Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Nguyên lí đối thoại trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2010

ĐẠI HỌC HUẾ<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC<br /> <br /> LÊ THỊ THÚY HẰNG<br /> <br /> NGUYÊN LÍ ĐỐI THOẠI<br /> TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2010<br /> <br /> LUẬN ÁN TIẾN SĨ<br /> NGÀNH NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM<br /> <br /> HUẾ - NĂM 2016<br /> <br /> ĐẠI HỌC HUẾ<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC<br /> <br /> LÊ THỊ THÚY HẰNG<br /> <br /> NGUYÊN LÍ ĐỐI THOẠI<br /> TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2010<br /> <br /> Chuyên ngành: Văn học Việt Nam<br /> Mã số: 62 22 01 21<br /> <br /> LUẬN ÁN TIẾN SĨ<br /> NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM<br /> <br /> Người hướng dẫn khoa học:<br /> 1. PGS. TS NGUYỄN ĐĂNG ĐIỆP<br /> 2. PGS. TS BÙI THANH TRUYỀN<br /> <br /> HUẾ - NĂM 2016<br /> <br /> LỜI CẢM ƠN<br /> Tôi xin trân trọng cảm ơn PGS. TS Nguyễn Đăng Điệp, PGS. TS Bùi Thanh<br /> Truyền đã tận tình chỉ dạy, hướng dẫn, đóng góp những ý kiến quý báu giúp tôi hoàn<br /> thành luận án trong điều kiện tốt nhất.<br /> Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Khoa Xã hội & Nhân văn, lãnh đạo Trường<br /> Đại học Phú Xuân Huế, lãnh đạo Khoa Ngữ văn, Phòng Sau Đại học, Trường Đại học<br /> Khoa học, Đại học Huế đã quan tâm, tạo mọi điều kiện cho tôi trong suốt quá trình<br /> thực hiện luận án.<br /> Xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình, quý thầy cô, bạn bè, đồng<br /> nghiệp, những người đã luôn động viên, khuyến khích, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian<br /> thực hiện luận án.<br /> Tác giả<br /> <br /> Lê Thị Thúy Hằng<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Lí do chọn đề tài<br /> 1. Nguyên lí đối thoại manh nha xuất hiện từ rất lâu trong đời sống cũng như<br /> trong nghệ thuật. Mặc dù mức độ không nhiều nhưng chúng ta bắt gặp trong đối thoại<br /> Socrate, những phản ứng lại các trào lưu, chủ nghĩa nghệ thuật phương Tây… Song,<br /> với tư cách là một lí thuyết văn học, phải đến Mikhail Bakhtin (1895 - 1975), tinh thần<br /> đối thoại mới trở nên tự giác, riết róng. Sự xuất hiện các công trình lí luận của ông<br /> những năm 20 thế kỷ XX thu hút quan tâm trong giới nghiên cứu khoa học và trí thức<br /> Liên Xô nói riêng, thế giới nói chung. Ở Việt Nam, lí thuyết M. Bakhtin đánh dấu qua<br /> nhiều công trình dịch thuật có giá trị và bắt đầu ảnh hưởng, thẩm thấu từ những năm<br /> cuối thế kỷ XX, thập niên đầu thế kỷ XXI trong giới nghiên cứu, phê bình và sáng tác.<br /> 2. Căn nguyên làm nên ma lực của M. Bakhtin nằm ở hệ hình tư duy dựa trên<br /> nền tảng triết học nhân bản liên chủ thể. Triết học liên chủ thể của ông xem đối thoại<br /> là phạm trù nền. Đối thoại là bản chất của ý thức, bản chất của tư duy con người. Phát<br /> triển tinh thần này, khi nghiên cứu khoa học văn học, nhà nghiên cứu đặc biệt chú ý<br /> đến tính đối thoại thể loại tiểu thuyết. Thực tế chứng minh lí thuyết Bakhtin ảnh hưởng<br /> suốt thế kỷ XX, bước sang thế kỷ XXI vẫn còn nguyên hấp lực và đâu đó hàm chứa<br /> những điều bất khả giải. Luận thuyết của nhà triết học, mỹ học và nghiên cứu văn học<br /> khi mới xuất hiện có thể gây phản ứng như cách người ta không chấp nhận tư tưởng<br /> vượt ngưỡng so với thời đại. Tuy nhiên, đó là điều đã xảy ra và đã được ghi nhận. Vì<br /> vậy, cho đến nay, nếu Bakhtin đủ căn cứ gọi những cuộc đối thoại kiểu Socrate là tiểu<br /> thuyết thời Cổ đại thì ông chính là người cấp cho tiểu thuyết hiện đại căn cốt của lí<br /> thuyết đối thoại qua khảo sát Dostoievsky và Rabelais. Bởi ở đó, nhà lí luận nhận ra ý<br /> nghĩa giải phóng và giải - vật - hóa con người ở hình thức nghệ thuật, tìm ra “con<br /> người trong con người” một cách triệt để nhất, thông qua đối thoại. Tư duy đối thoại<br /> thực sự trở nên quen thuộc với đời sống văn học. Cuộc “vượt biên” lí thuyết đối thoại<br /> Bakhtin bắt gặp trong tiểu thuyết Việt Nam từ sau năm 1986.<br /> 3. Không khí dân chủ của Đại hội VI (1986) giúp cho văn học Việt Nam phát<br /> triển trên tinh thần đổi mới tư duy và nhìn thẳng vào sự thật. Tiểu thuyết được dịp tỏ<br /> rõ chức năng hàng đầu, sứ mệnh của mình là xét lại, nhận thức lại, đánh giá lại tất cả.<br /> 1<br /> <br /> Tinh thần nhận thức lại tạo tiền đề cho tiếng nói đa thanh, đa âm sắc, đa giọng điệu.<br /> Những nhà văn luôn thể hiện ý thức nhận thức lại qua đối thoại: Phạm Thị Hoài, Bảo<br /> Ninh, Hồ Anh Thái, Võ Thị Hảo, Tạ Duy Anh, Thuận, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn<br /> Xuân Khánh, Nguyễn Việt Hà, Đỗ Phấn… Mỗi tác phẩm là cuộc đối thoại của tác giả<br /> với tư tưởng thời đại và tạo điều kiện cho những tư tưởng này đối thoại với nhau. Cái<br /> mới nảy sinh qua chính vấn đề đem ra tranh luận, tư biện để tìm ra căn cốt con người<br /> trong cuộc hiện sinh nhọc nhằn. Việc giải mã nguyên lí đối thoại là cách để hình dung,<br /> tìm hiểu sự vận động của/trong hệ hình tư duy tiểu thuyết Việt Nam đương đại so với<br /> mô thức truyền thống, đồng thời khẳng định sự vượt thoát trong ý hướng tính văn<br /> chương của tiểu thuyết nhằm làm mới thể loại.<br /> 4. Vận dụng lí thuyết đối thoại của M. Bakhtin, đề tài Nguyên lí đối thoại trong<br /> tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2010 của luận án hướng đến soi chiếu, khám phá<br /> những giá trị cách tân tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới trên tinh thần nhận thức<br /> lại. Ý thức rời xa khỏi lối mòn là dấu hiệu khởi động cho cuộc hành trình đưa tiểu<br /> thuyết Việt Nam thoát khỏi mô thức truyền thống để bước vào quỹ đạo chung của văn<br /> chương thế giới - một hình thức liên chủ thể sáng tạo. Đó là lí do chúng tôi lựa chọn và<br /> thực hiện đề tài này.<br /> 2. Mục tiêu nghiên cứu<br /> Đề tài Nguyên lí đối thoại trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2010 hướng<br /> đến các mục tiêu cơ bản:<br /> Thứ nhất, luận án hệ thống lại lí thuyết đối thoại của các nhà nghiên cứu, chủ<br /> yếu là Bakhtin. Chúng tôi cố gắng chỉ ra vấn đề còn tranh cãi, tìm tiếng nói đồng thuận<br /> nhằm xây dựng cơ sở lí luận về đối thoại. Điều này cần thiết cho việc vận dụng nghiên<br /> cứu nguyên lí đối thoại trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại.<br /> Thứ hai, mục tiêu chính yếu của luận án là khám phá nguyên lí đối thoại trong<br /> tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 trên bình diện ý thức nghệ thuật và cách thức tổ chức<br /> trần thuật. Ngoài ra, chúng tôi cũng quan tâm đến các vấn đề quan trọng liên quan như<br /> làm rõ sự xuất hiện, vận hành của đối thoại trong tương quan tiếp biến với tiểu thuyết<br /> trước 1986. Từ đó, luận án nhận định, đối thoại trên tinh thần nhận thức lại trở thành<br /> nguyên lí phổ quát của tiểu thuyết Việt Nam đương đại, góp phần khẳng định những<br /> cách tân nhằm đánh giá đúng bước tiến thể loại trong diễn trình hội nhập.<br /> 2<br /> <br />