Nguyên nhân kinh tế xã hội của tình trạng tham nhũng ở Việt Nam

82 Sù kiÖn - NhËn ®Þnh X· héi häc sè 1 (93), 2006<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi<br /> cña t×nh tr¹ng tham nhòng ë ViÖt Nam<br /> Lª v¨n l©n<br /> NguyÔn ®×nh cö<br /> <br /> <br /> N¨m 2005, t¹i ViÖt Nam, Dù ¸n "Nghiªn cøu ®Êu tranh chèng tham nhòng"<br /> do Ban Néi chÝnh Trung −¬ng chñ tr× vµ C¬ quan Hîp t¸c Ph¸t triÓn Quèc tÕ Thôy<br /> §iÓn (Sida) tµi trî, ®· thùc hiÖn cuéc ®iÒu tra x· héi häc vÒ t×nh h×nh tham nhòng vµ<br /> phßng, chèng tham nhòng ë 7 tØnh, thµnh phè lµ: S¬n La, Hµ Néi, H¶i D−¬ng, NghÖ<br /> An, Thõa Thiªn - HuÕ, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, §ång Th¸p vµ 3 bé lµ: C«ng nghiÖp,<br /> X©y dùng, Giao th«ng vËn t¶i.<br /> Môc tiªu cô thÓ cña cuéc ®iÒu tra nµy lµ:<br /> 1. Gãp phÇn nhËn diÖn thùc tr¹ng tham nhòng: lo¹i h×nh, biÓu hiÖn, tÝnh chÊt<br /> vµ møc ®é tham nhòng trong 5 n¨m trë l¹i ®©y (2000 - 2004).<br /> 2. Ph¸t hiÖn, ph©n lo¹i nguyªn nh©n tham nhòng vµ nguyªn nh©n lµm h¹n<br /> chÕ kÕt qu¶ phßng, chèng tham nhòng trong thêi gian qua.<br /> 3. §Ò xuÊt c¸c quan ®iÓm, ph−¬ng h−íng, môc tiªu, yªu cÇu vµ gi¶i ph¸p<br /> nh»m n©ng cao hiÖu lùc, hiÖu qu¶ phßng, chèng tham nhòng giai ®o¹n 2006 - 2010.<br /> Cuéc ®iÒu tra thùc ®Þa b¾t ®Çu tiÕn hµnh tõ th¸ng 3 n¨m 2005 vµ chia lµm<br /> hai giai ®o¹n chÝnh.<br /> Giai ®o¹n 1: §iÒu tra ®Þnh l−îng, tiÕn hµnh vµ th¸ng 3 vµ 4 n¨m 2005.<br /> Nhãm nghiªn cøu ®· thùc hiÖn 105 cuéc Héi th¶o ë 10 tØnh, bé; 20 quËn,<br /> huyÖn, tæng c«ng ty; 42 x·, ph−êng vµ 33 c«ng ty, pháng vÊn b»ng B¶ng hái 5407<br /> ng−êi thuéc 3 nhãm ®èi t−îng: c¸n bé c«ng chøc, c¸n bé qu¶n lý doanh nghiÖp vµ<br /> ng−êi d©n. Th«ng tin cña cuéc ®iÒu tra ë giai ®o¹n 1 ®−îc xö lý vµ viÕt b¸o c¸o kÕt<br /> qu¶ chung cña c¶ mÉu còng nh− tõng tØnh, thµnh phè vµ bé, ngµnh.<br /> Giai ®o¹n 2: §iÒu tra ®Þnh tÝnh, thùc hiÖn vµo th¸ng 7 vµ 8 n¨m 2005.<br /> Trªn c¬ së kÕt qu¶ ®iÒu tra ®Þnh l−îng cña giai ®o¹n 1, nhãm nghiªn cøu ®·<br /> trë l¹i c¸c ®Þa ph−¬ng, bé, ngµnh tæ chøc héi th¶o b¸o c¸o kÕt qu¶ s¬ bé vµ thùc hiÖn<br /> 113 cuéc pháng vÊn s©u c¶ ba ®èi t−îng, 7 cuéc th¶o luËn nhãm víi nh÷ng ng−êi d©n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª V¨n L©n & NguyÔn §×nh Cö 83<br /> <br /> ®Ó hiÓu râ h¬n thùc tr¹ng, nguyªn nh©n vµ gi¶i ph¸p cã tÝnh ®Æc thï.<br /> KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy t×nh tr¹ng tham nhòng diÔn ra ®a d¹ng vµ phøc<br /> t¹p, th−êng lµ nhá, lÎ d−íi d¹ng ®−a tiÒn lãt tay ®Ó c«ng viÖc ®−îc gi¶i quyÕt nhanh.<br /> §Ó lµm râ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n cña tham nhòng, phï hîp víi môc tiªu<br /> ®· ®Ò ra, cña cuéc nghiªn cøu nµy nªu gi¶ thuyÕt víi 18 nguyªn nh©n, chia thµnh 4<br /> nhãm nh− sau:<br /> Nhãm 1: C¸c nguyªn nh©n thuéc vÒ chÝnh s¸ch - ph¸p luËt.<br /> - Cßn tån t¹i c¬ chÕ xin - cho;<br /> - C¸c v¨n b¶n chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cßn chång chÐo, nhiÒu khe hë;<br /> - Thñ tôc hµnh chÝnh r−êm rµ, phøc t¹p, kh«ng râ rµng;<br /> - Quy ®Þnh vÒ quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸n bé thiÕu chÆt chÏ, ng−êi cã<br /> chøc cã quyÒn cã thÓ tïy tiÖn;<br /> - Cã nh÷ng quy ®Þnh kh«ng phï hîp víi thùc tÕ t¹o c¬ héi cho c¸n bé c«ng<br /> chøc g©y nhòng nhiÔu.<br /> Nhãm 2: C¸c nguyªn nh©n cã liªn quan ®Õn c«ng t¸c tæ chøc vµ<br /> c¸n bé:<br /> - C«ng t¸c c¸n bé cßn nhiÒu ®iÓm yÕu (gi¸o dôc, sö dông, ®Ò b¹t, qu¶n lý...);<br /> - Lèi sèng, phÈm chÊt, ®¹o ®øc, t− t−ëng chÝnh trÞ cña mét bé phËn c¸n bé<br /> c«ng chøc suy tho¸i;<br /> - TiÒn l−¬ng thÊp;<br /> - Do bÌ c¸nh, nÕu ai kh«ng muèn tham nhòng sÏ bÞ lo¹i ra.<br /> Nhãm 3: C¸c nguyªn nh©n liªn quan ®Õn c«ng t¸c gi¸m s¸t, kiÓm tra,<br /> thanh tra, ®iÒu tra, xÐt xö:<br /> - Ch−a cã c¬ chÕ kiÓm tra, gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña ng−êi cã chøc quyÒn;<br /> - Ch−a thùc hiÖn tèt quy chÕ d©n chñ c¬ së;<br /> - Kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt vô tham nhòng bÞ ph¸t hiÖn;<br /> - Thùc hiÖn c¸c chÕ tµi xö lý tham nhòng ch−a nghiªm.<br /> Nhãm 4: C¸c nguyªn nh©n cã tÝnh chÊt x· héi:<br /> - Tr×nh ®é d©n trÝ thÊp nªn c¸n bé dÔ dµng nhòng nhiÔu;<br /> - Mäi ng−êi Ýt quan t©m ®Õn vèn vµ tµi s¶n c«ng;<br /> - §−a quµ, tiÒn khi cÇn gi¶i quyÕt c«ng viÖc ®· trë thµnh mét thãi quen cña<br /> ng−êi d©n;<br /> - Do lîi dông quan niÖm: "MiÕng trÇu lµ ®Çu c©u truyÖn";<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 84 Nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi cña t×nh tr¹ng tham nhòng ë ViÖt Nam<br /> <br /> - Quan niÖm kh«ng ®óng ®¾n r»ng: "Ai cã c¬ héi mµ kh«ng tham nhòng<br /> lµ d¹i".<br /> §Ó kiÓm ®Þnh c¸c gi¶ thuyÕt nghiªn cøu, b¶ng hái cho c¶ ba ®èi t−îng (c¸n bé<br /> c«ng chøc, c¸n bé doanh nghiÖp vµ ng−êi d©n) ®Òu nªu 18 nguyªn nh©n nãi trªn. KÕt<br /> qu¶ tæng hîp tõ c¸c c©u tr¶ lêi cña 3 nhãm ®èi t−îng, cho thÊy: Nguyªn nh©n tham<br /> nhòng rÊt ®a d¹ng. Chóng kh«ng t¸c ®éng mét c¸ch riªng rÏ, ®¬n ®iÖu mµ lu«n n»m<br /> trong mèi quan hÖ tæng thÓ, ®an xen lÉn nhau. Trong ®ã, nhãm 1: C¸c nguyªn nh©n<br /> thuéc vÒ chÝnh s¸ch - ph¸p luËt cã tû lÖ ng−êi ®−îc hái "Hoµn toµn ®ång ý" cao nhÊt,<br /> th−êng dao ®éng trong kho¶ng 40% ®Õn 70%. Tû lÖ nµy ë nhãm 2 vµ 3 dao ®éng trong<br /> kho¶ng tõ 25% ®Õn 65%. ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè v¨n hãa cã vÎ Ýt ®−îc thõa nhËn<br /> h¬n, th−êng chØ kho¶ng 15% ®Õn 30% sè ng−êi ®−îc hái "hoµn toµn ®ång ý". Tuy<br /> nhiªn, chóng ta cÇn bµn ®Õn t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy ®Õn tham nhòng.<br /> Tõ ngµn ®êi nay, ng−êi ViÖt Nam ®· x©y dùng ®−îc nh÷ng nÐt v¨n hãa øng<br /> xö truyÒn thèng ®Ñp ®Ï, trong s¸ng. §ã lµ v¨n hãa "biÕt ¬n", "c¶m ¬n" vµ "®Òn ¬n"<br /> ng−êi ®· gióp ®ì m×nh vµ nh÷ng ng−êi cã nhiÒu c«ng lao ®èi víi ®Êt n−íc, ®èi víi<br /> céng ®ång. §iÒu nµy ®· ph¶n ¸nh kh¸ s©u s¾c trong v¨n häc d©n gian, nh− c¸c c©u<br /> thµnh ng÷: "Uèng n−íc, nhí nguån"; "¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y"... Khi giao tiÕp, ng−êi<br /> ta cã thÓ tÆng cho nhau nh÷ng mãn quµ nhá theo kiÓu "MiÕng trÇu lµ ®Çu c©u<br /> chuyÖn". Ngµy nay, mét sè ng−êi ®· lîi dông phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp nµy ®Ó vô<br /> lîi. Hä dïng nh÷ng "miÕng trÇu" cã gi¸ trÞ cao, nh÷ng "miÕng trÇu vµng" vµ biÕn<br /> "c¶m ¬n" thµnh hèi lé ®Ó m−u lîi cho c¸ nh©n lín h¬n, nhiÒu h¬n. Hä ®· lµm cho mét<br /> sè nÐt ®Ñp trong v¨n hãa øng xö cña ng−êi ViÖt Nam bÞ biÕn t−íng vµ trë thµnh<br /> nguyªn nh©n cña tham nhòng.<br /> Trong thùc tÕ, th−êng cã kh¸ nhiÒu tr−êng hîp ng−êi d©n hoÆc c¸c doanh<br /> nghiÖp tù nguyÖn ®−a tiÒn, quµ cho c¸n bé cã tr¸ch nhiÖm gi¶i quyÕt c«ng viÖc, dï<br /> kh«ng ®−îc yªu cÇu. Cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch cho ®éng c¬ cña nh÷ng viÖc lµm nµy,<br /> nh−ng 41% ng−êi d©n ®−îc hái coi ®©y chØ lµ "mãn quµ nhá" c¶m ¬n ng−êi ®· gióp hä<br /> gi¶i quyÕt c«ng viÖc.<br /> Cho ®Õn nay, c− d©n ViÖt Nam, vÒ c¬ b¶n vÉn lµ c− d©n n«ng nghiÖp (75% d©n<br /> sè sèng ë n«ng th«n, trªn 60% lao ®éng lµ lao ®éng n«ng nghiÖp). Mét ®Æc ®iÓm cña<br /> c− d©n n«ng nghiÖp nhá lµ tÝnh tïy tiÖn trong hµnh ®éng. §Æc ®iÓm nµy n¶y sinh tõ<br /> ho¹t ®éng kinh tÕ tiÓu n«ng Ýt cã tÝnh kÕ ho¹ch chÆt chÏ. Do s½n tÝnh tïy tiÖn, nªn<br /> ng−êi ta cã thÓ ®−a vµ nhËn nh÷ng kho¶n tiÒn kh«ng chÝnh thøc, kh«ng chÝnh nghÜa,<br /> tr¸i ph¸p luËt tøc lµ ®−a vµ nhËn hèi lé. §¸ng tiÕc yÕu tè nµy ch−a ®−îc ®−a vµo gi¶<br /> thuyÕt nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cã thÓ th¶o luËn vµ nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña yÕu tè<br /> nµy ®èi víi tham nhòng.<br /> Nh÷ng nguyªn nh©n ®a d¹ng, ®a chiÒu, kh¸ch quan vµ chñ quan kh«ng dÔ<br /> mÊt ®i trong mét sím, mét chiÒu, lµm cho cuéc chiÕn chèng tham nhòng cña c¶ d©n<br /> téc trë nªn hÕt søc quyÕt liÖt vµ khã kh¨n.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />