Văn hóa phỏng vấn

VĂN HÓA PH NG V N<br /> <br /> TS. Tr n Bá Dung∗<br /> <br /> tv n<br /> Trong nghi p v báo chí, ph ng v n là m t trong nh ng n n t ng quan tr ng nh t, v a là<br /> m t phương pháp tác nghi p<br /> <br /> thu th p thông tin (phương pháp ph ng v n) v a là m t th lo i<br /> <br /> báo chí và là m t phương pháp trình bày thông tin (th lo i ph ng v n). Khi ph ng v n<br /> thông tin hay khi thông tin ư c nhà báo trình bày và chuy n t i<br /> lo i ph ng v n, thì vai c a nhà báo<br /> <br /> l y<br /> <br /> n công chúng thông qua th<br /> <br /> u xu t hi n m t cách rõ ràng và có tác<br /> <br /> ngư i ư c ph ng v n ho c t i công chúng báo chí, ho c t i c hai.<br /> <br /> ng không nh t i<br /> <br /> ng th i vai c a nhà báo<br /> <br /> (và c vai c a ngư i tr l i ph ng v n) cũng nh hư ng t i ch t lư ng và hi u qu thông tin c a<br /> tác ph m báo chí ph ng v n.<br /> Tuy nhiên không ph i nhà báo nào cũng th hi n ư c vai c a mình trong ph ng v n.<br /> Nhi u nhà báo lão thành c a nư c ta cũng như nhi u<br /> nghi p v báo chí,<br /> <br /> ng nghi p, trong m t s sách vi t v<br /> <br /> u gi ng nhau khi cho r ng: Vai c a nhà báo trong ph ng v n báo chí là nhà<br /> <br /> báo thay m t ngư i th ba (b n<br /> <br /> c, b n xem và nghe ài)<br /> <br /> tr l i t tr c ti p ngu n tin; nhà báo luôn luôn là ngư i<br /> <br /> h i nh ng thông tin mà h c n câu<br /> ng gi a ngu n tin và công chúng báo<br /> <br /> chí, “ngư i h i không h i cho mình, h i cho bi t mà h i cho ngư i th ba”. Ranh gi i này d b<br /> b qua do nhà báo xu t hi n không úng vai c a mình. Nguyên nhân, theo chúng tôi, trư c h t là<br /> do n n t ng (hay “phông”) văn hóa c a ngư i ph ng v n ư c th hi n trong cách ng x , trong<br /> tác nghi p c a nhà báo, trư c, trong và sau khi ph ng v n.<br /> Bài vi t ch xem xét văn hóa ph ng v n t phương di n ngư i ph ng v n – nhà báo, dư i 3<br /> góc<br /> <br /> : Ki n th c văn hóa, kĩ năng ph ng v n và<br /> <br /> 1. Ki n th c văn hóa c a ngư i ph ng v n<br /> ∗<br /> <br /> H i Nhà báo Vi t Nam<br /> <br /> o<br /> <br /> c ngh nghi p c a ngư i ph ng v n.<br /> <br /> S hi u bi t sâu, r ng c a ngư i ph ng v n là i u ki n hàng<br /> v n thành công và bài ph ng v n<br /> <br /> u<br /> <br /> m b o cho cu c ph ng<br /> <br /> t hi u qu cao nh t. Nhi u khi công chúng ch<br /> <br /> ón<br /> <br /> c,<br /> <br /> xem ho c nghe trên ài m t cu c ph ng v n ư c gi i thi u trư c, là vì h bi t s p ư c nghe<br /> nh ng câu h i v i ki n th c s c s c, thú v , thông minh và phong cách có văn hóa c a ngư i<br /> ph ng v n, dù chưa bi t ngư i tr l i s tr l i hay hay không.<br /> Nhà báo Phan Quang (Nguyên Ch t ch HNBVN, nguyên T ng Giám<br /> <br /> c<br /> <br /> ài TNVN) cho<br /> <br /> r ng:<br /> “Ph ng v n là s ti p xúc gi a ngư i v i ngư i, là s truy n thông gi a ngư i ư c ph ng<br /> v n và nhà báo - nh m m c ích áp ng nhu c u thông tin cho ngư i th ba ch<br /> <br /> c gi - v m t<br /> <br /> nào ó. Không ph i ng u nhiên mà nh ng tên tu i c a báo chí th gi i như Wilfred<br /> <br /> Burchett (Úc), Jean Lacouture (Pháp), O. Fallaci (Ý)… và g n ây nh t là Larry King (M )<br /> n i ti ng nh nh ng bài ph ng v n mà h th c hi n… Xét<br /> <br /> n cùng, cái làm nên thành công trong<br /> <br /> ph ng v n là trí tu c a ngư i ư c ph ng v n cũng như c a ngư i<br /> (Ph ng v n trong báo vi t –<br /> <br /> u<br /> <br /> t ra và d n d t các câu h i.<br /> <br /> ăng trên Website H i Nhà báo Vi t Nam (www.vja.org.vn<br /> <br /> 05/01/2009).<br /> M t cu c ph ng v n hay, là cu c trao<br /> <br /> i ý ki n, quan i m, trao<br /> <br /> i tri th c – nh ng y u t<br /> <br /> th hi n trí tu , t m văn hóa c a c hai bên – ngư i h i và ngư i tr l i. S xu t hi n c a nhà báo<br /> v i nh ng câu h i và cách nhà báo d n d t ngư i tr l i cung c p thông tin, có th cho th y nhà<br /> báo ã chu n b kĩ lư ng, tìm hi u sâu s c, lư ng trư c các tình hu ng c a câu chuy n có th x y<br /> ra,<br /> <br /> ki n th c<br /> <br /> i tho i,<br /> <br /> hi u,<br /> <br /> ng c m ho c ph n bi n và<br /> <br /> d n d t câu chuy n gi a<br /> <br /> hai ngư i theo m c ích c a nhà báo. Ho c ngư c l i có th th y rõ s lúng túng, b<br /> <br /> ng, ít hi u<br /> <br /> bi t c a nhà báo, làm công chúng th t v ng.<br /> Theo nhà báo Eric Maitrot (Equipe Magazine, Pháp): “Vi c quan tr ng c n làm là làm cho<br /> ngư i<br /> <br /> i tho i th y ư c b n ã ch n anh ta ch không ai khác<br /> <br /> ngư i ó bi t b n n m ư c thông tin ch y u xung quanh ch<br /> h i cho phóng viên b ng vi c: ngay t câu h i<br /> <br /> c n<br /> <br /> nào ó. Hãy<br /> <br /> c p. Không có gì nguy<br /> <br /> u tiên ã l ra s thi u hi u bi t v<br /> <br /> thông tin v ngư i ư c ph ng v n cũng như v thái<br /> trong cu c trao<br /> <br /> bàn v ch<br /> <br /> chính ki n c a ngư i ó v i<br /> <br /> i. Tùy theo hoàn c nh do b n t o ra mà b n s<br /> <br /> tài, thi u<br /> tài nêu ra<br /> <br /> óng vai “ngư i k sĩ c m<br /> <br /> cương” (b n là ngư i d n d t cu c<br /> <br /> i tho i nh nh ng câu h i c th và nh s hi u bi t v<br /> <br /> tài) hay là “chú ng a b d t mũi” (do nh ng do d , do s thi u chu n b c a b n mà ngư i ư c<br /> ph ng v n s d n b n theo hư ng có l i cho anh ta)”.<br /> Trên th c t không thi u nh ng câu h i thi u ki n th c, vô nghĩa… c a nhà báo. Nhà báo<br /> Hoài Hương (Theo Tu n Vi t Nam) nêu ví d , trong các bài ph ng v n khách nư c ngoài ho c<br /> Vi t ki u ăng trên các báo, phát trên ài, không thi u nh ng câu h i gi ng nhau, thi u ki n th c<br /> v<br /> <br /> i tư ng c n ph ng v n: Ông (bà) có thích món ăn Vi t Nam, thích nh t món gì? Có c m nghĩ<br /> <br /> gì v<br /> <br /> t nư c con ngư i và v tương lai phát tri n c a VN? S p t i s có d<br /> <br /> nh gì v i VN? V i<br /> <br /> Vi t ki u thì h i thêm: Vì sao l i tr v , có nh quê hương không? T i sao v n nói ư c ti ng<br /> Vi t trôi ch y? C m xúc khi tr v l n này?.… i n hình là trong các cu c h p báo mang tính<br /> qu c t<br /> <br /> Vi t Nam. Trong khi phóng viên nư c ngoài h i nh ng câu xoáy vào tr ng tâm c a v n<br /> <br /> , t ng chi ti t m t<br /> <br /> có ư c nhi u thông tin nh t cho bài báo c a h<br /> <br /> ư c phong phú, thì có<br /> <br /> nh ng phóng viên c a ta h i nhi u câu ngô nghê<br /> <br /> n bu n cư i, ho c h i nh ng i u ngư i ta ã<br /> <br /> thông tin trư c cu c h p, xem như không bi t gì<br /> <br /> n nh ng quy t c, tính ch t t ng cu c h p báo.<br /> <br /> Trong m t bu i truy n hình tr c ti p cu c thi Hoa h u Hoàn vũ 2008, m t MC có h ng c a VTV<br /> ph ng v n ương kim Hoa h u Ryo Mori m t câu h i r t ph m quy: “Trong m t cu c g p g<br /> trư c ây, cô ã t ng nói r t mong ư c trao vương mi n cho hoa h u VN, v y trong êm nay cô<br /> có nghĩ s th c hi n ư c i u ó?”.<br /> Th m chí, trong nh ng cu c ph ng v n c a nhà báo v i nh ng nhân v t t m c như Philip<br /> Kotler, hay m t s chuyên gia<br /> <br /> u ngành c a các lĩnh v c kinh t , khoa h c…, có nh ng câu h i<br /> <br /> ch là ki n th c ph thông mà không c n t m c “chuyên gia” hàng<br /> <br /> u th gi i tr l i. Trong<br /> <br /> cu c ti p xúc ph ng v n minh tinh i n nh Pháp Emmanuel Béart, khi bà d n<br /> <br /> u oàn i n nh<br /> <br /> Pháp sang Vi t Nam t ch c tu n phim “Toàn c nh i n nh Pháp” năm 2008, nhà báo VV h i:<br /> i u gì làm bà khó ch u nh t khi sang VN? Bà tr l i, không có gì khó ch u, th m chí là r t hài<br /> lòng vì s tr ng th c a ngư i VN<br /> v n báo chí<br /> <br /> i v i bà, nhưng có m t l n bà “s c” khi trong cu c ph ng<br /> <br /> Hà N i, có m t n nhà báo VN ã h i: ”Khán gi VN ph n l n không thích phim<br /> <br /> Pháp. Bà sang ây có nghĩ là s làm khán gi yêu phim Pháp hơn không?”. Bà ta ã không tr l i<br /> câu h i ó, và có v không hào h ng khi ti p t c tr l i ph ng v n...<br /> <br /> Cũng có nhi u nhân v t, khi nhà báo xin ph ng v n, câu<br /> v t<br /> <br /> ngh<br /> <br /> ưa câu h i trư c<br /> <br /> h xem, n u ưng, h m i<br /> <br /> u tiên h h i: “<br /> <br /> làm gì”? Nhân<br /> <br /> ng ý cho ph ng v n, còn không là<br /> <br /> m t l i t ch i r t l ch s "Tôi b n quá”, nhưng th c ch t là h chán v i m y câu h i nh t nh o<br /> c a nhà báo.<br /> 2. Kĩ năng ph ng v n (hay kĩ năng<br /> N u nói ngh báo là ngh<br /> <br /> t câu h i)<br /> <br /> i nhi u, bi t nhi u thông tin,<br /> <br /> vi t ư c nhi u nh t, thì ph ng<br /> <br /> v n là ngh thu t<br /> <br /> có ư c nhi u thông tin y. Không bi t cách (hay kĩ năng) ph ng v n, s<br /> <br /> không có thông tin<br /> <br /> c quy n, thông tin sinh<br /> <br /> ng và có<br /> <br /> tin c y cao, s c h p d n cao cho tác<br /> <br /> ph m báo chí.<br /> M t khác, kĩ năng ph ng v n cũng t o nên d u n riêng, phong cách riêng c a nhà báo.<br /> Nh ng nhà báo n i ti ng trên th gi i, thư ng là nh ng ngư i có nh ng câu ph ng v n, cu c<br /> ph ng v n hay nh t.<br /> Trong nhi u cu c ph ng v n, có nh ng câu h i mà nhà báo<br /> c, b n nghe ài, b n xem truy n hình. Nguyên nhân có th do<br /> do i u ki n ti p xúc<br /> <br /> t ra l i không<br /> <br /> i di n cho b n<br /> <br /> ng cơ ho c tính cách cá nhân,<br /> <br /> th c hi n cu c ph ng v n, nhưng ph n nhi u là do trình<br /> <br /> và kĩ năng<br /> <br /> ngh nghi p – kĩ năng ph ng v n báo chí c a nhà báo.<br /> Trong kĩ năng ph ng v n, quan tr ng nh t là bi t h i.<br /> Bi t h i trư c h t là bi t l a ch n cái gì<br /> <br /> h i?<br /> <br /> M t nhà bác h c t ng nói "Hãy ánh giá m t con ngư i không ph i qua câu tr l i mà qua<br /> câu h i c a anh ta". Không bi t h i cái gì cho phù h p<br /> <br /> i tư ng thì không bao gi có câu tr l i<br /> <br /> hay, th m chí còn tri t tiêu câu tr l i.<br /> Ngư i tr l i có th nói dài nhưng ngư i h i ph i ng n và rõ ý. L ch s báo chí th gi i ã<br /> ghi nh n s h p d n c a cu c ph ng v n gi a 3 nhà báo<br /> kéo dài g n 3 ti ng<br /> <br /> ng h phát th ng trên truy n hình. K ni m 10 năm gi i phóng mi n Nam,<br /> <br /> ài Truy n hình Mĩ ã ph ng v n<br /> ngư i<br /> <br /> châu Âu v i T ng th ng Pháp Mistran<br /> <br /> ng chí Lê<br /> <br /> c l i trên báo không c m th y quá dài.<br /> <br /> c Th trong vòng 45 phút, mà ngư i xem,<br /> <br /> Báo Tu i tr ra ngày 19/6/2007, ăng bài ph ng v n ca sĩ L Thu tr l i quê nhà trình di n<br /> t i thành ph H Chí Minh (trong chương trình âm nh c Tr nh Công Sơn). M t ph ng v n ch có<br /> kho ng 600 ch , v i 7 câu h i c a<br /> <br /> Duy mà l t t<br /> <br /> hơn 40 năm ca hát thu hút lòng ngư i.<br /> <br /> ư c phong cách và tâm tr ng c a ca sĩ ã<br /> <br /> ó chính là do ngư i h i bi t cách h i<br /> <br /> ngư i tr l i có<br /> <br /> th nói nh ng i u hay nh t, thi t th c nh t v i công chúng. (Ngu n: T p chí Ngư i Làm báo, s<br /> 10/2007).<br /> Th hai là cách h i, hay h i như th nào, bao g m c cách xưng hô. Cách xưng hô là bi u<br /> th văn hóa giao ti p – vai giao ti p trong ph ng v n, nhưng cũng th hi n ki n th c văn hóa c a<br /> nhà báo.<br /> Tôi ư c nghe m t<br /> <br /> ng nghi p<br /> <br /> T p chí Văn hóa Ph t giáo k l i r ng, m i ây, có m t<br /> <br /> n nhà báo truy n hình khi ph ng v n Hòa thư ng Thích Minh Hi n – Tr trì chùa Hương Tích<br /> hi n nay, ã m<br /> <br /> u cu c ph ng v n là: “Thưa anh sư…”. Có th vì nhìn b ngoài và cách giao<br /> <br /> ti p c a sư th y, tôi th y cũng còn có nét tr trung, nhưng th y bu n cho “phông” văn hóa c a<br /> ng nghi p y, chưa ư c chu n b , hư ng d n v kĩ năng giao ti p trong ph ng v n (nh t là<br /> nh ng lĩnh v c văn hóa<br /> <br /> c thù, nh ng nhân v t<br /> <br /> c bi t).<br /> <br /> Trên màn nh truy n hình, tôi ã t ng xem cu c ph ng v n tr c ti p v i Phó Ch t ch nư c<br /> Trương M Hoa lúc ó (t i m t sân v n<br /> <br /> ng l n), gi t mình khi n phóng viên truy n hình c a<br /> <br /> chúng ta h n nhiên h i Phó Ch t ch nư c: “Xin ch cho bi t c m nghĩ…?”. Tôi còn nh cái chau<br /> mày c a v Phó Ch t ch nư c trư c khi tr l i câu h i c a phóng viên kia.<br /> Cách h i vô duyên, ngô nghê, h i câu h i th a… cũng làm h ng bài ph ng v n.<br /> Nhi u nhà báo h i nh ng câu h i hi n nhiên, không c n câu tr l i. Xin d n m y trư ng h p<br /> do nhà báo Ph m Kh i vi t trên báo CAND. M t phóng viên nh t báo ã<br /> Lý Lan: “<br /> <br /> ch m t i rung c m c a ngư i<br /> <br /> ch m nh m ch ?”. Th h i trên<br /> c m c a ngư i<br /> <br /> c, khi<br /> <br /> t câu h i v i nhà văn<br /> <br /> t bút vi t, ph n xúc c m v n còn chi ph i<br /> <br /> i, có nhà văn nào l i nói v i<br /> <br /> c gi r ng “<br /> <br /> ch m t i rung<br /> <br /> c, ph n c m xúc trong tôi hi n… y u l m”?. M t cây bút ph ng v n nhà văn<br /> <br /> ình Kính: “Cách vi t ti u thuy t hóa n i dung l ch s c a anh có gì ó g n v i m t s tác ph m<br /> <br />