Nghiên cứu những vấn đề biến đổi xã hội ở nước ta trong giai đoạn hiện nay - Trịnh Duy Luân

X· héi häc sè 2 (82), 2003 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi<br /> ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> TrÞnh Duy Lu©n<br /> <br /> <br /> <br /> I. BiÕn ®æi x· héi trong lý luËn x· héi häc<br /> BiÕn ®æi x· héi lu«n lµ chñ ®Ò trung t©m cña x· héi häc. Vµo gi÷a thÕ kû XIX<br /> nh÷ng cè g¾ng ®Çu tiªn ph©n tÝch x· héi häc vÒ chñ ®Ò nµy ®· ®−îc thóc ®Èy bëi nhu<br /> cÇu ph¶i gi¶i thÝch hai lµn sãng biÕn ®æi lín ®ang diÔn ra trªn kh¾p ch©u ¢u lóc nµy.<br /> §ã lµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ sù më më réng nÒn d©n chñ vµ c¸c quyÒn c«ng<br /> d©n, ®−îc thøc tØnh tõ sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng ë Ph¸p vµ ë Mü.<br /> Auguste Comte, trong lý thuyÕt vÒ ®éng th¸i x· héi cña m×nh, cho r»ng c¸c x·<br /> héi ®· vµ ®ang ph¸t triÓn th«ng qua nh÷ng giai ®o¹n cã thÓ dù b¸o ®−îc dùa trªn sù<br /> ph¸t triÓn cña tri thøc nh©n lo¹i. Herbert Spencer th× ®−a ra lý thuyÕt vÒ sù biÕn ®æi<br /> mang tÝnh c¸ch m¹ng dùa trªn sù t¨ng tr−ëng d©n sè vµ nh÷ng kh¸c biÖt cÊu tróc.<br /> Cßn Karl Marx th× ®−a ra quan niÖm cho r»ng nh÷ng biÕn ®æi x· héi m¹nh mÏ nhÊt<br /> ®Òu mang b¶n chÊt c¸ch m¹ng, nh− lµ hÖ qu¶ cña c¸c cuéc ®Êu tranh giµnh quyÒn<br /> lùc gi÷a c¸c giai cÊp kinh tÕ.<br /> Nh×n chung, c¸c lý thuyÕt vÒ biÕn ®æi x· héi vµo gi÷a thÕ kû XIX ®Òu cã xu<br /> h−íng lÞch sö vµ chñ nghÜa kh«ng t−ëng. Trong suèt thÕ kû nµy c¸c lý thuyÕt vÒ biÕn<br /> ®æi x· héi ®· n¶y në vµ trë nªn phøc t¹p h¬n, song tÊt c¶ chóng ®Òu kh«ng v−ît qua<br /> ®−îc nh÷ng g× ®· cã tõ tr−íc.<br /> Trong thÕ giíi hiÖn ®¹i, chóng ta ®Òu biÕt r»ng x· héi kh«ng bao giê tÜnh t¹i,<br /> r»ng nh÷ng biÕn ®æi chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n hãa diÔn ra th−êng xuyªn. C¸c biÕn ®æi<br /> cã thÓ khëi nguån tõ phÝa chÝnh phñ, th«ng qua c¸c quyÕt ®Þnh lËp ph¸p vµ hµnh<br /> ph¸p (nh− mét quy ®Þnh míi vÒ sù tr¶ tiÒn b×nh ®¼ng hay tuyªn bè mét cuéc chiÕn<br /> tranh); bëi c¸c c«ng d©n ®−îc tæ chøc trong nh÷ng phong trµo x· héi (nh− c«ng ®oµn,<br /> n÷ quyÒn, hßa b×nh xanh...); tõ sù truyÒn b¸ v¨n hãa (nh− trong c¸c hµnh ®éng x©m<br /> chiÕm qu©n sù, di c−, chñ nghÜa thùc d©n); hay bëi c¸c hËu qu¶ dù kiÕn hoÆc kh«ng<br /> dù kiÕn ®−îc cña sù ph¸t triÓn c«ng nghÖ. Mét sè biÕn ®æi x· héi m¹nh mÏ nhÊt<br /> trong thÕ giíi hiÖn ®¹i l¹i diÔn ra bëi sù xuÊt hiÖn cña « t«, cña thuèc kh¸ng sinh,<br /> cña v« tuyÕn truyÒn h×nh, cña m¸y vi tÝnh vµ gÇn ®©y nhÊt lµ cña m¹ng internet, víi<br /> c¸c yÕu tè cÊu thµnh nh÷ng x· héi th«ng tin ®ang ®Õn gÇn. Nh÷ng biÕn ®æi x· héi<br /> còng cã thÓ diÔn ra d−íi t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè m«i tr−êng vµ nh÷ng chuyÓn ®æi<br /> quèc tÕ vÒ lîi thÕ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> C¸c nhµ x· héi häc ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi mét c¸ch<br /> réng kh¾p th«ng qua viÖc ph©n tÝch kü l−ìng c¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi ®Æc biÖt. C¸c lý<br /> thuyÕt vÒ biÕn ®æi x· héi hiÖn nay bao trïm mét phæ rÊt réng lín c¸c lo¹i biÕn ®æi<br /> tõ ng¾n h¹n ®Õn dµi h¹n, tõ quy m« lín ®Õn quy m« nhá, tõ cÊp ®é toµn cÇu ®Õn<br /> cÊp ®é gia ®×nh. Nh÷ng biÕn ®æi chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ cÊu tróc ®Çy kÞch tÝnh nh− ®·<br /> diÔn ra ë §«ng ¢u vµ Liªn X« cò vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 cã thÓ lµ mét thÝ dô minh<br /> häa cho sù biÕn ®æi x· héi ë cÊp vÜ m«. C¸c nhµ x· héi häc còng quan t©m ®Õn<br /> nh÷ng biÕn ®æi cã t¸c ®éng ®Õn c¸c chuÈn mùc, c¸c gi¸ trÞ, hµnh vi, ý nghÜa v¨n hãa<br /> vµ c¸c quan hÖ x· héi.<br /> Trong c¸c c«ng tr×nh cña Emile Durkheim, cã thÓ thÊy nh÷ng quan niÖm cña<br /> «ng vÒ biÕn ®æi x· héi trªn c¬ së lý thuyÕt chøc n¨ng luËn mµ sau nµy g¾n liÒn víi<br /> tªn tuæi cña Talcott Parson vµ Wilbert E. Moore. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, nÕu x· héi<br /> ®−îc xem nh− mét m« h×nh c¸c chøc n¨ng ®−îc nèi kÕt lÉn nhau mét c¸ch phøc t¹p<br /> th× c¸c biÕn ®æi cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− lµ hiÖn t−îng th−êng xuyªn ®i t×m kiÕm<br /> tr¹ng th¸i trung lËp (equilibrium). Ch¼ng h¹n, n¹n thÊt nghiÖp hµng lo¹t cã thÓ t¹o<br /> ra hÖ thèng phóc lîi, hoÆc xung ®ét s¾c téc cã thÓ t¹o ra c¸c ®iÒu chØnh ph¸p luËt.<br /> Nh÷ng hÖ qu¶ r¾c rèi cña biÕn ®æi x· héi lµ kh«ng bao giê kÕt thóc vµ kh«ng thÓ dù<br /> ®o¸n ®−îc nh−ng tÊt c¶ ®Òu cã thÓ ®−îc hiÓu nh− lµ nh÷ng sù ®iÒu chØnh x· héi ®èi<br /> víi mét sè trôc trÆc hay rèi lo¹n chøc n¨ng trong c¬ thÓ x· héi.<br /> Quan ®iÓm tiÕn hãa luËn cña Hebert Spencer vÒ biÕn ®æi x· héi còng ®−îc chó<br /> ý trong x· héi häc thÕ kû XIX. Nh÷ng nhµ x· héi häc theo quan ®iÓm nµy nh×n nhËn<br /> x· héi nh− mét qu¸ tr×nh thÝch øng ®−îc di truyÒn qua hÖ thèng gien. Hä lËp luËn<br /> r»ng x· héi loµi ng−êi lµ nh÷ng s¶n phÈm mang tÝnh c¸ nh©n vµ x· héi cña hµng<br /> triÖu n¨m víi c¸c chiÕn l−îc thÝch øng mang tÝnh sinh tån. Mét x· héi cã thÓ biÕn ®æi<br /> mét c¸ch tÝch cùc (thÝch øng) hay tiªu cùc (kh«ng thÝch øng) vµ sù lùa chän nµy sÏ<br /> g¾n kÕt víi sè phËn cña nã. V× vËy, phóc lîi, hoÆc c¸c hµnh ®éng tÝch cùc, hoÆc sù<br /> th©m hôt chi tiªu cã thÓ lµ tèt víi mét sè ng−êi, nh−ng l¹i lµ xÊu ®èi víi tÊt c¶. Sù<br /> sinh tån x· héi lµ ch×a khãa ®Ó hiÓu c¸c hËu qu¶ chø kh«ng ph¶i ®Ó hiÓu nh÷ng môc<br /> tiªu cña biÕn ®æi x· héi.<br /> Nh×n chung c¸c quan ®iÓm chøc n¨ng luËn, tiÕn hãa luËn hay x· héi häc vÒ<br /> biÕn ®æi x· héi cho ®Õn lóc nµy ®Òu mang hµm ý b¶o thñ, thÓ hiÖn nhu cÇu cña x· héi<br /> vµ ®Òu b¶o vÖ tr¹ng th¸i æn ®Þnh cña nã h¬n lµ c¸c −íc muèn c¸ nh©n.<br /> Nh÷ng truyÒn thèng M¸c-xÝt vµ lý thuyÕt xung ®ét l¹i ph¸t triÓn c¸c tuyÕn lý<br /> gi¶i kh¸c, cho dï hä cã chia sÎ nh÷ng gi¶ thuyÕt ®−îc xem lµ quan träng cña thuyÕt<br /> chøc n¨ng luËn. Lý thuyÕt M¸c-xÝt vÒ biÕn ®æi x· héi mang tÝnh tÝch cùc h¬n, khi<br /> nhÊn m¹nh kh¶ n¨ng cña con ng−êi cã thÓ ¶nh h−ëng tíi sè phËn riªng cña hä th«ng<br /> qua hµnh ®éng chÝnh trÞ. C¸c lý thuyÕt xung ®ét (kh«ng nhÊt thiÕt lµ M¸c-xÝt) gi¶i<br /> thÝch biÕn ®æi x· héi nh− lµ hÖ qu¶ cña cuéc ®Êu tranh giµnh −u thÕ gi÷a c¸c giai<br /> cÊp, c¸c s¾c téc hay c¸c nhãm x· héi kh¸c, h¬n lµ v× môc tiªu t×m kiÕm sù ®ång<br /> thuËn. Daniel Bell trong t¸c phÈm Cultural Contraditions of Capitalism-1976<br /> (Nh÷ng m©u thuÉn v¨n hãa cña chñ nghÜa t− b¶n), ®· trë l¹i víi c¸ch tiÕp cËn xung<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  TrÞnh Duy Lu©n 5<br /> <br /> ®ét khi ®Ò xuÊt r»ng nh÷ng biÕn ®æi trong thÕ giíi hiÖn ®¹i ®ang gia t¨ng lµ do m©u<br /> thuÉn gi÷a ba “lÜnh vùc” cña thùc tiÔn x· héi, ®ang vËn hµnh trªn nh÷ng nguyªn t¾c<br /> vµ nh÷ng môc tiªu kh¸c nhau. §ã lµ: cÊu tróc kinh tÕ - kü thuËt (khoa häc, c«ng<br /> nghiÖp vµ kinh tÕ); hÖ thèng chÝnh trÞ; vµ v¨n hãa. Vµo thÕ kû XIX, c¸c nhµ lý luËn<br /> nh×n nhËn biÕn ®æi x· héi nh− mét qu¸ tr×nh tæng thÓ thuÇn nhÊt, ë ®ã mçi khÝa<br /> c¹nh cña x· héi cã thÓ thay ®æi lÉn cho nhau. Cßn ngµy nay, chóng ta biÕt r»ng, nh−<br /> m« h×nh cña Bell ®−a ra, biÕn ®æi th−êng kh«ng ®Òu vµ mang tÝnh bé phËn. “TrÔ v¨n<br /> hãa (cultural lag) lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn, ë ®ã sù ph¸t triÓn cña v¨n hãa th−êng<br /> bÞ trÔ so víi sù ph¸t triÓn trong c«ng nghÖ, chÝnh trÞ hoÆc kinh tÕ”.<br /> Sau cïng, sù ®ång nhÊt biÕn ®æi víi tiÕn bé tõ thÕ kû XIX giê ®©y kh«ng cßn<br /> ®−îc chÊp nhËn n÷a. BiÕn ®æi còng cã thÓ lµ tho¸i bé, lµ ph¸ ho¹i hoÆc ®¶o lén trËt<br /> tù bëi sù trÔ v¨n hãa. Víi sù xuÊt hiÖn cña qu¸ tr×nh “hiÖn ®¹i hãa tù ph¸t”, c¸c x·<br /> héi c«ng nghiÖp tiªn tiÕn ®ang ngµy cµng ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù kh«ng ch¾c ch¾n<br /> hoÆc c¸c rñi ro th−êng xuyªn ph¸t sinh. §iÒu nµy vÉn cßn lµ mét c©u hái më cho ®Õn<br /> khi nµo c¸c nhµ x· héi häc cã thÓ gi¶i thÝch hoÆc dù b¸o ®−îc c¸c biÕn ®æi x· héi,<br /> hoÆc ®Õn khi nµo c¸c x· héi cã thÓ khëi ®éng hoÆc kiÓm so¸t mét c¸ch v÷ng ch¾c sù<br /> biÕn ®æi theo nh÷ng ®Þnh h−íng mµ toµn x· héi mong ®îi.<br /> II. BiÕn ®æi x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> Trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam, biÕn ®æi x· héi còng bao hµm nhiÒu yÕu tè: tõ<br /> ph¸t triÓn x· héi, ph¸t triÓn con ng−êi ®Õn nh÷ng thay ®æi trong c¬ cÊu x· héi, trong<br /> hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ, trong c¸c khu«n mÉu hµnh vi, vµ nh÷ng ®Æc tr−ng lèi sèng cña<br /> c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau. ViÖc nghiªn cøu c¸c biÕn ®æi x· héi nµy cã thÓ dùa trªn<br /> mét sè c¸ch tiÕp cËn: cÊu tróc - hµnh vi, vÜ m« - vi m« hoÆc kÕt hîp c¸c c¸ch tiÕp cËn<br /> nµy. C¸c nghiªn cøu trªn chñ ®Ò nµy võa mang tÝnh c¬ b¶n, tÝnh lý luËn häc thuËt,<br /> võa cã thÓ lµ c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm ë cÊp vi m«. Chóng cung cÊp nh÷ng th«ng<br /> tin thùc tiÔn ®−îc kh¸i qu¸t hãa vÒ c¸c xu h−íng biÕn ®æi ®ang diÔn ra trong nh÷ng<br /> bèi c¶nh x· héi cô thÓ, cung cÊp c¬ së khoa häc cho viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi cña ®Êt n−íc theo h−íng ®¶m b¶o t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®i<br /> ®«i víi æn ®Þnh vÒ chÝnh trÞ vµ c«ng b»ng x· héi.<br /> Trong h¬n mét thËp kû §æi míi võa qua, ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc nh÷ng<br /> thµnh tùu lín vÒ kinh tÕ. §ång thêi, ®Êt n−íc còng ®ang tr¶i qua nh÷ng biÕn ®æi<br /> m¹nh mÏ trong c¬ cÊu x· héi, trong hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ x· héi, trªn quy m« toµn x·<br /> héi vµ trong mçi lÜnh vùc vµ ho¹t ®éng cña c¸c nhãm x· héi. B−íc vµo thêi kú ®Èy<br /> m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, vÊn ®Ò nhËn diÖn vµ dù b¸o c¸c xu h−íng biÕn<br /> ®æi x· héi vÉn lµ mét nhiÖm vô nghiªn cøu quan träng cña khoa häc x· héi, ®Æc<br /> biÖt, cña x· héi häc.<br /> Nghiªn cøu nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ cÊu x· héi vµ nh÷ng biÕn ®æi trong c¸c<br /> khu«n mÉu hµnh vi vµ lèi sèng cña c¸c nhãm x· héi cã thÓ cho phÐp hiÓu ®óng thùc<br /> tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi cña c¸c nhãm x· héi quan träng trong c¬ cÊu x· héi ViÖt<br /> Nam hiÖn nay. §©y lµ mét lo¹i nghiªn cøu c¬ b¶n ë tÇm vÜ m«, cÇn ph¶i tiÕn hµnh<br /> trong mét thêi gian dµi míi cã thÓ tr¶ lêi cho vÊn ®Ò nµy mét c¸c kh¸i qu¸t. Tuy<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> nhiªn, nghiªn cøu trong ph¹m vi tõng nhãm x· héi hay tõng lÜnh vùc riªng lÎ trong<br /> tõng giai ®o¹n còng cã thÓ cho thÊy nh÷ng biÕn ®æi x· héi mang tÝnh bé phËn ®ang<br /> diÔn ra ë ®©y. C¸c nghiªn cøu nh− vËy nÕu ®−îc tiÕn hµnh mét c¸ch liªn tôc, lÞch ®¹i,<br /> cã thÓ so s¸nh c¸c kÕt qu¶ t¹i nh÷ng kh«ng gian vµ thêi ®iÓm kh¸c nhau, sÏ gióp<br /> thÊy râ h¬n sù biÕn ®æi qua thêi gian cña x· héi ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh §æi míi<br /> vµ ph¸t triÓn.<br /> Tõ gãc ®é ph−¬ng ph¸p luËn, sau mét thêi gian triÓn khai nhiÒu nghiªn cøu<br /> thùc nghiÖm, trªn nhiÒu chñ ®Ò bé phËn riªng lÎ, x· héi häc rÊt cÇn cã nh÷ng nghiªn<br /> cøu mang tÝnh kh¸i qu¸t, trªn c¬ së c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm ®· cã. Kh¸i<br /> niÖm "biÕn ®æi x· héi" ®−îc sö dông ë ®©y lµ muèn th©u tãm, tæng hîp l¹i, d−íi l¨ng<br /> kÝnh x· héi häc, nh÷ng ph¸t hiÖn tõ c¸c nghiªn cøu riªng lÎ thµnh mét bøc tranh<br /> chung vÒ x· héi ViÖt Nam ®ang biÕn ®æi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Lµm ®−îc ®iÒu nµy<br /> còng cã nghÜa lµ qu¸n triÖt ®−îc mét nguyªn t¾c nhËn thøc luËn M¸c-xÝt: nguyªn t¾c<br /> toµn diÖn, tr¸nh sù phiÕn diÖn, côc bé, "chØ thÊy c©y mµ kh«ng thÊy rõng".<br /> Trªn thùc tÕ, tõ thËp niªn 1990, ®· cã mét sè c«ng tr×nh më ®Çu cho h−íng<br /> nghiªn cøu vÒ biÕn ®æi x· héi, trong ®ã cã nh÷ng ®Ò tµi thuéc c¸c ch−¬ng tr×nh<br /> nghiªn cøu cÊp nhµ n−íc, nh»m x©y dùng luËn cø khoa häc cho viÖc ®æi míi chÝnh<br /> s¸ch x· héi, vµ ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc tr−ng vµ xu h−íng biÕn ®æi cña c¬ cÊu x· héi<br /> ViÖt Nam. Mét sè nghiªn cøu kh¸c ®Ò cËp tíi chñ ®Ò biÕn ®æi x· héi trong c¸c lÜnh<br /> vùc cô thÓ nh− y tÕ, gi¸o dôc, ph¸t triÓn n«ng th«n, ph¸t triÓn ®« thÞ,... Ngoµi ra, c¸c<br /> cuéc ®iÒu tra thèng kª lín trong nh÷ng n¨m 1990 nh− LVSS 1993, 1998, §iÒu tra Hé<br /> gia ®×nh ®a môc tiªu, §iÒu tra vÒ Thùc tr¹ng giÇu nghÌo ë ViÖt Nam, 1993-1995,<br /> Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999 cña Tæng côc Thèng kª vµ nhiÒu b¸o c¸o nghiªn<br /> cøu cña c¸c tæ chøc quèc tÕ (nh− Ng©n hµng thÕ giíi, UNDP, c¸c tæ chøc NGO) còng<br /> cung cÊp nhiÒu th«ng tin, hiÓu biÕt vÒ chñ ®Ò biÕn ®æi x· héi. Theo h−íng nµy, cïng<br /> víi c¸c nghiªn cøu míi, cã thÓ tiÕp tôc khai th¸c c¸c nguån t− liÖu hiÖn cã ®Ó cã mét<br /> c¸i nh×n ®Çy ®ñ h¬n vÒ chñ ®Ò nµy trong thËp niªn 1990 vµ thËp niªn 2000 nh»m<br /> phôc vô cho viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc<br /> trong thêi gian tíi.<br /> II.1. Nh÷ng biÕn ®æi trong cÊu tróc x· héi<br /> Tù do hãa th−¬ng m¹i, chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp<br /> hãa, hiÖn ®¹i hãa - ®ã lµ nh÷ng t¸c nh©n quan träng thóc ®Èy nh÷ng thay ®æi trong<br /> cÊu tróc x· héi, ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®iÓn h×nh trong hiÖn t−îng ph©n tÇng x· héi<br /> nh− lµ mét lo¹i h×nh biÕn ®æi x· héi.<br /> Thùc tr¹ng ph©n tÇng x· héi, ph©n hãa giµu nghÌo trong thêi kú §æi míi<br /> kh«ng ph¶i lµ mét c¸i g× míi. C¸c nghiªn cøu cho thÊy: ph©n tÇng x· héi ®· tõng tån<br /> t¹i c¶ trong thêi kú tr−íc §æi míi. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ tËp trung bao<br /> cÊp sang c¬ chÕ thÞ tr−êng chØ t¹o ra mét m«i tr−êng kinh tÕ - x· héi qu¸ ®é ®Æc thï,<br /> chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp khiÕn cho ph©n tÇng x· héi<br /> trë thµnh bét ph¸t. §ã lµ c¸c yÕu tè nh−: m«i tr−êng ph¸p lý ch−a ®−îc hoµn thiÖn<br /> t¹o ®iÒu kiÖn cho sù liªn kÕt quyÒn lùc v× lîi Ých cña c¸c c¸ nh©n hoÆc nhãm ®Æc thï,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  TrÞnh Duy Lu©n 7<br /> <br /> nh÷ng lîi thÕ so s¸nh, vÞ thÕ ®Æc biÖt cña mét sè ngµnh; tÝnh n¨ng ®éng, sù chuÈn bÞ,<br /> s½n sµng cña c¸c c¸ nh©n, c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau khi b−íc vµo kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng, vµ nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a. C¸c yÕu tè nµy quy ®Þnh møc ®é ph©n tÇng x· héi<br /> kh¸c nhau kh«ng chØ gi÷a c¸c tÇng líp, nhãm x· héi, gi÷a c¸c vïng miÒn, c¸c ngµnh<br /> mµ c¶ trong tõng bé phËn cña c¬ cÊu x· héi.<br /> Còng ®· cã mét sè gi¶ thuyÕt dù b¸o xu h−íng cña lo¹i h×nh biÕn ®æi x· héi<br /> nµy nh−: ph©n tÇng x· héi trong thêi gian tíi sÏ tiÕp tôc gia t¨ng, song víi tèc ®é<br /> chËm h¬n tr−íc do nh÷ng tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ bÞ ch÷ng l¹i; ph©n tÇng x· héi<br /> cã thÓ kÝch thÝch h×nh thµnh mét tÇng líp trung l−u míi ë ®« thÞ hay tÇng líp kh¸<br /> gi¶ vµ n¨ng ®éng nhÊt ë n«ng th«n, ®ãng vai trong tÝch cùc trong tiÕn tr×nh ph¸t<br /> triÓn s¾p tíi; qu¸ tr×nh hoµn thiÖn m«i tr−êng ph¸p lý-thÓ chÕ sÏ cã t¸c ®éng h¹n chÕ<br /> qu¸ tr×nh ph©n tÇng x· héi ®ét biÕn nh− trong thËp niªn 90,...<br /> Trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa hiÖn nay, sù ph¸t<br /> triÓn cña kinh tÕ thÞ tr−êng theo xu h−íng toµn cÇu hãa, héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ<br /> (vÒ kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi) sÏ tiÕp tôc t¸c ®éng tíi c¸c nhãm x· héi quan träng, theo<br /> c¶ hai chiÒu h−íng tÝch cùc, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng vµ tiªu cùc, lµm gia t¨ng c¸c kh¸c<br /> biÖt vµ ph©n tÇng x· héi.<br /> Tõ c¸ch tiÕp cËn x· héi häc, cã thÓ nhËn thÊy sù xuÊt hiÖn cña c¸c nhãm x·<br /> héi míi vµ c¸c quan hÖ x· héi míi víi diÖn m¹o Ýt nhiÒu râ nÐt, bªn c¹nh c¸c c¸c<br /> nhãm x· héi “cò” mµ giê ®©y còng ®ang tù thay ®æi trong ®iÒu kiÖn míi. CÇn nhËn râ<br /> vÞ trÝ vµ vai trß cña c¸c nhãm x· héi míi nµy trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®Ó cã c¸c øng<br /> xö qu¶n lý thÝch hîp.<br /> Ch¼ng h¹n, mét sè nhµ nghiªn cøu khoa häc x· héi vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch<br /> ®· b¾t ®Çu nh¾c ®Õn giíi doanh nh©n, ®Æc biÖt lµ doanh nh©n trong khu vùc t− nh©n,<br /> mét nh©n vËt míi trong c¬ cÊu x· héi víi diÖn m¹o, vÞ trÝ vµ vai trß x· héi cña nã<br /> ®ang ®−îc kh¾c häa. D−íi ®©y lµ mét vµi con sè vÒ giíi doanh nh©n t¹i thµnh phè Hå<br /> ChÝ Minh, ®Þa bµn ®−îc xem lµ n¨ng ®éng nhÊt trong qu¸ tr×nh c¶i c¸ch vµ chuyÓn<br /> ®æi c¬ chÕ ë n−íc ta.<br /> Kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®−îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong h¬n 10 n¨m qua,<br /> trong ®ã khu vùc kinh tÕ t− nh©n lµ bé phËn cã sù ph¸t triÓn n¨ng ®éng nhÊt. ChØ<br /> tÝnh riªng thµnh phè Hå ChÝ Minh ®Õn nay ®· cã 26.000 doanh nghiÖp t− nh©n c¸c<br /> lo¹i ®ang ho¹t ®éng víi tæng sè vèn ®¨ng ký 23.000 tû ®ång, ®ãng gãp 35,5% trong<br /> GDP vµ thu hót 76,5% lùc l−îng lao ®éng ®ang lµm viÖc trªn ®Þa bµn. Khu vùc nµy<br /> bao gåm c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp nh− doanh nghiÖp t− nh©n, c«ng ty tr¸ch nhiÖm<br /> h÷u h¹n, c«ng ty cæ phÇn vµ kinh tÕ hé c¸ thÓ. Riªng lo¹i h×nh hé s¶n xuÊt kinh<br /> doanh c¸ thÓ tõ 50.000 hé n¨m 1998 ®· t¨ng lªn 130.473 hé vµo n¨m 2000. Nh− vËy,<br /> khu vùc kinh tÕ t− nh©n cña thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· thùc sù trë thµnh bé phËn<br /> cÊu thµnh vµ cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc vµo t¨ng tr−ëng GDP, nhÊt lµ t¹o viÖc lµm<br /> míi trªn ®Þa bµn thµnh phè. ChØ tÝnh riªng sè hé kinh doanh c¸ thÓ, tuy quy m« nhá,<br /> nh−ng sè l−îng lín, nhê nhanh nh¹y n¾m b¾t nhu cÇu thÞ tr−êng, nªn ®· gi¶i quyÕt<br /> ®−îc 40% sè viÖc lµm cho tæng sè lao ®éng trªn toµn thµnh phè. Cã nh÷ng ngµnh<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> kinh doanh nh− kh¸ch s¹n nhµ hµng, gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña khu vùc t− nh©n ®· chiÕm<br /> trªn 77% toµn bé gi¸ trÞ cña ngµnh t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> (Nguån: M¹nh Ph−¬ng. VÒ sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ t− nh©n trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh. T¹p chÝ Céng s¶n, sè 27/9-2002, tr.5-49)<br /> <br /> Trong tr−êng hîp nµy, giíi doanh nh©n râ rµng ®ang h×nh thµnh nh− mét giai<br /> tÇng cã tiÒm lùc kinh tÕ lín, lµ nhãm x· héi n¨ng ®éng nhÊt vµ nh− mét nguån lùc<br /> míi cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi, cã thÓ gãp phÇn tÝch cùc vµo xu thÕ héi nhËp<br /> vµ ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc. Tõ c¸c nhãm x· héi vµ giai tÇng míi nh− vËy, cã thÓ nghÜ<br /> ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét tÇng líp “trung l−u míi” sÏ h×nh thµnh ë<br /> ViÖt Nam trong thêi gian tíi, dùa trªn ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh<br /> h−íng x· héi chñ nghÜa. Trong thµnh phÇn cña tÇng líp nµy, ngoµi giíi doanh nh©n,<br /> cßn cã thÓ kÓ ®Õn c¸c nhµ ®Çu t− ph¸t triÓn, giíi trÝ thøc khoa häc c«ng nghÖ, giíi<br /> qu¶n lý,... ViÖc tiÕn tíi nhËn diÖn vµ kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña mét tÇng líp “trung<br /> l−u míi” nh− vËy, ®Æt nã vµo mét vÞ trÝ t−¬ng xøng trong hÖ thèng ph©n tÇng x· héi<br /> chÝnh thøc sÏ lµ mét sù ®æi míi trong t− duy vµ thùc tiÔn qu¶n lý x· héi ViÖt Nam<br /> hiÖn nay vµ trong t−¬ng lai.<br /> Bªn c¹nh viÖc x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa,<br /> qu¸ tr×nh x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn, thùc hiÖn d©n chñ hãa ®êi sèng x· héi<br /> còng lµ xuÊt ph¸t ®iÓm t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ trong thùc tiÔn vÒ m« h×nh<br /> qu¶n lý, trong nhËn thøc cña ng−êi d©n vµ giíi qu¶n lý. Nh÷ng biÕn ®æi x· héi theo<br /> h−íng nµy ®· ®−îc nhËn thøc vµ nghiªn cøu ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Qu¸ tr×nh d©n<br /> chñ hãa ®êi sèng x· héi ®−îc ph¶n ¸nh tËp trung qua viÖc triÓn khai réng kh¾p viÖc<br /> thùc hiÖn Quy chÕ D©n chñ ë c¬ së. Nh÷ng tæng kÕt thùc tiÔn vµ nghiªn cøu ®¸nh gi¸<br /> ®· ®−îc tiÕn hµnh cho thÊy nh÷ng b−íc tiÕn cña lÜnh vùc. Bªn c¹nh ®ã, tr×nh ®é d©n<br /> trÝ, møc ®é c«ng khai, d− luËn x· héi, sù ®èi tho¹i trùc tiÕp hoÆc th«ng qua ®¹i diÖn,<br /> qua c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng gi÷a ng−êi d©n víi chÝnh quyÒn c¸c cÊp<br /> còng cho thÊy nh÷ng biÕn ®æi x· héi nhÊt ®Þnh trong lÜnh vùc nµy. §©y còng lµ c¬ së<br /> thùc tÕ lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc, quan niÖm vµ thay ®æi dÇn c¸c yÕu tè cña hÖ gi¸<br /> trÞ cò b»ng c¸c yÕu tè cña hÖ gi¸ trÞ míi, cËp nhËt víi nh÷ng ®iÒu kiÖn míi.<br /> II.2. ThiÕt chÕ gia ®×nh vµ nh÷ng biÕn ®æi x· héi<br /> Còng nh− nhiÒu thiÕt chÕ x· héi kh¸c, sau h¬n 15 n¨m §æi míi, gia ®×nh víi<br /> t− c¸ch mét thiÕt chÕ x· héi còng ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ. Cïng víi viÖc<br /> giµnh l¹i vai trß lµ ®¬n vÞ kinh tÕ - s¶n xuÊt, c¸c gia ®×nh giê ®©y l¹i ®ang tiÕp tôc<br /> thÝch øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn míi.<br /> Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy d−êng nh− c¸c c¸ nh©n vµ gia ®×nh n«ng<br /> th«n ViÖt Nam ®ang cÊu tróc l¹i chiÕn l−îc sèng cña hä nh»m b¶o ®¶m vµ ph¸t triÓn<br /> phóc lîi c¸ nh©n vµ gia ®×nh trong ®iÒu kiÖn míi. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng<br /> thay ®æi trong ph©n c«ng lao ®éng gia ®×nh, trong c¸c quan hÖ kinh tÕ gi÷a c¸c thµnh<br /> viªn trong gia ®×nh vµ hä téc, vµ trong c¸c quan hÖ cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ (th−êng lµ<br /> hé gia ®×nh) víi nhau.<br /> Còng cã thÓ thÊy nh÷ng thay ®æi trong c¬ cÊu ®Çu t− cña c¸c gia ®×nh vµo c¸c<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  TrÞnh Duy Lu©n 9<br /> <br /> ho¹t ®éng kinh tÕ, ®Çu t− cho nguån nh©n lùc gia ®×nh, c¬ cÊu sö dông thêi gian,<br /> v.v... Bªn c¹nh ®ã, nh÷ng quan hÖ gia ®×nh (vµ réng h¬n, c¸c quan hÖ th©n téc) còng<br /> ®ang biÕn ®æi, ®Æc biÖt ë khu vùc n«ng th«n. Nh÷ng chiÕn l−îc sèng cña hä trong giai<br /> ®o¹n nµy ch¾c ch¾n sÏ cã quan hÖ Ýt nhiÒu tíi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ ph¸t<br /> triÓn ®ang ®−îc triÓn khai hiÖn nay vµ trong thËp niªn s¾p tíi. SÏ cã nh÷ng nh©n tè<br /> hç trî hoÆc c¶n trë qu¸ tr×nh nµy, tïy thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vµ v¨n<br /> hãa ë c¸c ®Þa ph−¬ng, vïng miÒn kh¸c nhau cña ®Êt n−íc. Vµ cuèi cïng, nh÷ng biÕn<br /> ®æi ®ang diÔn trong c¸c gia ®×nh vµ céng ®ång n«ng th«n hiÖn nay sÏ cã quan hÖ nhÊt<br /> ®Þnh víi qu¸ tr×nh héi nhËp cña ViÖt Nam vµo céng ®ång khu vùc vµ thÕ giíi vÒ c¸c<br /> ph−¬ng diÖn kinh tÕ, c«ng nghÖ, x· héi, vµ v¨n hãa.<br /> Víi t− c¸ch lµ mét thiÕt chÕ vµ mét lÜnh vùc x· héi rÊt nh¹y c¶m víi c¸c biÕn<br /> ®æi, c¸c quan hÖ h«n nh©n gia ®×nh vµ b¶n th©n gia ®×nh sÏ lµ tÊm g−¬ng ph¶n ¸nh<br /> nh÷ng biÕn ®æi x· héi vÜ m«. V× vËy, c¸c vÊn ®Ò ®a d¹ng vµ phong phó cña nã cÇn<br /> ®−îc tiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu ®Ó ®ãng gãp vµo sù nhËn diÖn c¸c biÕn ®æi x· héi cña<br /> ®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay.<br /> II.3. BiÕn ®æi x· héi trong c¸c doanh nghiÖp<br /> Tõ gi¸c ®é nghiªn cøu x· héi häc, sù xuÊt hiÖn c¸c nhãm x· héi míi vµ c¸c<br /> quan hÖ x· héi míi còng cã thÓ t×m thÊy trong c¸c doanh nghiÖp. §¸ng l−u ý lµ c¸c<br /> quan hÖ së h÷u, quan hÖ qu¶n lý, quan hÖ c¸ nh©n chñ-thî,... vµ nh÷ng nhãm x· héi<br /> míi nh− chñ doanh nghiÖp ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi, c«ng nh©n lµm thuª trong c¸c xÝ<br /> nghiÖp liªn doanh hiÖn nay.<br /> §æi míi vµ më cöa ®· t¹o ®iÒu kiÖn h×nh thµnh nhiÒu lo¹i h×nh doanh nghiÖp<br /> míi: Doanh nghiÖp T− nh©n, Liªn doanh víi n−íc ngoµi (víi c¸c møc ®é kh¸c nhau),<br /> c¸c Doanh nghiÖp ®· ®−îc cæ phÇn hãa,... KÌm theo ®ã lµ c¸c vÊn ®Ò x· héi míi, ®Æc<br /> biÖt lµ ®èi víi c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi.<br /> Ch¼ng h¹n, nh÷ng kh¸c biÖt v¨n hãa lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn t¹i c¸c doanh<br /> nghiÖp nµy ®«i khi ®· dÉn ®Õn nh÷ng hiÓu lÇm, m©u thuÉn, thËm chÝ xung ®ét chñ-<br /> thî, ®×nh c«ng-mét hiÖn t−îng kh¸ míi trong c«ng nh©n ViÖt Nam. Quan hÖ gi÷a ®èi<br /> t¸c ViÖt Nam vµ ®èi t¸c n−íc ngoµi, gi÷a c«ng nh©n ViÖt Nam vµ chñ ®Çu t− n−íc<br /> ngoµi còng ®ang ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò. §Æc biÖt lµ vÊn ®Ò vai trß ho¹t ®éng cña tæ<br /> chøc C«ng ®oµn trong c¸c xÝ nghiÖp nµy. TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò lo¹i nµy ®ang lÇn l−ît<br /> xuÊt hiÖn, thu hót sù chó ý cña giíi qu¶n lý vµ d− luËn x· héi vµ cÇn ®−îc nh×n nhËn<br /> c¶ tõ gãc ®é nh÷ng biÕn ®æi x· héi ë cÊp vi m«.<br /> C«ng nghiÖp hãa ë ViÖt Nam sÏ tiÕp tôc diÔn ra cïng víi qu¸ tr×nh héi nhËp<br /> trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa, khu vùc hãa. Nghiªn cøu nh÷ng chñ ®Ò nãi trªn ®èi víi<br /> c¸c xÝ nghiÖp liªn doanh, khi so s¸nh víi c¸c lo¹i doanh nghiÖp kh¸c, sÏ hç trî cho<br /> ho¹t ®éng qu¶n lý vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ më cöa héi nhËp cña<br /> ViÖt Nam.<br /> II.4. BiÕn ®æi x· héi vµ sù thay ®æi cña t©m lý x· héi<br /> Cã nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi g¾n víi viÖc thay ®æi mang ®Æc tr−ng cña<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> t©m lý x· héi trong giai ®o¹n qu¸ ®é tíi kinh tÕ thÞ tr−êng. Ch¼ng h¹n, t©m lý “cÇu<br /> an”, hay nãi theo ng«n ng÷ khoa häc −u tiªn b¶o ®¶m sù an toµn cho ®êi sèng c¸<br /> nh©n nh− lµ mét nguyªn t¾c sèng vµ ¶nh h−ëng cña nã tíi sù thÝch øng víi qu¸ tr×nh<br /> chuyÓn ®æi, vµ ph¸t triÓn vµ hiÖn ®¹i hãa ë ViÖt Nam.<br /> C¬ chÕ bao cÊp ®Õn nay vÒ c¬ b¶n ®· ®−îc xãa bá, song trong t©m lý ng−êi<br /> d©n thµnh thÞ còng nh− n«ng th«n, nh÷ng tµn tÝch cña c¬ chÕ nµy vÉn dai d¼ng tån<br /> t¹i. ë n«ng th«n, ®ã lµ m« h×nh hîp t¸c x· tr−íc ®©y, mét thêi ®· tõng ®¶m b¶o cho<br /> hä cã møc sèng æn ®Þnh tèi thiÓu. ë thµnh phè, mét bé phËn ng−êi lao ®éng vÉn<br /> muèn ®−îc lµm viÖc ë c¸c c¬ quan, doanh nghiÖp nhµ n−íc h¬n lµ lµm viÖc trong khu<br /> vùc t− nh©n. ë hä, vÉn tån t¹i t©m lý “thµ chÊp nhËn thu nhËp thÊp, song æn ®Þnh<br /> h¬n lµ thu nhËp cao h¬n, nh−ng nhiÒu m¹o hiÓm, rñi ro”. T©m lý nµy kh«ng chØ cã ë<br /> nh÷ng ng−êi lao ®éng b×nh th−êng mµ cã lÏ cßn ¶nh h−ëng tíi c¶ nh÷ng doanh nh©n,<br /> nhÊt lµ khi hä gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n do bèi c¶nh vµ m«i tr−êng thÓ chÕ g©y ra.<br /> Víi t− c¸ch mét chñ thÓ kinh tÕ, lóc ®ã hä sÏ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi duy lý,<br /> m¹nh mÏ, quyÕt ®o¸n trong ®Çu t−. KÕt qu¶ lµ chóng ta cßn cã qu¸ Ýt c¸c doanh<br /> nh©n, nh÷ng nhµ ®Çu t− “lín”, “tÇm cì” ®ñ søc c¹nh tranh trªn th−¬ng tr−êng víi c¸c<br /> ®èi t¸c khu vùc vµ quèc tÕ.<br /> LuËn ®iÓm nµy ®óng ®Õn møc nµo? Nh÷ng nhãm x· héi nµo thùc hµnh hoÆc<br /> ®ang cè g¾ng v−ît qua nguyªn t¾c nãi trªn vµ ®iÒu nµy cã ¶nh h−ëng g× tíi qu¸ tr×nh<br /> c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc? Tr¶ lêi ®−îc c¸c c©u hái nµy cã thÓ sÏ gãp<br /> phÇn cho viÖc viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch qu¶n lý qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c«ng<br /> nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ViÖt Nam trong t−¬ng lai.<br /> II.5. BiÕn ®æi trong hÖ thèng phóc lîi vµ m¹ng l−íi an sinh x· héi<br /> Trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, hÖ thèng phóc lîi x· héi<br /> vµ m¹ng l−íi an sinh x· héi ®ãng vai trß nh− lµ nh÷ng "®Öm ®ì" cho nh÷ng "có sèc"<br /> do nh÷ng c¶i c¸ch chÝnh s¸ch g©y ra cho mét bé phËn ng−êi d©n. Tuy nhiªn, chóng<br /> míi chØ gióp cho viÖc kh¾c phôc tr−íc m¾t nh÷ng bÊt cËp ®e do¹ sù æn ®Þnh x· héi<br /> trong bèi c¶nh chuyÓn ®æi. VÒ l©u dµi, cÇn cã mét hÖ thèng phóc lîi vµ m¹ng l−íi an<br /> sinh x· héi thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.<br /> Bªn c¹nh ®ã, chóng ta còng hiÓu r»ng, m¹ng l−íi an sinh x· héi hiÖn ®ang ë<br /> trong thêi kú chuyÓn ®æi. ViÖc m¹ng l−íi nµy ph¶i dµnh c¸c −u tiªn chi tiªu cho<br /> nhãm ®èi t−îng chÝnh s¸ch, ch−a thÓ thùc hiÖn triÖt ®Ó nguyªn t¾c “v× ng−êi nghÌo”<br /> lµ n»m trong tiÕn tr×nh chuyÓn ®æi ®Æc thï cña ViÖt Nam, g¾n liÒn víi thùc tÕ (®ang<br /> biÕn ®æi) cña c¸c nhãm x· héi cã liªn quan tíi thêi kú lÞch sö cña nh÷ng thËp niªn<br /> tr−íc ®©y.<br /> §ã còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc chñ ®Ò biÕn ®æi x· héi hiÖn t¹i, cã liªn hÖ mËt<br /> thiÕt víi nhiÒu biÕn ®æi ë cÊp vÜ m«, trong ®ã viÖc h×nh thµnh m« h×nh hÖ thèng phóc<br /> lîi x· héi míi trong nh÷ng n¨m s¾p tíi lµ mét lÜnh vùc kh«ng thÓ xem nhÑ.<br /> II.6. Nh÷ng biÕn ®æi trong c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ<br /> §©y lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cña biÕn ®æi x· héi trong lÜnh vùc nhËn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  TrÞnh Duy Lu©n 11<br /> <br /> thøc vµ t©m lý x· héi vµ trong hÇu kh¾p c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng th−êng ngµy. C¸c<br /> nhµ x· héi häc ®· cã nh÷ng nghiªn cøu khëi ®Çu, song ®Ó nghiªn cøu chóng mét c¸ch<br /> cã hÖ thèng, tËp trung trong mét sè lÜnh vùc chñ yÕu th× cÇn cã nh÷ng sù tËp hîp vµ<br /> phèi hîp tèt h¬n.<br /> VÒ ®¹i thÓ, cã thÓ nãi vÒ sù chuyÓn ®æi tõ c¸c quan niÖm, nhËn thøc vµ sù vËn<br /> dông c¸c yÕu tè cña nh÷ng hÖ gi¸ trÞ kh¸c nhau, th«ng qua c¸c trôc ph©n tÝch “qu¸<br /> khø / truyÒn thèng” vµ “hiÖn t¹i / hiÖn ®¹i”, hoÆc trôc biÕn ®æi tõ hÖ gi¸ trÞ thiªn vÒ<br /> tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc sang hÖ gi¸ trÞ chøc n¨ng. (Vµ nh− c¶m nhËn th«ng th−êng, c¸c<br /> gi¸ trÞ truyÒn thèng th−êng g¾n víi c¸c ®Þnh kiÕn b¶o l−u c¸i cò, c¸i hiÖn tån trong<br /> khi c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i th−êng nhÊn m¹nh chÊt duy lý, chøc n¨ng vµ c¸c yÕu tè ph¸t<br /> triÓn). Nh÷ng sù chuyÓn ®æi mang tÝnh liªn tôc cña c¸c hÖ gi¸ trÞ nµy tùa nh− c¸c<br /> gam mµu ®ang chuyÓn dÞch chËm r·i, song kh«ng ph¶i lµ kh«ng nhËn thÊy d−îc.<br /> Mét b»ng chøng dÔ thÊy n»m ngay trong thiÕt chÕ gia ®×nh: so s¸nh hai bé<br /> luËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 1986 vµ 2000 cho thÊy kho¶ng thêi gian 15 n¨m cña thêi<br /> kú §æi míi ®¸nh dÊu nh÷ng chuyÓn ®æi nhanh vµ nhiÒu trong c¸c quan hÖ h«n nh©n<br /> vµ gia ®×nh ë ViÖt Nam. C¸c quan hÖ nµy trë nªn phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n, vµ ®Æc<br /> biÖt ®· mang nhiÒu yÕu tè c¸ nh©n h¬n. Gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia<br /> ®×nh ngµy nay kh«ng cßn chÆt chÏ vµ thuÇn nhÊt nh− 15 n¨m vÒ tr−íc n÷a. C¸c<br /> chuÈn mùc vÒ quan hÖ gi÷a c¸c thÕ hÖ trong gia ®×nh, c¸c quan hÖ giíi, vÊn ®Ò ly<br /> h«n, con ngoµi gi¸ thó, quan hÖ t×nh dôc tr−íc h«n nh©n, v.v... ®ang dÇn dÇn ®−îc<br /> ®iÒu chØnh bëi ph¸p luËt h¬n lµ bëi c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc.<br /> Hµng lo¹t c¸c lÜnh vùc kh¸c còng ®ang ë trong t×nh tr¹ng t−¬ng tù cña sù<br /> chuyÓn giao c¸c yÕu tè cña hÖ gi¸ trÞ cò b»ng c¸c yÕu tè cña hÖ gi¸ trÞ míi, dÇn dÇn,<br /> tõng b−íc nh− lµ mét xu h−íng kh«ng thÓ tr¸nh khái. NhÞp ®é cña c¸c thay ®æi cã<br /> thÓ kh¸c nhau tïy thuéc vµo lÜnh vùc, møc ®é nh¹y c¶m víi c¸i míi hay “b¶o l−u” víi<br /> c¸i cò.<br /> Ch¼ng h¹n, nÕu nh− nh÷ng thay ®æi trong c¸c gi¸ trÞ liªn quan ®Õn quan hÖ<br /> h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ kh¸ râ nh− ®· nãi ë trªn, th× nh÷ng thay ®æi trong ý kiÕn<br /> cña ng−êi d©n n«ng th«n vÒ nh÷ng phÈm chÊt quan träng nhÊt cña ng−êi c¸n bé<br /> trong hÖ thèng chÝnh trÞ c¬ së, cã thÓ nãi vÉn cßn kh¸ chËm ch¹p. Theo mét kÕt qu¶<br /> nghiªn cøu gÇn ®©y trong lÜnh vùc nµy, ng−êi d©n vÉn thÝch ®Ò cao tr−íc hÕt nh÷ng<br /> phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi c¸n bé h¬n lµ ®Ò cao nh÷ng phÈm chÊt “míi”, cÇn thiÕt<br /> cho sù ph¸t triÓn nh− “am hiÓu ph¸p luËt” vµ “cã kh¶ n¨ng lµm kinh tÕ giái”.<br /> Cã thÓ cã thªm nhiÒu thÝ dô minh ho¹ cho sù chuyÓn ®æi nµy trong ®êi sèng<br /> th−êng ngµy, nh− c¸c hiÖn t−îng sau ®©y.<br /> II.7. Thay ®æi c¸c m« h×nh hµnh vi trong ®êi sèng th−êng ngµy<br /> Cã thÓ dÉn ra hai thÝ dô minh häa cho chñ ®Ò nµy. §ã lµ m« h×nh nhµ ë vµ m«<br /> h×nh tiªu dïng thùc phÈm cña c− d©n ®« thÞ hiÖn nay.<br /> Nhµ ë ®« thÞ lµ mét chñ ®Ò nghiªn cøu vµ ®èi t−îng qu¶n lý cã kh¸ nhiÒu vÊn<br /> ®Ò lý thó. Nh÷ng n¨m 1990, giíi nghiªn cøu nhµ ë ®« thÞ ®· m« t¶ “giÊc m¬ nhµ ë”<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 12 Nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay<br /> <br /> cña ng−êi Hµ Néi lµ: nh÷ng c¨n nhµ ph©n l« riªng biÖt khÐp kÝn, ngoµi chøc n¨ng c−<br /> tró cã thÓ cã thªm chøc n¨ng sinh lîi vÒ kinh tÕ. C¸c c¨n hé tËp thÓ cò bÞ xem lµ<br /> kh«ng thÝch hîp, cßn c¸c c¨n hé chung c− hiÖn ®¹i th× cßn qu¸ xa l¹ víi c¸c tÇng líp<br /> thÞ d©n. N¨m 1997, tõ mét cuéc nghiªn cøu, chØ cã 1,8% ng−êi d©n cã nguyÖn väng<br /> sèng trong c¸c “c¨n hé chung c− hiÖn ®¹i”. §Çu nh÷ng n¨m 2000, c¸c Khu ®« thÞ míi<br /> víi nh÷ng tßa nhµ chung c− cao tÇng, hiÖn ®¹i ®−îc b¾t ®Çu x©y dùng vµ ®−a vµo sö<br /> dông, gÇn nh− ngay lËp tøc, nhu cÇu vÒ c¸c c¨n hé nµy ®· v−ît qu¸ kh¶ n¨ng x©y<br /> dùng vµ cung cÊp. Nh− vËy, m« h×nh c− tró ®ang biÕn ®æi. Mét m« h×nh míi ®ang ra<br /> ®êi, vµ t−¬ng øng, nh÷ng chuÈn mùc, lèi sèng míi, cho mét thêi kú míi, nh÷ng nhãm<br /> x· héi míi sÏ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.<br /> M« h×nh tiªu dïng thùc phÈm ë ®« thÞ gÇn ®©y còng lµ mét chñ ®Ò hoµn toµn<br /> míi ®èi víi giíi nghiªn cøu vµ qu¶n lý. Cã thÓ thÊy quan s¸t ®−îc r»ng, ®· b¾t ®Çu cã<br /> nh÷ng thay ®æi quan träng trong c¬ cÊu vµ thãi quen tiªu dïng thùc phÈm cña ng−êi<br /> d©n thµnh phè. §iÒu nµy kh«ng chØ bao hµm khÝa c¹nh dinh d−ìng mµ c¶ nhiÒu khÝa<br /> c¹nh kh¸c nh− møc sèng, lèi sèng, quan niÖm vÒ søc kháe vµ thÈm mü ®ang biÕn ®æi<br /> hiÖn nay. Nã còng kh«ng chØ cã nghÜa ®èi víi ng−êi d©n thµnh phè mµ ngay lËp tøc,<br /> ®· t¸c ®éng tíi nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt vµ cung cÊp thùc phÈm ë c¸c vïng ngo¹i « vµ<br /> c¸c tØnh liÒn kÒ. Nhu cÇu vµ m« h×nh tiªu dïng thay ®æi khiÕn ng−êi s¶n xuÊt vµ<br /> cung øng ph¶i nhËn biÕt thÞ tr−êng ®Ó cã c¸c quyÕt ®Þnh ®¹i lo¹i nh− “chuyÓn ®æi c¬<br /> cÊu c©y trång vËt nu«i”, hoÆc b¶o ®¶m c¸c yªu cÇu vÖ sinh an toµn thùc phÈm cho<br /> ng−êi tiªu dïng.<br /> *<br /> * *<br /> Mét sè dÉn chøng trªn cho thÊy, biÕn ®æi x· héi lµ mét chñ ®Ò réng lín vµ<br /> thùc sù cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi sù ph¸t triÓn x· héi hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai, tõ vÜ m«<br /> tíi vi m«, tõ cÊu tróc x· héi ®Õn m« h×nh hµnh vi vµ lèi sèng th−êng ngµy. §èi víi<br /> mét x· héi ®ang chuyÓn ®æi nhanh nh− ViÖt Nam, nghiªn cøu c¸c biÕn ®æi x· héi tõ<br /> nhiÒu gãc ®é lu«n lµ mét lÜnh vùc cßn rÊt “më” cho sù tham gia vµ ®ãng gãp cña c¸c<br /> nhµ x· héi häc còng nh− cña c¸c bé m«n khoa häc x· héi kh¸c. Cïng hîp t¸c nghiªn<br /> cøu, chia sÎ tri thøc vµ kinh nghiÖm nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy, x· héi häc cã thÓ<br /> gãp phÇn cung cÊp c¸c luËn chøng khoa häc vµ thùc tiÔn cho viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c<br /> chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña quèc gia trong t−¬ng lai.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. TrÞnh Duy Lu©n (Chñ biªn): Ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam: mét tæng quan x· héi häc n¨m<br /> 2000. NXB Khoa häc x· héi. Hµ Néi-2002.<br /> 2. M¹nh Ph−¬ng: VÒ sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ t− nh©n trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> T¹p chÝ Céng s¶n, sè 27/9-2002, tr.5-49<br /> 3. ViÖn X· héi häc: HÖ thèng chÝnh trÞ c¬ së ë n«ng th«n nh×n tõ phÝa ng−êi d©n. B¸o c¸o<br /> nghiªn cøu kh¶o s¸t n¨m 2001.<br /> 4. Marshal Gordon. Oxford Dictionary of Sociology. 2nd Edition. 1999. Article: Social Change.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />