸ch øng xö cña céng ®ång víi « nhiÔm m«i tr−êng do sinh ho¹t, do lao ®éng s¶n xuÊt vµ m«i tr−êng thùc phÈm kh«ng an toµn. N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp ®ang trªn ®µ c«ng nghiÖp ho¸. G¸nh nÆng m«i tr−êng võa mang ®Æc tr−ng cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi « nhiÔm c¸c nguån chÊt th¶i sinh ho¹t, c¸c mÇm bÖnh nhiÔm trïng vµ ký sinh trïng, võa chÞu ¶nh h−ëng cña « nhiÔm c«ng nghiÖp, « nhiÔm ®« thÞ. Trong khi møc ®é tiÕp cËn víi c¸c nguån n−íc s¹ch cßn h¹n chÕ, t×nh tr¹ng thiÕu c«ng tr×nh vÖ sinh c¬ b¶n nh− hè xÝ, nhµ t¾m, nhµ ë hîp vÖ sinh, hÖ thèng xö lý r¸c th¶i, ph©n gia sóc, ... th× nhiÖm vô cña c¸c nhµ vÖ sinh m«i tr−êng vÉn cÇn chó träng rÊt nhiÒu tíi c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng víi ®Æc tr−ng n«ng th«n. Bªn c¹nh ®ã, c¸c ®Æc ®iÓm ®« thÞ ho¸ thiÕu quy ho¹ch, Ýt ®−îc kiÓm so¸t b»ng luËt lÖ, t¹o ra t×nh tr¹ng « nhiÔm ®« thÞ rÊt phøc t¹p. ë ®©y viÖc gi¸o dôc m«i tr−êng cã thÓ thùc hiÖn qua c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ ë n«ng th«n. Mét trong nh÷ng ®iÓm l−u ý cña truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ lµ tr¸nh lÆp ®i lÆp l¹i qu¸ nhiÒu nh÷ng kiÕn thøc rÊt phæ th«ng nh−: cÇn ¨n chÝn uèng s«i... v× nh÷ng ®iÒu nµy ®Õn nay ®· qu¸ th«ng th−êng. D©n trÝ ph¸t triÓn, ng−êi d©n cÇn biÕt nhiÒu h¬n vÒ c¸c bÖnh tËt g©y ra do m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã cã th¸i ®é øng xö phï hîp. Mét nghiªn cøu cña Tr−êng § ¹i häc Y Hµ Néi t¹i Hµ Nam cho thÊy r»ng kiÕn thøc vÒ c¸c yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng cña ng−êi d©n kh«ng kÐm, nh−ng hiÓu biÕt cña hä vÒ c¸c bÖnh do m«i tr−êng g©y ra cßn qu¸ Ýt. Do ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ c¸c bÖnh do m«i tr−êng, ng−êi d©n ch−a cã c¸c c¸ch øng xö phï hîp trong viÖc c¶i t¹o c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh vµ b¶o vÖ nguån n−íc. ViÖc gi¸o dôc vÖ sinh cho c¸c c«ng nh©n trong nhµ m¸y dÔ dµng h¬n do ë ®©y cã c¸c ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o vÒ vÖ sinh an toµn lao ®éng mét c¸ch ®Þnh kú, b¾t buéc. §èi víi mét sè c«ng nh©n còng nh− chñ s¶n xuÊt cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt nhá, c«ng nghÖ l¹c hËu, ph¸t sinh nhiÒu ®éc h¹i, hÖ thèng phßng hé lao ®éng s¬ sµi, c«ng nh©n th−êng lµ t¹m tuyÓn, tay nghÒ thÊp vµ gÇn nh− rÊt Ýt tiÕp cËn víi c¸c ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ. Hä lµ c¸c ®èi t−îng rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng vµ ph¶i lµ ®èi t−îng träng t©m cña c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn c¸c xÝ nghiÖp nhá ngµy cµng ph¸t triÓn nh− hiÖn nay ë c¸c ®« thÞ còng nh− t¹i c¸c lµng nghÒ ë n«ng th«n. NÕu c¸c gi¶i ph¸p trªn kh«ng ¸p dông ®−îc hoÆc cã nhiÒu h¹n chÕ, kh«ng ®¶m b¶o b¶o vÖ ®Ó kh«ng g©y t¸c h¹i trªn søc khoÎ, lóc ®ã míi ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 2. 5. THEO DâI, GI¸M S¸T M¤I TR¦êNG Vµ C¸C HËU QU¶ CñA ¤ NHIÔM L£N SøC KHOÎ CéNG §åNG 40
  16. 5.1. Theo dâi vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng §©y lµ hÖ thèng kü thuËt nh»m ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng vµ c¶nh b¸o vÒ c¸c nguy c¬ g©y « nhiÔm. 5.1.1. HÖ thèng lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu HiÖn nay hÖ thèng nµy ë n−íc ta cßn ho¹t ®éng kh¸ rêi r¹c, thô ®éng vµ thiÕu chuÈn mùc. HÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng ë c¸c ®Þa ph−¬ng ch−a mang tÝnh dù phßng mµ mang nÆng tÝnh vô viÖc khi cã vÊn ®Ò « nhiÔm x¶y ra hay cã nh÷ng khiÕu kiÖn cña ng−êi d©n hay cña c¸c c¬ quan. ViÖc lÊy mÉu rÊt Ýt ®−îc chó ý vÒ tiªu chuÈn, ®èi víi tõng yÕu tè « nhiÔm, tõng lo¹i nguån ph¸t t¸n « nhiÔm, c¸c quy luËt « nhiÔm rÊt kh¸c nhau. C©u hái ®Æt ra lµ: cÇn lÊy bao nhiªu mÉu cho mçi ®iÓm lµ ®ñ? lÊy ë ®©u? lÊy vµo thêi ®iÓm nµo? (chiÕn l−îc lÊy mÉu ra sao?). Trªn thùc tÕ, ng−êi ta Ýt ®Ó ý tíi chiÕn l−îc lÊy mÉu mµ chó ý nhiÒu tíi c¸c kü thuËt ph©n tÝch mÉu. C¸c m¸y lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu tù ®éng (m¸y hiÖn sè) cho phÐp cïng mét lóc thu vµ ph©n tÝch nhiÒu lo¹i chÊt « nhiÔm. Tuy nhiªn, ®é nh¹y cña c¸c thiÕt bÞ nµy bÞ giíi h¹n còng nh− tÝnh chÝnh x¸c cña c¸c kÕt qu¶ ®−a ra tõ c¸c m¸y hiÖn sè còng khã ®−îc chuÈn ho¸ (nhÊt lµ ch−a cã mét c¬ quan nµo cã mét la b« chuÈn ®Ó hiÖu chØnh c¸c thiÕt bÞ nµy). ë nh÷ng n−íc tiªn tiÕn, chiÕn l−îc lÊy mÉu vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng ®−îc quan t©m rÊt nhiÒu. C¸c ph−¬ng tiÖn thu mÉu vµ ph©n tÝch mÉu ®Þnh kú theo thêi gian, th«ng b¸o kÕt qu¶ vÒ møc ®é « nhiÔm cña mét sè yÕu tè chØ ®iÓm cho mäi ng−êi cïng biÕt (cã thÓ nhËn thÊy b¶ng b¸o « nhiÔm ngay trªn trôc ®−êng cao tèc). Víi kü thuËt nµy céng ®ång ®−îc th«ng tin réng r·i vµ ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña hä qua ®ã ®−îc n©ng lªn. Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i lóc nµo còng dÔ dµng thu mÉu vµ ph©n tÝch c¸c mÉu. Cã nhiÒu c¸ch ®¸nh gi¸ møc « nhiÔm m«i tr−êng kh¸c kh«ng chØ dùa trªn kü thuËt kinh ®iÓn ph©n tÝch trong la b«. Sau khi lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t t¸n c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i tÝnh to¸n tiÕp c¸c chØ sè ®o l−êng tiÕp xóc. 5.1.2. §o l−êng tiÕp xóc ThuËt ng÷ tiÕp xóc (exposure) trong mét sè tµi liÖu ®−îc gäi lµ ph¬i nhiÔm, còng cã tµi liÖu ®Þnh nghÜa lµ yÕu tè ®−îc nghiªn cøu v× nhiÒu tr−êng hîp kh«ng cã biÓu hiÖn g× cña tiÕp xóc hay ph¬i nhiÔm (vÝ dô t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng tinh thÇn, stress trong m«i tr−êng x· héi, trong mèi liªn quan nh©n - qu¶ víi chøng suy nh−îc thÇn kinh, t×nh tr¹ng trÇm c¶m, tù tö, ly h«n). Trong thùc tÕ, tiÕp xóc cã nghÜa rÊt réng: nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nghÒ nghiÖp víi mét ®Æc tr−ng nµo ®ã, tiÕp xóc cã thÓ lµ: lµm nghÒ g×? lµm nghÒ ®ã bao nhiªu n¨m? yÕu tè « nhiÔm lµ g×? møc ®é « nhiÔm nh− thÕ nµo; nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña khÝ th¶i nhµ m¸y ra m«i tr−êng xung quanh th× tiÕp xóc cã thÓ lµ: lo¹i nhµ m¸y? chÊt th¶i chñ yÕu trong khãi cña nhµ m¸y lµ g×? l−îng chÊt th¶i cña nhµ m¸y th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh trong mét n¨m lµ bao nhiªu? vµo 41
  17. tõng mïa, tõng h−íng giã, nång ®é c¸c chÊt « nhiÔm ë c¸c kho¶ng c¸ch kh¸c nhau ra sao? VÝ dô, t×nh h×nh ung th− trong c«ng nh©n ngµnh cao su (tiÕp xóc lµ ngµnh cao su) hoÆc t×nh h×nh bÖnh h« hÊp vµ « nhiÔm khÝ CO2 tõ nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn (nång ®é SO2 theo c¸c thêi ®iÓm, kho¶ng c¸ch lµ tiÕp xóc). §o ®¹c « nhiÔm b»ng ph−¬ng tiÖn xÐt nghiÖm lµ c¸ch ®¸nh gi¸ trùc tiÕp t×nh tr¹ng tiÕp xóc. Song khi sè mÉu kh«ng ®ñ lín, kh«ng ®¹i diÖn, kü thuËt ph©n tÝch kh«ng ®ñ nh¹y sÏ kh«ng nãi lªn møc ®é « nhiÔm. MÆt kh¸c nh÷ng chØ sè vÒ « nhiÔm kh«ng kÐm phÇn ch¾c ch¾n nh− tæng l−îng n−íc th¶i, tæng l−îng tro to¶ vµo m«i tr−êng xung quanh còng cã thÓ sö dông ®Ó −íc tÝnh tiÕp xóc. D−íi gãc ®é cña ®¸nh gi¸ tiÕp xóc, m«i tr−êng ®−îc chia ra thµnh 2 lo¹i: (1) m«i tr−êng kh¸ch quan (lý häc, ho¸ häc, sinh häc vµ x· héi häc); (2) m«i tr−êng chñ quan hay cßn gäi lµ m«i tr−êng c¶m nhËn ®−îc mµu, mïi, vÞ. M«i tr−êng cßn ®−îc ph©n chia thµnh: − M«i tr−êng gia ®×nh (vi m«i tr−êng) bao gåm: nhµ ë, c¸c thãi quen, së thÝch, nghiÖn hót, sö dông mÜ phÈm, thuèc s¸t khuÈn sö dông trong v−ên. − M«i tr−êng lµm viÖc: víi nh÷ng tiÕp xóc nghÒ nghiÖp, chÕ ®é lµm viÖc, quan hÖ chñ thî, quan hÖ ®ång nghiÖp. − M«i tr−êng ®Þa ph−¬ng: ®ã lµ nh÷ng n¬i tiÕp xóc víi nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng sinh ho¹t. − M«i tr−êng khu vùc: ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu cña mét vïng. Trong ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cña c¸ nh©n, mét céng ®ång víi c¸c t¸c nh©n nµo ®ã ph¶i tÝnh ®Õn møc ®é tham dù cña mét hoÆc nhiÒu trong nhãm trªn. TiÕp xóc kh¸c víi yÕu tè t¸c h¹i, v× kh«ng ph¶i lóc nµo tiÕp xóc còng g©y ra t¸c h¹i. NhiÒu khi tiÕp xóc l¹i lµ yÕu tè cã lîi cho søc khoÎ trong tr−êng hîp nghiªn cøu yÕu tè lµm t¨ng c−êng søc khoÎ (vÝ dô: chÕ ®é ¨n hîp lý, thÓ thao). Trong nghiªn cøu ®éc chÊt häc, d−îc häc ng−êi ta cßn dïng thuËt ng÷ liÒu (dose) ®Ó chØ khèi l−îng chÊt hÊp thô vµ chØ suÊt liÒu (dose-rate) ®Ó nãi lªn liÒu ®ã ®−a vµo trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Trong dÞch tÔ häc khã cã thÓ x¸c ®Þnh liÒu mét c¸ch chÝnh x¸c, nªn th−êng dïng thuËt ng÷ tiÕp xóc. TiÕp xóc còng ®−îc tÝnh t−¬ng tù nh− chØ suÊt liÒu b»ng con sè tæng hîp tiÕp xóc vµ thêi gian tiÕp xóc (trong ca, th¸ng, trong n¨m hoÆc tuæi nghÒ víi c«ng viÖc ®ã). NhiÒu tr−êng hîp møc tiÕp xóc phô thuéc chÆt chÏ vµo thêi gian tiÕp xóc h¬n lµ c−êng ®é « nhiÔm (v× c−êng ®é « nhiÔm dao ®éng rÊt lín gi÷a c¸c mÉu ®o trong cïng mét thêi ®iÓm vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c thêi ®iÓm tíi møc xÐt nghiÖm c¸c mÉu chÊt ®éc, bôi trong m«i tr−êng còng chØ mang ý nghÜa ®Þnh tÝnh: v−ît tiªu chuÈn hay d−íi tiªu chuÈn cho phÐp), c¸ch tÝnh nång ®é chÊt « nhiÔm theo thêi gian TWA (Time Weighted - Average) lµ mét vÝ dô (TWA = Nång ®é chÊt ®éc trong m«i tr−êng × Thêi gian tiÕp xóc). C¸c d¹ng tiÕp xóc Kh¸c víi c¸c con ®−êng tiÕp xóc, c¸c d¹ng tiÕp xóc mang ý nghÜa réng h¬n, nã bao gåm 4 d¹ng c¬ b¶n: 42
  18. − TiÕp xóc bªn ngoµi theo ý nghÜa chung: ®©y lµ c−êng ®é hiÖn cã cña c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng nh− ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, thøc ¨n, cã mèi liªn quan tíi tÇn suÊt vµ thêi gian tiÕp xóc. − TiÕp xóc bªn ngoµi theo nghÜa hÑp: sù hÊp thu lµ khèi l−îng chÊt « nhiÔm hÊp thu vµo c¬ thÓ. Khèi l−îng nµy kh«ng chØ tuú thuéc vµo møc « nhiÔm trong m«i tr−êng mµ cßn tuú thuéc vµo thêi gian tiÕp xóc trong ngµy, tuÇn, n¨m. Ph−¬ng thøc tiÕp xóc: víi liÒu cao ng¾n hay liÒu thÊp kÐo dµi. T×nh tr¹ng c¬ thÓ, víi cïng mét nång ®é chÊt « nhiÔm trong m«i tr−êng, nÕu lao ®éng thÓ lùc nÆng, vi khÝ hËu nãng, møc tiÕp xóc sÏ cao h¬n hoÆc ng−êi nhÑ c©n sÏ ph¶i chÞu ¶nh h−ëng cao h¬n so víi ng−êi cã c©n nÆng h¬n hä ë cïng m«i tr−êng; chÕ ®é ¨n, khèi l−îng thøc ¨n còng lµ yÕu tè ¶nh h−ëng tíi tiÕp xóc qua thùc phÈm. − TiÕp xóc bªn trong: khi hÝt thë ph¶i h¬i khÝ ®éc, bôi, kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu ®−îc hÊp thu. Còng nh− thÕ víi chÊt ®éc qua ®−êng tiªu ho¸, qua da. Tû lÖ hÊp thu kh¸c nhau theo tõng yÕu tè vµ c¶ ®èi víi thÓ tr¹ng c¬ thÓ. − TiÕp xóc t¹i c¬ quan chÝnh: mçi t¸c nh©n ®éc h¹i cã mét vµi c¬ quan ®Ých, n¬i ®ã chÞu t¸c ®éng cña chóng. Nång ®é chÊt ®éc ë nh÷ng c¬ quan nµy cµng cao, t¸c h¹i cña chóng cµng lín. ViÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng yÕu tè ®éc h¹i t¹i c¬ quan ®Ých kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®¹t ®−îc. Trong mét sè tr−êng hîp, khi cã mèi liªn quan thuËn, chÆt chÏ gi÷a nång ®é chÊt ®éc ë mét sè tæ chøc, dÞch sinh häc dÔ lÊy bÖnh phÈm xÐt nghiÖm (nh− tãc, r¨ng rông cña trÎ em, s÷a m¸u) víi hµm l−îng t¹i c¬ quan ®Ých mét c¸ch gÇn ®óng (vÝ dô: l−îng ch× trong tãc ph¶n ¸nh sù nhiÔm ch× ë tuû x−¬ng - c¬ quan ®Ých). Trong t×m hiÓu tiÕp xóc, trong c«ng nghiÖp nhÊt lµ c«ng nghiÖp sö dông ho¸ chÊt lµm nguyªn liÖu, nhiªn liÖu, cã nh÷ng tr−êng hîp chÊt ®éc chØ lµ chÊt lÉn nhiÔm do ho¸ chÊt sö dông kh«ng tinh khiÕt (vÝ dô: dioxin lÉn trong chÊt g©y rông l¸, diÖt cá; benzen lÉn trong x¨ng...). §¸nh gi¸ s¬ bé ®Þnh tÝnh: §¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh cã nghÜa lµ x¸c ®Þnh xem tiÕp xóc víi yÕu tè g×, trong kho¶ng thêi gian bao l©u vµ tèt h¬n nÕu cã ®−îc nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ c−êng ®é « nhiÔm: v−ît qu¸ møc cho phÐp, v−ît qu¸ møc cho phÐp 2 lÇn, v−ît qu¸ møc cho phÐp trªn 2 lÇn, d−íi møc cho phÐp. Kü thuËt liÖt kª nhanh (rapid inventory technique) ngµy cµng tá ra cã tÝnh thùc tiÔn trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, n¬i thiÕu thèn c¸c kü thuËt ®o ®¹c m«i tr−êng. Nguyªn t¾c cña kü thuËt nµy lµ tÝnh to¸n l−îng chÊt « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh dùa trªn c¬ së: tæng sè chÊt th¶i tõ mét c¬ së s¶n xuÊt, mét quy tr×nh c«ng nghÖ tû lÖ thuËn víi s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã (møc ®é ho¹t ®éng). Tû lÖ gi÷a l−îng chÊt th¶i víi møc ®é ho¹t ®éng (gäi lµ l−îng th¶i) cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh cho mçi nhµ m¸y, mét quy tr×nh c«ng nghiÖp. Tõ ®©y cho phÐp −íc tÝnh møc 43
  19. th¶i ra mét chÊt ®éc, bôi tõ nhµ m¸y hay mét quy tr×nh c«ng nghÖ ®· biÕt tæng s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã trong mét thêi gian ®Þnh tr−íc. C«ng thøc: e(j) = E(j)/SA Trong ®ã: e(j): l−îng th¶i do chÊt j tÝnh b»ng kg trªn ®¬n vÞ s¶n phÈm trong mét kho¶ng thêi gian (n¨m). E(j): l−îng chÊt th¶i j tÝnh b»ng kg /n¨m. SA: møc ®é ho¹t ®éng tÝnh b»ng ®¬n vÞ s¶n phÈm /n¨m. YÕu tè l−îng th¶i e (j) phô thuéc vµo: − Lo¹i nguån th¶i, lo¹i nhµ m¸y. − Quy tr×nh c«ng nghÖ vµ /hoÆc c¸c chØ sè thiÕt kÕ. − Tuæi cña nguån th¶i, tr×nh ®é c«ng nghÖ. − Lo¹i vµ chÊt l−îng nguyªn liÖu sö dông. − §iÒu kiÖn xung quanh. − Nh÷ng yÕu tè kh¸c vÒ mÉu thiÕt kÕ, hÖ thèng ®iÒu khiÓn. B»ng kü thuËt nµy cho phÐp −íc tÝnh møc ®é « nhiÔm mét c¸ch gi¸n tiÕp song rÊt thùc tÕ vµ ®¸ng tin cËy. §¸nh gi¸ ®Þnh l−îng vÒ tiÕp xóc: §©y lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÆt chÏ, ®¸ng tin cËy song tèn kÐm vµ khã thùc hiÖn réng r·i. Khi ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cÇn dùa vµo hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng: lµ hÖ thèng lÊy mÉu, ®o ®¹c « nhiÔm mét c¸ch cã hÖ thèng. Trong nghiªn cøu dÞch tÔ häc, hÖ thèng nµy cho phÐp ®¸nh gi¸ gÇn ®óng víi møc tiÕp xóc. Khi thiÕt kÕ hÖ thèng gi¸m s¸t, cÇn ®Æt ra c¸c c©u hái sau: − C¸c chÊt « nhiÔm nµo cÇn ®−îc nghiªn cøu? − LÊy mÉu ph¶i tiÕn hµnh trong c¸c kho¶ng thêi gian bao l©u vµ mÉu ®−îc lÊy bao nhiªu lÇn? − §iÓm lÊy mÉu ph¶i ®Æt ë ®©u? − ChÊt l−îng lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu cÇn theo tiªu chuÈn nµo? − CÇn dïng ph−¬ng tiÖn g× vµ kü thuËt ph©n tÝch nµo? − Trong thùc tÕ, khã cã thÓ ®¹t ®−îc tÊt c¶ nh÷ng yªu cÇu trªn. Còng cã thÓ hÖ thèng lÊy mÉu, theo dâi m«i tr−êng ë n−íc ta ch−a ®¶m b¶o lµ hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng cho dï ®i lÊy mÉu ®Þnh kú hµng n¨m (song sù thay ®æi møc « nhiÔm x¶y ra hµng giê, hµng phót), cã ph©n tÝch mÉu song sè l−îng mÉu th−êng rÊt Ýt, 44
  20. kh«ng ®¹i diÖn vµ ch−a nãi tíi n¨ng lùc ph©n tÝch mÉu rÊt thÊp so víi yªu cÇu cña ph©n tÝch mét sè chÊt « nhiÔm c¬ b¶n chØ b»ng kü thuËt ®¬n gi¶n (b¶ng 2.5). B¶ng 2.5. Mét sè chØ sè dïng ®Ó theo dâi, gi¸m s¸t chÊt l−îng m«i tr−êng YÕu tè ®éc h¹i ChØ sè Nguån « nhiÔm ChÊt l−îng kh«ng khÝ SO2 Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö dông than ®Ó ®un nÊu NO2, NO Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö dông than ®Ó ®un nÊu C¸c h¹t l¬ löng (bôi), Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö vi sinh vËt (vi khuÈn, dông than ®Ó ®un nÊu nÊm mèc) ChÊt l−îng n−íc N−íc sinh ho¹t bÞ « §é cøng, mµu, mïi, vÞ, pH, NO2, C¸c nguån n−íc th¶i, « nhiÔm ho¸ chÊt, chÊt NO3, oxy hoµ tan, BOD5 nhiÔm ®Êt, « nhiÔm n−íc h÷u c¬ ngÇm ¤ nhiÔm vi sinh vËt g©y Coliform, Colifeacal trong 100ml ¤ nhiÔm m«i tr−êng c«ng bÖnh nghiÖp, thùc phÈm, ®Þa chÊt Mét sè chÊt ®éc chung Kim lo¹i nÆng (Cd, Pd, Nång ®é chÊt ®éc trong c¸c dÞch ¤ nhiÔm n«ng, l©m nghiÖp; As, Hg) sinh vËt vµ m« cña ng−êi « nhiÔm thùc phÈm Ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc DDT, dioxin trong m« sinh vËt. vËt Nång ®é c¸c chÊt chuyÓn ho¸ ®Æc tr−ng trong n−íc tiÓu, m¸u... Mét sè chÊt g©y nhiÔm C¸c chØ sè « nhiÔm vi sinh vËt trïng vµ g©y dÞ øng C¸c chØ sè « nhiÔm kh«ng khÝ bëi mét sè chÊt g©y dÞ øng LiÒu sinh häc Mét sè chÊt phãng x¹ MËt ®é phãng x¹ C¸c nguån phãng x¹ vµ c¸c chÊt ®ång vÞ TiÕng ån Møc ®é ån ¤ nhiÔm c«ng nghiÖp, sinh ho¹t, giao th«ng Tõ hÖ thèng theo dâi møc ®é « nhiÔm, hoÆc c¸c chØ ®iÓm cña « nhiÔm, ®o l−êng møc ®é tiÕp xóc, ng−êi ta tËp hîp vµ ph©n tÝch c¸c sè liÖu ®Ó ®−a ra c¸c c¶nh b¸ovÒ: − Lo¹i yÕu tè « nhiÔm hoÆc c¸c nhãm yÕu tè « nhiÔm. − Møc ®é « nhiÔm (qua ®èi chiÕu víi c¸c tiªu chuÈn, c¸c ®iÒu lÖ vÖ sinh). − C¸c yÕu tè vÒ c¸c nguån ph¸t sinh « nhiÔm (sö dông nhiªn liÖu, tèc ®é ph¸t triÓn ®« thÞ, quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh « nhiÔm, s¶n l−îng cña tõng ngµnh c«ng nghiÖp...). 45
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2