Thử bàn về biểu hiện của Tôn giáo - Đặng Nghiêm Vạn

24 X· héi häc sè 3 (59), 1997<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o 1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §Æng Nghiªm V¹n<br /> <br /> <br /> 1. Lµ s¶n phÈm cña x· héi, t«n gi¸o tån t¹i vµ thay ®æi víi x· héi loµi ng−êi. Con ng−êi cã<br /> nhu cÇu vËt chÊt, còng cã nhu cÇu tinh thÇn, trong ®ã cã nhu cÇu t«n gi¸o. §· cã mét thêi, mçi mét<br /> thÞ téc, mét bé l¹c, mét d©n téc ®Òu cã t«n gi¸o riªng cña m×nh. VÒ sau, qua sù giao l−u v¨n ho¸<br /> (trong ®ã cã t«n gi¸o) trong tõng khu vùc, hoÆc trªn kh¾p toµn cÇu, b»ng ph−¬ng ph¸p hoµ b×nh<br /> hay vò lùc, n¶y sinh hiÖn t−îng cã nhiÒu t«n gi¸o phæ cËp trªn toµn cÇu (®¹o Kit«, ®¹o Håi, ®¹o<br /> PhËt...) hoÆc trong tõng khu vùc trªn nhiÒu quèc gia (®¹o Khæng, §¹o gi¸o, ®¹o thê cóng tæ tiªn);<br /> ng−îc l¹i cã hiÖn t−îng mét quèc gia cã nhiÒu t«n gi¸o. CÇn nh¾c mét ®iÒu qua thêi gian vµ kh«ng<br /> gian cho dï cã cïng mét tªn gäi, bªn c¹nh nh÷ng ®iÓm chung, sù biÓu hiÖn cña mét t«n gi¸o còng<br /> l¹i kh¸c nhau ë tõng thêi ®iÓm lÞch sö vµ ë tõng quèc gia - d©n téc.<br /> <br /> HiÖn nay, t×nh h×nh t«n gi¸o cã chiÒu h−íng ®−¬ng biÕn ®æi. Sù ®éc t«n cña mét t«n gi¸o<br /> trong mét quèc gia ®· bÞ c¸ch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn b¾t ®Çu ph¸ vì. ThiÕt chÕ thÕ tôc ®−îc chÊp<br /> nhËn ë mét sè n−íc; chÝnh s¸ch tù do t«n gi¸o, kh«ng ph©n biÖt ®èi xö víi c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau<br /> ®−îc thùc hiÖn réng r·i h¬n ë nhiÒu n−íc. ¥' nh÷ng n−íc cßn duy tr× thÓ chÕ quèc gi¸o còng kh«ng<br /> thÓ ®µn ¸p, phñ nhËn c¸c t«n gi¸o cïng tån t¹i nh− thêi tiÒn c«ng nghiÖp; nÕu ch¨ng chØ cã sù<br /> ph©n biÖt ®èi xö.<br /> <br /> Xu thÕ thÕ tôc ho¸, c¸ nh©n ho¸ tõ ®Êy dÉn ®Õn sù ph©n chia thµnh nhiÒu hÖ ph¸i hoÆc sù<br /> xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t−îng t«n gi¸o míi. §Æc biÖt xu thÕ d©n téc ho¸ lµ nh÷ng xu thÕ ®−¬ng diÔn<br /> ra trªn ph¹m vi toµn cÇu, còng nh− ë tõng n−íc, víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Trong mét x· héi<br /> mµ vai trß c¸ nh©n (hiÓu theo ®óng nghÜa cña nã) ®−îc t«n träng; quyÒn tù do, b×nh ®¼ng ®−îc ®Ò<br /> cao, thêi chÕ ®é ®éc thÇn trong mét t«n gi¸o còng bÞ sè ng−êi ngµy mét ®«ng hoµi nghi. CÇn chó ý<br /> nhËn xÐt cña A.Malraux: "VÊn ®Ò then chèt ë cuèi thÕ kû nµy sÏ lµ vÊn ®Ò t«n gi¸o ®−îc diÔn ra<br /> d−íi mét d¹ng kh¸c víi sù hiÓu biÕt cña chóng ta; còng nh− ®¹o Kit« ®· tiÕn hµnh ®èi víi nh÷ng<br /> t«n gi¸o cæ ®¹i. Nh−ng nã sÏ kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò §Êng Tèi Cao (1). Con ng−êi ta sÏ thÊy kh«ng chØ<br /> cã mét t«n gi¸o, mµ nhiÒu t«n gi¸o; hay nh− tªn mét cuèn s¸ch, con ng−êi sÏ ra khái nh÷ng t«n<br /> gi¸o, mµ l¹i trë l¹i c¸i t«n gi¸o (le religieux).<br /> <br /> 2. Mét vÊn ®Ò ®· manh nha tõ cuèi thÕ kû thø XIX vµ ®Õn sau §¹i chiÕn thÕ giíi thø hai,<br /> ®−îc hÇu hÕt giíi khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®ång ý lµ "thuyÕt t−¬ng ®èi v¨n ho¸ hiÖn ®¹i ®·<br /> chÊm døt t×nh tr¹ng toµn cÇu ho¸ nh÷ng kh¸i niÖm ®Æc thï cña v¨n ho¸ ph−¬ng T©y" (2). C«ng<br /> b»ng mµ xÐt, do sím x©y dùng ®−îc mét nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i, ngµnh khoa häc cã tÝnh hÖ<br /> thèng ®−îc b¾t ®Çu ë ch©u ¢u vµ nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c¸c ngµnh khoa häc, kÓ c¶ vÒ khoa<br /> häc x· héi vµ nh©n v¨n còng ®−îc x©y dùng ®Çu tiªn ë ®ã. Cïng víi sù bµnh tr−íng cña chñ nghÜa<br /> thùc d©n, tiÕp theo lµ sù bõng tØnh vµ trçi dËy cña c¸c quèc gia - d©n téc ph−¬ng ®«ng, thóc ®Èy<br /> c¸c nhµ häc gi¶ ph−¬ng t©y tiÕp cËn vµ nghiªn cøu víi nh÷ng nÒn v¨n minh ngoµi ch©u ¢u. Tõ sù<br /> ng¹c nhiªn, ®Õn sù lóng tóng do kh«ng thÓ lý gi¶i ®óng ®¾n nh÷ng hiÖn t−îng x· héi, v¨n ho¸<br /> <br /> 1<br /> Bµi viÕt nµy lµ mét ®o¹n ®−îc s¾p xÕp l¹i cña bµi : Mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ t×nh h×nh t«n gi¸o hiÖn nay cña t¸c gi¶.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nghiªm V¹n 25<br /> <br /> ph−¬ng §«ng theo nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc ban ®Çu tõ ch©u ¢u, mét sè häc gi¶ trªn ®· hoµi<br /> nghi, g¾ng tho¸t ra c¸i nh×n theo chñ nghÜa d©n téc trung t©m (ethnocentrisme), nh−ng ch¼ng<br /> ph¶i dÔ dµng g× do thiÕu sù hiÓu biÕt ®èi t−îng m×nh ®−¬ng tiÕp cËn, mét sè Ýt do c¸i nh×n trÞch<br /> th−îng ®Çy s«-vanh cña b¶n th©n.<br /> <br /> K.Marx vµ F.Engels ®· thÊy ®−îc ®iÒu ®ã vµ ®· cã mét sè ý kiÕn vÒ ph−¬ng §«ng trªn c¸c<br /> t¸c phÈm cña hai «ng vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ - x· héi. Víi sù thËn träng ®¸ng kÝnh phôc, ®Ó<br /> kh¸i qu¸t ho¸, K.Marx chØ ghi l¹i trong mét b¶n nh¸p ph©n tÝch cã hÖ thèng vÒ c¸c h×nh th¸i cã<br /> tr−íc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa (3); ë ®ã ta thÊy ®−îc tÝnh ®a d¹ng trong sù ph¸t triÓn thèng nhÊt<br /> cña nh©n lo¹i vµ nh÷ng ®Æc thï cña ph−¬ng §«ng mµ «ng gäi lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸.<br /> B¶n th¶o ®ã ®· soi s¸ng cho viÖc ph©n tÝch ®óng ®¾n x· héi ViÖt Nam nãi riªng vµ ph−¬ng §«ng<br /> nãi chung thêi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa.<br /> <br /> §iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn lµ víi thùc tiÔn cña cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, víi vèn hiÓu<br /> biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ ph−¬ng §«ng nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng, víi viÖc b«n ba kh¾p c¸c ch©u<br /> Phi, Mü, ¢u, Hå ChÝ Minh ®· nhËn thøc ®−îc sù kh¸c biÖt ®ã ngay tõ n¨m 1924 trong mét tµi liÖu<br /> B¸o c¸o vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú.<br /> <br /> "M¸c ®· x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh trªn mét triÕt lý nhÊt ®Þnh cña lÞch sö, nh−ng lÞch sö<br /> nµo ? LÞch sö ch©u ¢u. Mµ ch©u ¢u lµ g×? §ã ch−a ph¶i lµ toµn thÓ nh©n lo¹i.<br /> <br /> M¸c cho ta biÕt r»ng sù tiÕn triÓn c¸c x· héi tr¶i qua ba giai ®o¹n chÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é n«ng<br /> n«, chÕ ®é t− b¶n; vµ trong mçi giai ®o¹n Êy, cuéc ®Êu tranh giai cÊp cã kh¸c nhau. Chóng ta ph¶i<br /> coi chõng! C¸c d©n téc ViÔn §«ng cã tr¶i qua hai giai ®o¹n ®Çu kh«ng ? ... Xem xÐt l¹i chñ nghÜa<br /> M¸c vÒ c¬ së lÞch sö cña nã, cñng cè nã b»ng d©n téc häc ph−¬ng §«ng. §ã chÝnh lµ nhiÖm vô mµ<br /> c¸c X« viÕt ®¶m nhiÖm (ban thuéc ®Þa cña chóng t«i võa nhËn ®−îc th− mêi tham gia c«ng viÖc<br /> nµy)"... (4).<br /> <br /> Nh÷ng ý kiÕn trªn ®−îc ®−a ra v× Hå ChÝ Minh ch−a tiÕp cËn ®−îc tµi liÖu cña K. Marx nãi<br /> trªn xuÊt b¶n sau ®ã mét thêi gian.<br /> <br /> Nh− vËy lµ nhËn thøc cña K.Marx vµ Hå ChÝ Minh, nh÷ng nhµ t− t−ëng lín, ®· gÆp nhau.<br /> ë ViÖt Nam, kh«ng cã chÕ ®é chiÕm n« ®iÓn h×nh, còng nh− kh«ng cã chÕ ®é n«ng n« theo kiÓu thêi<br /> Trung cæ ch©u ¢u. §ã lµ kÕt luËn gÇn nh− thèng nhÊt cña giíi khoa häc ngµy nay.<br /> <br /> 3- VÊn ®Ò ®«ng, t©y l¹i trë nªn phøc t¹p h¬n khi nghiªn cøu lÜnh vùc thuéc vÒ t©m thøc t«n<br /> gi¸o (mentalilÐ religieuse), do ®Æc tr−ng cña nã kh«ng chØ lµ mét ý thøc hÖ, mµ cßn lµ mét hiÖn<br /> t−îng v¨n ho¸, x· héi, nhÊt lµ khi nã ®· ¨n s©u bÐn rÔ vµo mét céng ®ång vµ trë thµnh mét tËp tôc<br /> g¾n chÆt víi nh÷ng hiÖn t−îng chñ yÕu vµ quan träng trong ®êi sèng cña mét con ng−êi, mét céng<br /> ®ång. HiÓu t−êng tËn ®−îc nã kh«ng ph¶i lµ dÔ, kh«ng chØ ®èi víi c¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y, mµ c¶<br /> víi b¶n th©n c¸c häc gi¶ ph−¬ng ®«ng ®· chÞu ¶nh h−ëng cña nÒn häc vÊn ph−¬ng T©y. C«ng b»ng<br /> mµ nãi, chÝnh mét sè Ýt c¸c nhµ häc gi¶ ph−¬ng T©y l¹i ®· nh×n ra tr−íc sù kh¸c biÖt §«ng T©y,<br /> trong khi mét sè ®«ng vÉn nh− "gµ bÞ hãc tãc". RÊt gÇn ®©y th«i, vÊn ®Ò míi ®−îc râ rµng h¬n, tuy<br /> r»ng vÒ nguyªn t¾c ng−êi ta ®· hiÓu "Kh¸i niÖm t«n gi¸o∗ thuÇn tuý ph−¬ng T©y kh«ng t−¬ng<br /> ®−¬ng víi nh÷ng kh¸i niÖm cña nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh¸c" (5).<br /> <br /> <br /> ∗<br /> CÇn l−u ý thuËt ng÷ t«n gi¸o míi du nhËp sang ch©u ¸ ch−a l©u kh«ng tr−íc thÕ kû XVIII. ViÖc sö dông thuËt ng÷ tÝn ng−ìng<br /> còng thay ®æi néi dung, vµ ch¾c gÇn ®©y míi ®−îc sö dông theo h−íng nh− mét h×nh thøc thÊp kÐm h¬n t«n gi¸o, hay chØ dïng riªng ®Ó<br /> chØ niÒm tin t«n gi¸o.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o<br /> <br /> <br /> Linh môc L. CadiÌre ®· sím nhËn thøc ra ®iÒu ®ã khi nghiªn cøu t«n gi¸o ViÖt Nam, tuy<br /> lóc ban ®Çu «ng vÉn kh«ng khái lóng tóng khi lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ. Ngay tõ nh÷ng n¨m<br /> ®Çu thËp kû thø 2 (1913), trong héi nghÞ t«n gi¸o - d©n téc häc ë Louvain, «ng ®· cã mét c¸i nh×n<br /> kh¸i qu¸t ®¸ng chó ý: "Víi ng−êi thæ d©n, chóng ta lµ ng−êi xa l¹, lµ ng−êi thuéc vÒ mét chñng téc<br /> kh¸c, mét t«n gi¸o kh¸c. Chóng ta lµ nh÷ng ng−êi ®· tÊn c«ng vµo th¸nh thÇn cña hä, lµ ®¹i diÖn<br /> mét d©n téc ®· thèng trÞ tæ quèc hä, ®· lµ ng−êi ®ång téc cña nh÷ng quan cai trÞ ®· ®ßi hái hä<br /> nh÷ng thuÕ m¸ ®¸ng nguyÒn rña (6). Trong lÜnh vùc t«n gi¸o, L.CadiÌre, mét häc sinh tr−êng thµy<br /> dßng, ®· ®−a ra mét nhËn xÐt rÊt ®¸ng tr©n träng, khi vÝ t«n gi¸o ViÖt Nam gièng nh− mét khu<br /> rõng nhiÖt ®íi víi nh÷ng vÎ mu«n mµu tuy kh¸c biÖt, nh−ng vÉn lµ mét. TiÕp ®ã «ng viÕt "Nh÷ng<br /> d©n téc ViÔn §«ng, ®Æc biÖt lµ ng−êi ViÖt Nam, lµ ng−êi mang ®Ëm t©m thøc t«n gi¸o (T¸c gi¶<br /> nhÊn m¹nh). ThuËt ng÷ t«n gi¸o bao hµm nhiÒu møc ®é, nhiÒu s¾c th¸i. NÕu ta hiÓu t«n gi¸o lµ<br /> niÒm tin vµo mét §Êng TuyÖt ®èi, ®Çy lín lao vµ hoµn h¶o; lµ sù hîp nhÊt b»ng tÊt c¶ tÊm lßng<br /> cña b¶n th©n víi §Êng Tèi cao hiÖn diÖn ë kh¾p mäi n¬i; lµ sù hîp nhÊt b»ng c¶ tr¸i tim víi §øc<br /> Chóa ®Çy lßng b¸c ¸i, ngù trÞ vµ n¾m gi÷ tÊt c¶. Cuèi cïng v× lßng biÕt ¬n vÒ sù toµn thiÖn tét<br /> cïng, thÓ hiÖn ra b»ng sù t«n thê mét c¸ch xøng ®¸ng víi §Êng Tèi cao ®ã; thêi ta ph¶i nãi ng−êi<br /> ViÖt Nam kh«ng cã t«n gi¸o. Kh¸i niÖm vÒ §Êng Tèi cao tuét khái hä; hä sèng kh«ng cã Chóa.<br /> Nh−ng nÕu ta quan niÖm t«n gi¸o lµ niÒm tin vµ thùc hµnh ¶nh h−ëng ®Õn c¸ch øng xö theo lÏ<br /> ph¶i cña cuéc ®êi, ®Õn mét thÕ giíi siªu nhiªn, thêi ta ph¶i nhËn thÊy ng−êi ViÖt Nam cã c¸i ®øc<br /> tÝnh ®ã ë møc ®é cao(7). Khi cã ng−êi lÇm t−ëng ng−êi ViÖt Nam tin ë Trêi vµ cho r»ng Trêi chÝ Ýt<br /> còng t−¬ng øng ë d¹ng nguyªn thuû cña kh¸i niÖm Chóa (Dieu), «ng nhÊn m¹nh ®ã kh«ng ph¶i lµ<br /> ý nghÜ cña «ng(8).<br /> <br /> V× sao l¹i cã sù kh¸c biÖt ®ã. Cã thÓ cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch vµ hiÖn nay giíi khoa häc<br /> còng cßn tiÕp tôc tranh luËn. Nh−ng mét ®iÒu kh«ng chèi c·i ®−îc, nh©n lo¹i lµ mét, con ng−êi lµ<br /> mét. T«n gi¸o lµ mét thùc thÓ kh¸ch quan cña loµi ng−êi. VËy nã ph¶i cã mét néi dung c¬ b¶n hay<br /> mét cèt lâi gièng nhau, tuy r»ng sù biÓu hiÖn cña nã rÊt, rÊt ®a d¹ng. VÒ ph−¬ng diÖn nh©n lo¹i<br /> häc t«n gi¸o (anthoropologie religieuse) víi nh÷ng cø liÖu so s¸nh, sù kh¸c nhau ®ã ®−îc quyÕt<br /> ®Þnh bëi hoµn c¶nh ®Þa lý vµ lÞch sö v¨n ho¸ kh¸c nhau gi÷a c¸c khu vùc vµ téc ng−êi, nhÊt lµ khi<br /> con ng−êi ®· b−íc vµo ng−ìng cöa cña v¨n minh (theo c¸ch hiÓu cña L.Morgan vµ Ph. Engels), khi<br /> nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt ®· thay thÕ vÒ c¬ b¶n nÒn kinh tÕ chiÕm ®o¹t. ë ®©y nÕu xÐt vÒ mÆt nµo ®ã,<br /> ta cã thÓ thÊy cã nh÷ng c− d©n sinh sèng chñ yÕu b»ng ch¨n nu«i du môc vµ c− d©n sèng chñ yÕu<br /> b»ng trång trät. A.G.Haudricourt, mét nhµ b¸c häc lín, mét ng−êi céng s¶n ch©n chÝnh, ®· cho ta<br /> mét thÝ dô vÒ nguyªn nh©n sù kh¸c nhau mµ L. CadiÌre nªu lªn khi chän hai miÒn ®iÒn h×nh, mét<br /> cho c− d©n du môc miÒn CËn §«ng vµ §Þa Trung H¶i∗∗ . Nãi riªng vÒ c− d©n trång trät miÒn ViÔn<br /> §«ng, ë ®Êy do sù Èm −ít cña giã mïa nhiÖt ®íi kh«ng cho phÐp mét c− d©n nµo d¸m t¸ch rêi ch¨n<br /> nu«i ra khái trång trät hay ®óng h¬n kh«ng tån t¹i mét lo¹i h×nh ch¨n nu«i gia sóc lín thuÇn tóy.<br /> ë ®©y môc ®Ých ch¨n nu«i chØ lµ mét bé phËn phô vµo trång trät, do ®Êy cuéc ®¹i ph©n c«ng lao<br /> ®éng x· héi lÇn thø nhÊt: ch¨n nu«i t¸ch khái trång trät kh«ng diÔn ra, hay nãi ®óng h¬n, ®ã chØ lµ<br /> më ®Çu cho nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt trë thµnh h×nh thøc s¶n xuÊt chñ yÕu (9).<br /> <br /> 4. Trong cuèn Hai ch©n trªn mÆt ®Êt (10), cuèn s¸ch cã tÝnh tæng kÕt cuéc ®êi khoa häc cña<br /> A.G.Haudricourt, tõ n¨m 1948, «ng ®· chØ ra r»ng chØ ë ph−¬ng T©y vµ vïng CËn §«ng, n¬i nghÒ<br /> <br /> ∗∗<br /> A.G. Haudricourt cã lý khi kh«ng chän Ên §é v× ë ®Êy cã sù ®an xen gi÷a c− d©n ch¨n nu«i vµ trång trät; còng kh«ng chän<br /> miÒn Trung A' vµ SibÐrie, n¬i cã c¸c c− d©n ch¨n nu«i du môc thuÇn chÊt, nh−ng l¹i ch−a ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph¸t triÓn cho ®Õn khi mét<br /> bé phËn tiÕp nhËn ®¹o Håi... (Xem chó thÝch 10)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nghiªm V¹n 27<br /> <br /> ch¨n nu«i ®¹i gia sóc ph¸t triÓn míi sinh ra chÕ ®é chiÕm n« ®iÓn h×nh, tõ ®Êy míi nÈy ra ý niÖm<br /> ®éc thÇn. ë ®Êy, con ng−êi kh«ng chØ thuÇn d−ìng mµ cßn d¹y dç, uèn n¾n cho bµy chã b¶o vÖ vµ<br /> ch¨m sãc ®µn cõu, vµ ®µn cõu l¹i ngoan ngo·n theo con cõu ®Çu ®µn. V× thÕ, ë ®ã míi s¶n sinh ra<br /> chÕ ®é chiÕm n« chÊp nhËn mét chñ n« duy nhÊt, tõ ®Êy míi sinh ra ®¹o Do Th¸i, vµ vÒ sau lµ ®¹o<br /> Kit«, nh÷ng t«n gi¸o chØ chÊp nhËn mét vÞ thÇn ®éc t«n, mét §Êng S¸ng thÕ. Bãng d¸ng ng−êi<br /> ch¨n chiªn víi bÇy chã ®−îc d¹y dç, cïng víi con chiªn ®Çu ®µn vµ ®µn chiªn cói ®Çu ngoan ngo·n<br /> ®i theo thÓ hiÖn ë ®©y. ë nh÷ng n¬i ®ã, tiÕp theo lµ nh÷ng n¬i theo ®¹o Håi, víi m« h×nh pháng<br /> theo ®¹o Kit«, c¸c t«n gi¸o b¶n ®Þa cã tõ tr−íc, kÓ c¶ ®¹o tæ tiªn ®Òu bÞ coi lµ tµ gi¸o vµ bÞ c¸c t«n<br /> gi¸o ®äc thÇn xo¸ bá kh«ng th−¬ng tiÕc. Tuy nhiªn, nh÷ng t«n gi¸o ®éc thÇn nµy khi bµnh tr−íng<br /> ra khái n¬i xuÊt ph¸t, sang c¸c ch©u lôc kh¸c vÉn ph¶i chÞu t¸c ®éng cña sù tiÕp biÕn v¨n ho¸ ë<br /> nh÷ng møc ®é kh¸c nhau.<br /> <br /> Theo dßng t− duy trªn, theo t«i, ë miÒn ViÔn §«ng trång lóa, mét céng ®ång hîp quÇn trªn<br /> mét l·nh thæ dùa theo mét hÖ thèng t−íi tiªu däc theo con suèi ch¹y ngang thung lòng, hay mét hÖ<br /> thèng ®ª ®iÒu hay kªnh l¹ch d−íi ®ång b»ng, d−íi sù dÉn d¾t cña mét ng−êi, nh−ng c«ng søc khai<br /> ph¸ lµ thuéc tÊt c¶ mäi ng−êi. Lóa l¹i tõ nhiÒu nh¸nh m¹ hay nhiÒu h¹t n¶y sinh ra thµnh nhiÒu<br /> côm, nhiÒu côm thµnh c¶ c¸nh ®ång; kÕt qu¶ lµ nµo ai nghÜ ®Õn nh¸nh hay h¹t ban ®Çu. MÇm cñ<br /> l¹i thµnh chïm cñ, cã cñ c¸i, cñ con; ch¼ng ai nghÜ vµ còng khã ph©n biÖt ®©u lµ cñ tr−íc, cñ sau.<br /> Rõng nhiÖt ®íi um tïm, c©y lín c©y bÐ, d©y leo ch»ng chÞt, ®−êng ®i lèi l¹i ngo»n ngoÌo t¹o nªn<br /> nh÷ng ®iÒu bÝ Èn, ®¸ng sî. Tõ bãng d¸ng ®ã, ta khã thÊy ®−îc §Êng S¸ng thÕ, §Êng Tèi cao, mµ<br /> chØ cã ý niÖm vÒ mét Ng−êi ban ®Çu chØ dÉn v× sù t«n kÝnh mµ ta phong lµm th¸nh hay thÇn, vµ l¹i<br /> còng chän läc nh÷ng ng−êi ®i sau xuÊt s¾c, tµi ba cã c«ng víi céng ®ång ®Ó t«n lµm th¸nh. Nh÷ng<br /> con ng−êi ®ã ®−îc huyÒn hoÆc ho¸ víi nguån gèc xuÊt th©n kh¸c th−êng, kÕt qu¶ cña mét sù sinh<br /> në thÇn kú, ho¸ th©n tõ câi h− v« trªn trêi, ®Æc biÖt lµ ngay d−íi ®Êt, trong kh«ng gian bao la. §ã<br /> lµ tr−êng hîp cña sù tiÕp thu dÔ dµng ®¹o PhËt, ®¹o Khæng, §¹o gi¸o, lµ viÖc b¶o l−u bÒn chÆt ®¹o<br /> tæ tiªn, tæ tiªn cña ®Êt n−íc, lµng b¶n, dßng hä, gia ®×nh... Nh÷ng vÞ ®ã lµ nh÷ng con ng−êi cã thËt,<br /> nªn kh¸c h¼n víi c¸c §Êng S¸ng thÕ siªu linh. Còng tõ bãng d¸ng trªn, ta thÊy t©m thøc con<br /> ng−êi muèn cã nh÷ng th¸nh thÇn, cµng ®«ng cµng tèt, tõ ®ã xuÊt hiÖn tÝnh phiÕm thÇn, xuÊt hiÖn<br /> xu thÕ hoµ nhi bÊt ®ång trong t«n gi¸o. §iÖn thÇn cµng ®«ng c¸c ch− vÞ an to¹, cµng cÇu xin ®−îc<br /> nhiÒu vÞ mang nhiÒu ph−íc lµnh cho dï thuéc c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau. Con ng−êi v¸i tø ph−¬ng ®Ó<br /> cÇu phóc, cÇu léc, cÇu tai qua n¹n khái, tr¸nh tµ ma x©m nhËp v× mét lÏ nÒn s¶n xuÊt còng bÊp<br /> bªnh tïy theo thêi tiÕt, khÝ hËu, con ng−êi l¾m bÖnh tËt v× khÝ hËu nhiÒu lam ch−íng, con ng−êi<br /> còng ho¶ng sî tr−íc thiªn nhiªn, nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn, nh÷ng ¸c thó, r¾n rÕt... v©y quanh.<br /> <br /> Bëi vËy, mét hiÖn t−îng khiÕn ng−êi ch©u ¢u ng¹c nhiªn lµ thÊy t×nh h×nh t«n gi¸o ë miÒn<br /> ViÔn §«ng nãi chung, vµ ë ViÖt Nam nãi riªng thËt ®a d¹ng, ®a s¾c, víi ®Çy ®ñ nh÷ng t«n gi¸o cæ,<br /> kim, ngo¹i sinh, néi sinh ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, biÓu hiÖn kh¸c nhau. Con ng−êi phiÕm thÇn<br /> cña x· héi truyÒn thèng rÊt khã chÊp nhËn mét vÞ thÇn ®éc t«n, rÊt dÔ chÊp nhËn ®−a vµo ®iÖn<br /> thÇn c¸c vÞ thÇn kh¸c t«n gi¸o, thËm chÝ gi¸o lý tr¸i ng−îc nhau, vµ còng l¹i kh«ng khã kh¨n g×<br /> tham gia vµo nhiÒu hµnh vi c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu ph−¬ng t©y ng¹c nhiªn<br /> thÊy ë t«n gi¸o truyÒn thèng Trung Hoa mét hÖ thèng thÇn linh kh«ng ®ãng vai trß nh− §øc Chóa<br /> Lêi ë ph−¬ng T©y. HÇu hÕt kh«ng ph¶i lµ mét thiªn thÇn, cµng kh«ng ph¶i lµ Chóa S¸ng ThÕ rµng<br /> buéc con ng−êi víi b¶n th©n, mµ lµ nh÷ng con ng−êi ®−îc thÇn th¸nh ho¸ hay nh÷ng thÇn sinh<br /> sèng ë thÕ giíi riªng trªn c¶nh Bång Lai... Nh÷ng bËc th¸nh thÇn øng ®¸p cho con ng−êi mét hay<br /> nhiÒu lo¹i cÇu xin, mµ tæng hîp l¹i øng ®¸p ®Çy ®ñ nh÷ng yªu cÇu cña con ng−êi. Cho nªn cã thÓ<br /> ®ång ý víi E.Durkheim (11), còng nh− ë Ên §é, t«n gi¸o ch−a h¼n quan träng ë tÝnh ®a thÇn hay<br /> ®éc thÇn, mµ chñ yÕu lµ ®¸p øng ®−îc nhu cÇu h− ¶o cña con ng−êi.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o<br /> <br /> <br /> Ta chØ biÕt ng−êi Trung Hoa thê nhiÒu thÇn nh−ng ch−a cã t− liÖu mét ng−êi trung b×nh<br /> thê bao nhiªu thÇn. Cßn nÕu ë NhËt B¶n hiÖn nay, mét ng−êi theo 1.82 t«n gi¸o, th× con sè ®ã ë<br /> ViÖt Nam lµ tõ gÇn 2 ®Õn gÇn 3 tïy theo ®Þa ph−¬ng vµ t«n gi¸o kh¸c nhau. Theo ®iÒu tra cña<br /> ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o c«ng bè gÇn ®©y ta cã nh÷ng sè liÖu sau: (12)<br /> <br /> Bé phËn C«ng gi¸o Bé phËn kh«ng c«ng gi¸o<br /> <br /> TrÝ thøc B×nh d©n<br /> <br /> Hµ Néi 2.26 1.88 2.00<br /> <br /> Thµnh phè. Hå ChÝ Minh 2.92 2.39 2.72<br /> <br /> HuÕ 2.89 2.56 2.70<br /> <br /> <br /> Nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam thê Chóa, thuéc vÒ mét t«n gi¸o ®éc thÇn, trªn thùc tÕ l¹i<br /> ®· mang mét t©m thøc t«n gi¸o∗ phiÕm thÇn. TÝnh c¸ch ®ã ®−îc béc lé nhÊt lµ khi tinh thÇn C«ng<br /> ®ång Vatican II cã tho¸ng më h¬n vµ thÊm dÇn vµo c¸c gi¸o d©n. Gi¸o d©n ®−îc c«ng khai thê<br /> cóng tæ tiªn, mét sè kh«ng Ýt cßn tham gia c¸c hµnh vi t«n gi¸o vµ mª tÝn kh¸c. §iÒu ®ã cßn ®−îc<br /> khÝch lÖ khi §øc Gi¸o hoµng Joan Phao l« II, trong cuèn s¸ch g©y nhiÒu tranh c·i gÇn ®©y(13) ®·<br /> c«ng nhËn mét c¸ch suy ®o¸n "nh÷ng ng−êi t«n thê tiÒn nh©n cña hä nh− thÓ cã vÎ ®Æc biÖt gÇn víi<br /> Kit« gi¸o" vµ l¹i còng ca ngîi c¶ ®¹o Khæng, ®¹o L·o "cã mét c¸i g× gièng nh− Ng«i lêi cña Kit«<br /> gi¸o", "gi÷ mét vai trß quan träng trong lÞch sö cña lu©n lý vµ v¨n ho¸... gióp con ng−êi ta ý thøc<br /> vÒ tÝnh d©n téc cña m×nh".<br /> <br /> 5. VËy lµ, chÝ Ýt, tõ xa x−a ®Õn nay còng cã hai ph−¬ng ph¸p h×nh thµnh nªn t©m thøc t«n<br /> gi¸o: ®éc thÇn vµ phiÕm thÇn. T©m thøc ®éc thÇn ®−îc x©y dùng trªn c¬ së niÒm tin vµo mét §Êng<br /> S¸ng thÕ ®Çy quyÒn uy, toµn n¨ng... rµng buéc. Con ng−êi ®−îc Ng−êi sinh ra, lu«n hiÖp th«ng víi<br /> Ng−êi qua nh÷ng nghi thøc, qua c¸c vÞ Th¸nh thÇn vµ c¸c vÞ ®¹i diÖn cña Ng−êi trªn trÇn gian.<br /> T©m thøc phiÕm thÇn ®−îc x©y dùng trªn c¬ së sù thiÕu hiÓu biÕt buæi ban ®Çu cÇn ®−îc gi¶i ®¸p<br /> dÇn b»ng sù th©u l−îm vµ l¹i th©u l−îm nh÷ng tri thøc vÒ c¸i siªu tù nhiªn, c¸i v« h×nh nh»m lý<br /> gi¶i cho nh÷ng ®iÒu con ng−êi cÇn cÇu xin, còng bÞ rµng buéc bëi niÒm tin ®−îc gi¶i ®¸p bëi bÊt kú<br /> mét yÕu tè siªu nhiªn nµo: thÇn, th¸nh, bôt, PhËt, nh÷ng ng−êi ®· khuÊt, v.v. ... thÓ hiÖn qua<br /> nh÷ng nghi thøc, qua nh÷ng kiªng c÷...<br /> <br /> Nh− vËy, ®Þnh nghÜa t«n gi¸o kh«ng chØ muèn dõng l¹i lµ sù rµng buéc, sù liªn hÖ gi÷a con<br /> ng−êi (ªtre) vµ §Êng Tèi Cao (ªtre Suprªme), mét ®Þnh nghÜa phæ biÕn ë nh÷ng c− d©n ®éc thÇn<br /> (monothÐisme) nh− Do Th¸i gi¸o, Kit« gi¸o, Håi gi¸o...; mµ muèn më réng hay ®óng h¬n lµ trë l¹i<br /> ®Þnh nghÜa ®· xuÊt hiÖn tõ thêi cæ Hy L¹p, t«n gi¸o lµ th©u l−îm, l¹i th©u l−îm c¸i siªu nhiªn, c¸i<br /> v« h×nh hay nãi c¸ch kh¸c ®èi t−îng cña t«n gi¸o lµ c¸i thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh. §Þnh nghÜa nµy<br /> bao hµm trong b¶n th©n nã ®Þnh nghÜa cña c¸c t«n gi¸o ®éc thÇn vµ ®ång thêi l¹i phï hîp víi c¸c<br /> t«n gi¸o toµn thÕ giíi. §¹o PhËt, §¹o Khæng, ®¹o thê cóng tæ tiªn hay nh÷ng ng−êi ®· khuÊt vµ<br /> nhiÒu t«n gi¸o kh¸c, ®Æc biÖt xuÊt xø ë miÒn ViÔn §«ng ®©u thÊy cã bãng d¸ng mét §Êng S¸ng<br /> thÕ, ®©u cã sù rµng buéc vµ l¹i rµng buéc vµo mét §Êng S¸ng ThÕ duy nhÊt.<br /> <br /> <br /> ∗<br /> Khi hái mét sè tÝn ®å C«ng gi¸o ë Ph¸t DiÖm th−êng hay ®i lµm ¨n xa, may rñi nhiÒu , t¹i sao cã ng−êi lªn chïa cÇu PhËt<br /> hay ng−êi ®i hÇu bãng mµ kh«ng cÇu Chóa, hä tr¶ lêi rÊt tù nhiªn: Chóa kh«ng quan t©m ®Õn sù may rñi, nªn cÇu Ngµi kh«ng ®−îc,<br /> ph¶i cÇu c¸c vÞ kh¸c.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nghiªm V¹n 29<br /> <br /> Ng−êi ta còng lo¹i trõ quan niÖm t«n gi¸o ®éc thÇn sÏ th¾ng thÕ c¸c t«n gi¸o ®a thÇn<br /> (polythÐisme) hay phiÕm thÇn (panthÐisme), v× cho ®Õn hiÖn nay nh÷ng t«n gi¸o ®a thÇn hay<br /> phiÕm thÇn vÉn tån t¹i víi h¬n nöa sè d©n trªn tr¸i ®Êt. L¹i thªm víi sù hiÓu biÕt cña con Ng−êi<br /> ®−îc réng më ra toµn cÇu, ®ang dÉn ®Õn sù thê cóng c¸c vÞ thÇn, th¸nh kh¸c t«n gi¸o trong mét sè<br /> tÝn ®å t«n gi¸o ®éc thÇn. C¸c t«n gi¸o ®éc thÇn muèn c¾m rÔ vµo lßng d©n ph¶i lµm ng¬ hay chÊp<br /> nhËn c¸c tÝn ®å cña m×nh theo c¸c t«n gi¸o truyÒn thèng. Ng−îc l¹i, ë ch©u ¢u, B¾c Mü, nay l¹i cã<br /> hiÖn t−îng mét sè tÝn ®å rêi bá t«n gi¸o cña m×nh theo c¸c t«n gi¸o kh¸c. ViÖc ®¹o thê cóng tæ tiªn<br /> ®−¬ng trë l¹i ë T©y ¢u, còng nh− viÖc t¹o ra nh÷ng hiÖn t−îng t«n gi¸o míi dÇn trë nªn phæ biÕn<br /> lµ mét thÝ dô. Trong 2500 hiÖn t−îng "t«n gi¸o bång bÒnh", lóc mäc, lóc lÆn cña thÕ kû XIX - XX, cã<br /> kho¶ng mét chôc t«n gi¸o ®−îc ra ®êi vµ ®øng ®−îc víi hµng triÖu tÝn ®å (ViÖt Nam cã hai: ®¹o<br /> Cao §µi vµ Hoµ H¶o). Con ng−êi ®−¬ng tù nhµo nÆn ra Th¸nh, ThÇn cña hä vµ cßn nhµo nÆn. Nh−<br /> vËy lµm sao sÏ cã ®−îc mét t«n gi¸o ®éc t«n mang tÝnh toµn cÇu. §iÒu ®ã lµ kh«ng t−ëng, tuy lµ kú<br /> väng kh«ng chØ cña c¸c t«n gi¸o lín nh− Kit« gi¸o, Håi gi¸o, mµ cßn c¸c t«n gi¸o nh− Cao §µi,v.v...<br /> <br /> L¹i thªm mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh lµ mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n<br /> cña t«n gi¸o, nh−ng nÕu chØ cã vËy th× ch−a ®ñ. S.A. Tokarev ®óng khi nhÊn m¹nh tÝnh x· héi,<br /> tÝnh thùc tiÔn cña t«n gi¸o ®èi víi nh÷ng céng ®ång t«n gi¸o tøc lµ nh÷ng thµnh viªn cïng chung<br /> mét ®øc tin. ¤ng nãi søc m¹nh cña t«n gi¸o cÇn hiÓu nh− C.M¸c, con ng−êi s¸ng t¹o ra t«n gi¸o råi<br /> l¹i bÞ t«n gi¸o chi phèi, ý muèn nªu lªn t¸c ®éng trë l¹i cña thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh ®èi víi céng<br /> ®ång, víi con ng−êi(14). T«n gi¸o m¬ hå, khã hiÓu víi con ng−êi chÝnh l¹i lµm c¬ së cho con ng−êi tin<br /> vµo nã, nhê ®−îc nã cøu rçi, an ñi, gi¶i tho¸t vµ muèn ®−îc h−íng vÒ c¸i thiÖn, vÒ mét thÕ giíi<br /> hiÖn h÷u tuy cßn khæ ®au, nh−ng trµn trÒ hy väng cho dï lµ ¶o t−ëng, vµ cã ®−îc mét cuéc sèng ë<br /> thÕ giíi bªn kia trªn Thiªn ®µng, N¸t bµn hay cïng víi ng−êi th©n ®· khuÊt. Nh− vËy ta cã thÓ coi<br /> ®èi t−îng chung nhÊt cña t«n gi¸o, t©y còng nh− ®«ng, lµ thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh ®−îc chÊp<br /> nhËn mét c¸ch trùc gi¸c vµ t¸c ®éng qua l¹i mét c¸ch h− ¶o gi÷a Con Ng−êi vµ thÕ giíi ®ã nh»m<br /> gi¶i lý nh÷ng vÊn ®Ò trªn trÇn thÕ, còng nh− ë thÕ giíi bªn kia trong nh÷ng hoµn c¶nh lÞch sö, ®Þa<br /> lý kh¸c nhau, cña tõng céng ®ång t«n gi¸o hay x· héi kh¸c nhau.<br /> <br /> 6. Con ng−êi muèn t×m thÊy ë t«n gi¸o c¸i g× mµ khoa häc c«ng nghÖ kh«ng thÓ cho hä<br /> ®−îc, thËm chÝ l¹i cßn "cã thÓ t¹o nªn ®Þa ngôc còng nh− thiªn ®µng"(15).<br /> <br /> §óng lµ khoa häc céng nghÖ gióp con ng−êi hiÓu biÕt thÕ giíi tù nhiªn h÷u h×nh còng nh−<br /> tÊn c«ng vµo thÕ giíi v« h×nh, t¹o cho con ng−êi nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt ®Ó ®êi sèng ®−îc n©ng<br /> cao; nh−ng khoa häc c«ng nghÖ còng bÊt lùc kh«ng gióp con ng−êi c¸ch øng xö vµ c¸ch sèng trong<br /> x· héi, thËm chÝ nÕu bÞ lîi dông, cßn lµ chç dùa cho nh÷ng thÕ lùc chÝnh trÞ dïng h¹t nh©n, vò khÝ<br /> ho¸ häc r¨n ®e huû diÖt c¸i mµ con ng−êi s¸ng t¹o ra. Khoa häc c«ng nghÖ còng l¹i cßn bÊt lùc<br /> tr−íc nh÷ng ®iÒu thiÕt th©n víi cuéc sèng nh−, nguyªn nh©n sù sinh, tö, sù tån t¹i vµ sè phËn cña<br /> b¶n th©n Con ng−êi nãi chung, mét céng ®ång ng−êi hay tõng ng−êi riªng rÏ, vµ mu«n vËt. B»ng<br /> ph−¬ng ph¸p trùc gi¸c, chøc n¨ng t¹o cho con ng−êi nh÷ng ¶o t−ëng göi g¾m m×nh vµo thÕ giíi<br /> huyÒn bÝ th«ng qua b¶n th©n cuéc sèng, ph¶i ch¨ng lµ t«n gi¸o ®ang cè g¾ng lÊp vµo c¸i chç trèng<br /> mµ khoa häc ch−a hay kh«ng lµm ®−îc. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ë chç cè g¾ng ®ã thµnh c«ng hay thÊt b¹i.<br /> Song ®iÒu dÔ thÊy lµ khoa häc ngµy mét ph¸t triÓn, nh− tr−íc ®©y ta t−ëng, th× c¸i "thÕ giíi siªu<br /> nhiªn v« h×nh" mµ ta ch−a biÕt sÏ thu hÑp l¹i. Khoa häc ngµy nay ph¸t triÓn nh− vò b·o, vÐn ®−îc<br /> tÊm mµn che phñ kh¸ nhiÒu ®iÒu x−a ®−îc g¸n cho thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh; th× ngµy nay ng−êi<br /> ta l¹i thÊy khoa häc tù nã l¹i chØ cho con ng−êi nhiÒu ®iÒu ch−a hiÓu biÕt míi, trong mét khÝa c¹nh<br /> nµo ®ã d−êng nh− gãp phÇn t¹o nªn mét c¶m gi¸c bÊt lùc cña con ng−êi. K.Marx, F.Engels, nh÷ng<br /> ng−êi s¸ng lËp ra chñ nghÜa Marx; A. Einstein, mét nhµ khoa häc, J. Nehru, mét nhµ v¨n ho¸ ®Òu<br /> c¶m nhËn nh− c¸c cô ta x−a th−êng n«m na "Cµng häc th× cµng thÊy ngu", "BiÓn häc v« bê". Cã thÓ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o<br /> <br /> <br /> nh¾c l¹i ý kiÕn cña H. Spencer khi «ng cho r»ng c¸c t«n gi¸o ®èi lËp nhau vÒ gi¸o lý, nh−ng ®Òu<br /> thèng nhÊt ë chç thÕ giíi bao quanh víi nhiÒu bÝ Èn mµ con ng−êi ch−a thÓ gi¶i thÝch ngoµi niÒm<br /> tin vµo t«n gi¸o(16). §èi t−îng cña t«n gi¸o vÉn cßn ®ã vµ cã thÓ cßn m·i m·i. V× vËy, con ng−êi vÉn<br /> cßn cÇn mét nhu cÇu t«n gi¸o. §ã lµ mét sù thËt vµ lµ mét sù thËt khã chèi c·i. §óng nh−<br /> R.Garaudy ®· chØ ra, con ng−êi h¬n con vËt ë chç biÕt ch«n ng−êi ®ång lo¹i. Con ng−êi cã quyÒn vµ<br /> cã kh¶ n¨ng mong muèn nhËn thøc ®−îc c¸i v−ît ra ngoµi cuéc sèng b¶n n¨ng, ng¾n ngñi ë trÇn<br /> gian.<br /> <br /> K.Marx, F.Engels vµ c¶ V.I.Lªnin ®· phª ph¸n L.Feuerbach chñ tr−¬ng vÒ mét con ng−êi<br /> trõu t−îng vµ mét t«n gi¸o trõu t−îng, ®· phª ph¸n thø v« thÇn cùc ®oan cña c¸c nhµ triÕt häc thÕ<br /> kû ¸nh s¸ng còng lµ mét thø h÷u thÇn. Nªn nhµ thÇn häc næi tiÕng ®−¬ng thêi, nhµ lÝ luËn gia<br /> thÇn häc s¸ng gi¸ T.de Chardin ®· viÕt "§iÒu cèt yÕu hµng ®Çu cña chñ nghÜa M¸c ch−a ph¶i lµ<br /> chñ nghÜa v« thÇn, mµ lµ chñ nghÜa nh©n ®¹o, lµ niÒm tin vµo con ng−êi"(17). Nhµ thÇn häc §øc<br /> J.B.Metz còng ®· nhËn xÐt lµ chñ nghÜa M¸c lµ "chñ nghÜa nh©n ®¹o hËu v« thÇn" sinh ra kh«ng<br /> ph¶i ®Êu tranh víi ý niÖm §øc Chóa Trêi, mµ ®Ó chèng l¹i "Nhµ n−íc ®ã" vµ ®Ó cè g¾ng thay ®æi<br /> "x· héi ®ã" (18).<br /> <br /> VËy ta thÊy cã nh÷ng t«n gi¸o cô thÓ s¶n sinh ra ë mét céng ®ång x· héi cô thÓ. ë ph−¬ng<br /> T©y, tuy cã nhiÒu t¸c gi¶ kh«ng nãi ra, nh−ng râ rµng hä còng l¹i ngÇm viÕt ra ý kiÕn ®Æc s¾c cña<br /> K.Marx vµ F.Engels khi hai «ng ®· chØ ra x· héi Êy, Nhµ n−íc Êy, Con ng−êi Êy ®· s¶n sinh ra t«n<br /> gi¸o Êy. T«n gi¸o võa lµ ph¶n ¸nh, l¹i võa lµ ph¶n kh¸ng thÕ giíi ®−¬ng thêi. T«n gi¸o mang tÝnh<br /> x· héi. §ã lµ v× hai «ng nh×n nhËn t«n gi¸o víi tÝnh lÞch sö nhÊt ®Þnh vµ biÖn chøng. Hai «ng còng<br /> l¹i ph©n biÖt kh¸ râ cã sù kh¸c nhau gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa v« thÇn, v× cã t«n gi¸o<br /> kh«ng bµn g× vÒ thÇn th¸nh nh− ®¹o PhËt, ®¹o Nho, nh−ng vÉn kh«ng ph¶i lµ duy vËt. Vµ trong<br /> mét thÕ giíi phiÕm thÇn, thËt khã nãi cã mét ng−êi v« thÇn nÕu ®−îc hiÓu ®óng theo nghÜa ph−¬ng<br /> T©y.<br /> <br /> V¶ l¹i hiÓu chñ nghÜa v« thÇn t− s¶n, cùc ®oan vµ m¸y mãc, mµ l¹i g¸n cho chñ nghÜa<br /> M¸c, lµ v« t×nh r¬i vµo luËn ®iÓm cña nh÷ng ng−êi ®−¬ng muèn chèng l¹i chñ nghÜa M¸c, th−êng<br /> rªu rao t«n gi¸o kh«ng thÓ ®i víi chñ nghÜa x· héi, cho r»ng §¶ng vµ Nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa<br /> chØ coi viÖc chÊp nhËn t«n gi¸o nh− mét thñ ®o¹n, do ®ã mµ khèng chÕ quÇn chóng tÝn ®å. Hä quªn<br /> r»ng kh«ng ai kh¸c chÝnh lµ F.Engels ®· chÕ nh¹o c¸c häc gi¶ cña giai cÊp t− s¶n Ph¸p vµ §øc sau<br /> khi ®· "cè g¾ng hÕt m×nh ®Ó vÜnh viÔn tiªu diÖt t«n gi¸o", råi l¹i ph¶i kªu gäi "ng−êi ta ph¶i b¶o tån<br /> t«n gi¸o cho nh©n d©n vµ chØ cã t«n gi¸o míi cøu v·n ®−îc x· héi ra khái n¹n ph¸ s¶n hoµn toµn"<br /> vµ "giai cÊp Anh míi tr¶ thï hä vµ gµo lªn: "§å ngu! T«i ®· b¶o c¸c anh c¸ch ®©y hai thÕ kû råi"(19).<br /> Nh− vËy, râ rµng lµ chñ nghÜa Marx kh«ng chÊp nhËn mét thø v« thÇn cùc ®oan phi biÖn chøng vµ<br /> lÞch sö.<br /> <br /> Thùc ra, nh− S.Amin viÕt, chñ nghÜa v« thÇn theo kiÓu ®ã ph¶i ®−îc hiÓu nh− mét thø duy<br /> vËt m¸y mãc, thËm chÝ lµ th« b¹o nhiÒu khi t−ëng chõng nh− ®èi lËp víi duy t©m, nh−ng thùc ra<br /> l¹i lµ ®−a bÐ sinh ®«i víi nã vµ «ng coi hai thø duy vËt vµ duy t©m ®ã nh− hai mÆt cña mét chiÕc<br /> mÒ ®ay∗ . Thø v« thÇn nµy thùc ra l¹i lu«n mang tÝnh t«n gi¸o vµ «ng nhËn xÐt hai ý thøc ®ã l¹i dÔ<br /> cÆp ®«i víi nhau nh− t×nh h×nh Hoa Kú hiÖn nay, ë ®ã chñ nghÜa duy vËt th« b¹o chi phèi chuÈn<br /> mùc x· héi (vµ sù gi¶i thÝch "khoa häc" cña nã), trong khi ®ã, th× chñ nghÜa duy t©m t«n gi¸o l¹i<br /> <br /> <br /> ∗<br /> Khi nªu mÆt h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt cña tr−êng ph¸i ¸nh s¸ng, S.Amin còng nh− b¶n th©n t¸c gi¶ kh«ng hÓ phñ nhËn<br /> nh÷ng cèng hiÕn vÜ ®¹i cña nã kÕt qu¶ ®· t¹o ra c¸ch m¹ng t− s¶n ë Ph¸p vµ ®Ó l¹i nhiÒu gi¸ trÞ v« gi¸ cho nh©n lo¹i.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nghiªm V¹n 31<br /> <br /> tån t¹i mét c¸ch nguyªn vÑn trong nh÷ng linh hån. Khoa häc x· héi t− s¶n kh«ng v−ît qua ®−îc<br /> c¸i chñ nghÜa duy vËt m¸y mãc ®ã, v× lÏ ®iÒu kiÖn cña sù s¶n sinh ra tha ho¸ ®· cho phÐp nu«i<br /> d−ìng sù khai th¸c ®Æc thï lao ®éng bëi t− b¶n(20).<br /> <br /> 7. VËy t«n gi¸o bao hµm nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o nµo? HiÖn nay, ë n−íc ta vµ mét sè<br /> n−íc d−êng nh− chØ coi c¸c h×nh thøc t«n gi¸o s¶n sinh ra tõ x· héi cã giai cÊp hay ®óng n÷a lµ<br /> ph¶i cã tæ chøc, gi¸o lý, gi¸o luËt... míi ®−îc coi lµ t«n gi¸o. Cßn ®Õn ngay nh− mét h×nh thøc t«n<br /> gi¸o nh− ®¹o thê cóng tæ tiªn, mµ nh÷ng t¸c gi¶ quyÒn uy nh− E.Durkheim, L. CadiÌre, S.A.<br /> Tocarev... còng nh− nh÷ng nhµ häc gi¶ vÒ t«n gi¸o hiÖn nay næi tiÕng nh− J.Delumeau, M.Granet,<br /> L.Vandermeersch, Anne Chang... ph¶i chÊp nhËn nh− mét t«n gi¸o; mµ ®øc tin cña ®¹o ®ã bao<br /> trïm lªn hÇu hÕt, nÕu kh«ng nãi lµ tÊt c¶ con Rång, ch¸u L¹c, t¸c ®éng cã tÝnh chi phèi sù tån t¹i<br /> cña c¸c t«n gi¸o ngo¹i sinh hay néi sinh, th× chØ ®−îc xem nh− mét tÝn ng−ìng, thËm chÝ tÝn<br /> ng−ìng d©n gian. Mét sù thËt lµ ngoµi ®¹o Cao §µi, ®¹o Hoµ H¶o, hai h×nh thøc t«n gi¸o míi ra<br /> ®êi gÇn ®©y, th× c¸c ®¹o ®−îc coi lµ t«n gi¸o ®Òu lµ ngo¹i nhËp: ®¹o C«ng gi¸o (hay gäi lÇm lµ<br /> Thiªn Chóa gi¸o), ®¹o Tin Lµnh, ®¹o PhËt... (xin l−u ý ®¹o Bahaie, mét t«n gi¸o míi ®−îc thõa<br /> nhËn víi hµng chôc triÖu tÝn ®å, ®¹o Khrisna... còng ®· cã mÆt ë n−íc ta tr−íc ngµy gi¶i phãng<br /> trong vïng ch−a gi¶i phãng).<br /> <br /> NÕu ta thèng nhÊt ®Þnh nghÜa mµ chóng t«i ®· nh¾c l¹i ë trªn (tÊt nhiªn kh«ng ®−îc c¸c<br /> nhµ häc gi¶ theo tr−êng ph¸i lçi thêi nÕu kh«ng nãi lµ ph¶n ®éng chØ coi t«n gi¸o ®éc thÇn lµ t«n<br /> gi¸o hay chØ coi t«n gi¸o m×nh theo lµ mét t«n gi¸o), th× ph¶i thÊy t«n gi¸o bao hµm tÊt c¶ c¸c h×nh<br /> thøc t«n gi¸o b¾t nguån tõ x· héi ch−a cã giai cÊp, còng nh− ra ®êi sau nµy trong x· héi cã giai<br /> cÊp. Tuy ph©n lo¹i ra b»ng nhiÒu c¸ch, râ rµng K.Marx vµ F.Engels còng chØ dïng mét thuËt ng÷<br /> t«n gi¸o. Ta cã thÓ trÝch mét trong nhiÒu lÇn ph¸t biÓu cña hai vÞ ®Ó lµm thÝ dô: "T«n gi¸o sinh ra<br /> trong thêi ®¹i hÕt søc nguyªn thuû... Do ®ã nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o ban ®Çu Êy, th−êng lµ chung<br /> cho mét tËp ®oµn c− d©n cïng dßng m¸u, th× sau l¹i ph©n chia ra, ph¸t triÓn lªn mét c¸ch riªng<br /> biÖt ë mèi d©n téc ... Nh÷ng vÞ thÇn ®−îc t¹o ra ë tõng c− d©n lµ nh÷ng vÞ thÇn d©n téc; lÜnh vùc<br /> chi phèi cña c¸c vÞ ®ã kh«ng v−ît ra khái ranh giíi d©n téc mµ c¸c vÞ ®ã b¶o vÖ..."(21).<br /> <br /> Tuy nhiªn nÕu chÊp nhËn mét thùc tÕ lµ kh«ng Ýt c¸c h×nh thøc t«n gi¸o b¾t nguån tõ<br /> hµng chôc ngµn n¨m vÉn tån t¹i cho ®Õn hiÖn nay nh− thê cóng thÇn bé l¹c, tæ tiªn huyÕt thèng,<br /> saman gi¸o, thËm chÝ t«-tem gi¸o, víi mét néi dung ®· thay ®æi v× tÝnh x· héi, tÝnh v¨n ho¸ cña nã,<br /> th× ta chØ cã thÓ ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc t«n gi¸o cßn tån t¹i ®Õn ngµy nay: lo¹i b¾t nguån tõ x· héi<br /> nguyªn thuû, lo¹i b¾t nguån tõ x· héi cã giai cÊp, c¶ hai ®Òu ph¶i thay ®æi ®Ó thÝch nghi nÕu<br /> kh«ng th× ®· lçi thêi, ®· mÊt ®i. F. Engels tr−íc ®Êy còng ®· nªu rÊt râ "Nh÷ng t«n gi¸o ®−îc t¹o<br /> nªn bëi nh÷ng ng−êi cïng c¶m nhËn mét nhu cÇu t«n gi¸o vµ ®iÒu ®ã cã ý nghÜa lµ nhu cÇu quÇn<br /> chóng" (22). Trong cuèn Tù s¸t, E.Durkheim cho r»ng con ng−êi c¶m thÊy tr¬ träi vµ "XÐt cho cïng,<br /> t«n gi¸o lµ hÖ thèng nh÷ng biÓu t−îng nhê ®ã x· héi cã ý thøc ®−îc vÒ b¶n th©n m×nh; ®ã lµ c¸ch<br /> suy nghÜ riªng cña c¸c h÷u thÓ tËp thÓ"(23). TÊt nhiªn còng kh«ng h¼n chØ cã t«n gi¸o míi ®¸p øng<br /> ®−îc yªu cÇu ®ã, vµ «ng kh«ng ®óng khi cho tÝnh x· héi, tÝnh céng ®ång lµ do yÕu tè tinh thÇn<br /> quyÕt ®Þnh. Theo F. Engels, khi mµ Nhµ n−íc vµ T«n gi¸o cßn ®ång nhÊt, th× tÝnh céng ®ång quan<br /> träng nhÊt cña t«n gi¸o lµ d©n téc. ¤ng viÕt " C¸c thÇn ®−îc t¹o ra nh− thÕ ë tõng d©n téc riªng<br /> biÖt lµ thÇn d©n téc vµ quyÒn hµnh cña nh÷ng thÇn ®ã kh«ng v−ît ra ngoµi ranh giíi cña khu vùc<br /> d©n téc mµ thÇn che chë vµ ngoµi ranh giíi ®ã lµ c¸c thÇn kh¸c thèng lÜnh. TÊt c¶ nh÷ng thÇn ®ã<br /> chØ sèng trong biÓu t−îng con ng−êi khi d©n téc t¹o ra nã tån t¹i vµ nã còng sÏ mÊt ®i cïng víi sù<br /> diÖt vong cña d©n téc Êy"(24). NhiÒu nhµ khoa häc còng ®ång ý vµ trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh,<br /> khi coi c¸c t«n gi¸o cã tÝnh thÕ giíi hay khu vùc còng chØ lµ mét −íc lÖ, v× mét sè tr−êng hîp kh«ng<br /> nhá biÓu hiÖn cña t«n gi¸o nµy ë tõng quèc gia d©n téc, tõng téc ng−êi mang mét s¾c th¸i riªng,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 32 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o<br /> <br /> <br /> thËm chÝ nã t¹o thµnh nh÷ng gi¸o ph¸i, gi¸o héi kh¸c nhau(25). ¤ng cho r»ng cã nh÷ng gi¸o ph¸i<br /> nh− gi¸o ph¸i Monnophidit cña gi¸o héi Armeni cã thÓ coi nh− t«n gi¸o d©n téc, còng nh− gi¸o<br /> ph¸i Echdachi ë ng−êi Bungari, gi¸o ph¸i Islam Vachabit cña ng−êi ArËp Xªudich. Cßn ë nh÷ng<br /> n−íc theo ®¹o Håi, ®¹o PhËt ®¹o Khæng, §¹o gi¸o... còng cã thÓ cã nh÷ng tr−êng hîp t−¬ng tù, ë<br /> ®Êy, nh÷ng nÐt riªng biÖt thÓ hiÖn trong c− d©n c¸c n−íc kh¸c nhau cã cïng mét t«n gi¸o ®−îc coi<br /> nh− mét ®Æc tr−ng nh»m kh¼ng ®Þnh tÝnh c¸ch d©n téc. VËy nªn S.A.Tokarev nhËn ®Þnh kh¸ ®óng<br /> lµ "kh«ng mét t«n gi¸o thÕ giíi nµo mµ sù truyÒn b¸ cña nã l¹i kh«ng lÖ thuéc vµo ranh giíi mét<br /> d©n téc" (25).<br /> <br /> VËy nªn, ta thÊy r»ng t«n gi¸o biÓu hiÖn rÊt kh¸c nhau, tr−íc ®©y còng nh− hiÖn nay, theo<br /> h−íng ®éc thÇn hay phiÕm thÇn. NhËn thøc t«n gi¸o còng thay ®æi. Trong mét c− d©n theo mét<br /> hay nhiÒu t«n gi¸o, tÝnh d©n téc cÇn ®−îc coi träng, bëi lÏ con ng−êi sèng trªn m¶nh ®Êt m×nh ®·<br /> sinh ra, cho dï theo t«n gi¸o nµo còng ph¶i h−íng vÒ d©n téc. Nªn khÈu hiÖu "§Ñp ®êi, tèt ®¹o",<br /> "Sèng Phóc ©m trong lßng d©n téc" hay "§¹o ph¸p, d©n téc, x· héi chñ nghÜa" lµ thÝch hîp.<br /> <br /> H−íng ng−êi d©n vµo c¸i THIÖN (v× t«n gi¸o nµo ch¼ng h−íng thiÖn), tr¸nh c¸i tµ, chÝnh<br /> lµ h−íng hä vµo nh÷ng ®iÒu ®¹o ®øc t«n gi¸o phï hîp víi ®¹o ®øc cña chÕ ®é ta ®ang x©y dùng.<br /> <br /> <br /> <br /> S¸ch, t¹p chÝ tham kh¶o<br /> <br /> <br /> (1) A.Malraux trÝch theo J.P.Bacot trong cuèn SortÝe des Religions, retour du religieux. Paris<br /> 1993. p. 15.<br /> (2) Dario Subbatucci: Tõ ®iÓn b¸ch khoa toµn th− vÒ t«n giaã, P. 1989. Tr. 755.<br /> (3) C.Mac, F. Ang-ghen - V. I. Lªnin: Bµn vÒ c¸c x· héi tiÒn t− b¶n. NXB Khoa häc X· héi. Hµ Néi<br /> - 1975.<br /> (4) Hå ChÝ Minh Toµn tËp. TËp I (t¸i b¶n lÇn thø hai). NXB ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi. Tr. 464-469.<br /> (5) Dario Subbatucci. S®d. Tr. 755.<br /> (6) L.CadiÌre: Instructions pratiques pour des missionnaires Anthropos, VIII, 1913, nh−ng trong<br /> Croyances et Pratiques religieuses des Vietnamiens III, 1957. Tr. 255 EFEO, Paris, t¸i b¶n n¨m<br /> 1992, th× l¹i c¾t ®o¹n phª ph¸n chñ nghÜa thùc d©n.<br /> (7) L. CadiÌre. S®d. 1992, III, tr. 68.<br /> (8) L. CadiÌre. S®d. 1992, I, tr. 204.<br /> (9) §Æng Nghiªm V¹n: §Æc ®iÓm kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ trong ViÖn D©n téc häc: C¸c d©n t«c Ýt<br /> ng−êi ë ViÖt Nam (C¸c tØnh phÝa B¾c) NXB Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1978. Tr.43-44.<br /> (10) A. G. Haudricourt - Pascal Dibie: Les pieds sur terre. Ed. A.M. MÐtailliÌ. Paris-1987. Tr. 102-104.<br /> (11) E. Durkheim: Les formes ÐlÐmentaires de la vie religieuse. PUF Paris-1979. (XuÊt b¶n lÇn ®Çu<br /> 1912). Tr. 40 vµ 55.<br /> (12) §Æng Nghiªm V¹n chñ biªn: VÒ t«n gi¸o tÝn ng−ìng ViÖt Nam hiÖn nay. NXB Khoa häc X· héi.<br /> Hµ Néi - 1996. Tr. 73.<br /> (13) §GH. Gioan Phao L« II. B−íc qua ng−ìng cöa hy väng. B¶n dÞch cña TrÇn Th¸i §Ønh kh«ng<br /> thÊy ghi n¬i in vµ n¨m in. Tr. 102-103.<br /> (14) S.A. Tokarev: C¸c h×nh thøc t«n gi¸o s¬ khai vµ sù ph¸t triÓn cña chóng. NXB ChÝnh trÞ Quèc<br /> gia. Hµ Néi-1994. (B¶n tiÕng ViÖt).<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nghiªm V¹n 33<br /> <br /> (15) J.Naisbitt - P. AburdÌne: C¸c xu thÕ lín n¨m 2000. NXB TP. Hå ChÝ Minh-1992. Tr. 263.<br /> (16) H. Spencer. Principes of Sociology (1876-1896) trÝch trong Henri Hatzfeld. Les racines de la<br /> Religion. Tradition, rituel, valeurs. Seuil, Paris-1993.<br /> (17) T.de Chardin trÝch theo S.V. Rojo: T«n gi¸o, thuèc phiÖn cña nh©n d©n vµ sù ph¶n kh¸ng<br /> chèng l¹i sù khèn cïng thùc t¹i. C¸c quan ®iÓm cña M¸c vµ Lªnin. (1982) trong cuèn VÒ t«n<br /> gi¸o. NXB Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1994. Tr. 277.<br /> (18) J.B.Metz, trÝch theo S.V.Rojo: VÒ t«n gi¸o. S®d. Tr. 276.<br /> (19) F. Engels: Bruno Bauer et le Christianisme primitif trong Sur la religion chän, dÞch vµ chó<br /> thÝch bëi G.Badia, P.Bange vµ E.Bottigelli. Ed. Sociales. Paris-1960.<br /> (20) S.Amin: L' Eurocentrisme. Critique une idiologie. Anthropos. Paris-1988. p. 56-60.<br /> (21) C. M¸c - Ph. Anghen. Toµn tËp. tËp XXI. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia - Sù thËt. Hµ Néi-1995. Tr.<br /> 445.<br /> (22) F. Engels Bruno Bauer et le Christianisme primitif trong Sur la Religion. S®d. Tr. 194.<br /> (23) E. Durkheim. La Suicide. Paris-1930 t¸i b¶n n¨m 1993. Tr. 352.<br /> (24) C. Mac - Ph. Anghen. Toµn tËp. TËp XXI. Tr. 445.<br /> (25) S.A. Tokerev. S®d. Tr. 21.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />