X· héi häc sè 2 (62), 1998 3<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
VÒ DI D¢N ë VIÖT NAM<br />
TRONG QU¸ khø vµ HIÖN NAY<br />
<br />
<br />
T−¬ng Lai<br />
<br />
<br />
Charles Seignobos ®· diÔn ®¹t mét c¸ch hãm hØnh: "NÒn v¨n minh ®ã lµ nh÷ng con<br />
®−êng, nh÷ng c¶ng vµ nh÷ng bÕn c¶ng". Cßn ®¹i v¨n hµo Lç TÊn th× l¹i triÕt lý: "trªn mÆt ®Êt vèn<br />
kh«ng cã ®−êng, ng−êi ta ®i l©u th× thµnh ®−êng th«i!". T«i m−în nh÷ng ý t−ëng ®ã ®Ó nãi vÒ vÊn<br />
®Ò di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i.<br />
<br />
Di c−, di d©n vèn lµ nh÷ng yÕu tè néi sinh trong sù h×nh thµnh quèc gia, d©n téc, h¬n n÷a,<br />
®ã còng lµ mét c¸ch thÕ ®Ó tån t¹i cña mét d©n téc tr−íc biÕt bao th¸ch thøc cña cuéc sèng.<br />
Th¸ch thøc tõ søc m¹nh hoang d¹i cña tù nhiªn: b·o lôt, kh« h¹n buéc con ng−êi ph¶i t×m c¸ch ®èi<br />
phã víi thiªn tai mµ mét trong nh÷ng ph−¬ng c¸ch lµ ®i t×m mét n¬i cã thÓ kiÕm sèng b»ng trång<br />
trät, ch¨n nu«i, v.v... Cïng víi thiªn tai lµ ®Þch häa: n¹n ngo¹i x©m vµ néi chiÕn. KÎ thï cã thÓ<br />
dïng b¹o lùc xua ®uæi c¶ mét céng ®ång réng lín ph¶i phiªu b¹t ®i mét vïng ®Êt kh¸c ®Ó sinh c¬<br />
lËp nghiÖp, tr¸nh häa diÖt chñng hoÆc häa "tru di tam téc", sù tr¶ thï cña ®èi ph−¬ng. Ngoµi thiªn<br />
tai, ®Þch häa, cßn mét yÕu tè kh¸c n»m ngay trong lßng cña mét céng ®ång buéc ph¶i di d©n më<br />
®Êt, kiÕm sèng: ®ã lµ sù gia t¨ng d©n sè. V× thÕ, lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét d©n téc,<br />
mét quèc gia lu«n lu«n hµm chøa trong lßng nã nh÷ng cuéc ®i, ®i ®Ó kiÕm sèng, vµ di d©n lµ mét<br />
®ßi hái cña cuéc m−u sinh. Cuéc m−u sinh cña tõng c¸ nh©n, gia ®×nh, nhãm céng ®ång vµ cña c¶<br />
d©n téc.<br />
<br />
Cho nªn, nÕu ®èi víi tõng ng−êi, tõng gia ®×nh, tham gia vµo cuéc di d©n chØ lµ sù chuyÓn<br />
®æi ®Þa ®iÓm m−u sinh, cßn ®èi víi quèc gia vµ d©n téc th× ®ã chÝnh lµ thùc hiÖn qui luËt cña sù tån<br />
t¹i vµ ph¸t triÓn, qui luËt cña kinh tÕ, qui luËt cña x· héi, qui luËt cña v¨n hãa. Nh÷ng m« h×nh di<br />
d©n trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam mang tÝnh qui ®Þnh cña lÞch sö,<br />
v−ît ra khái nh÷ng mong muèn hoÆc nh÷ng ¸p ®Æt cña nh÷ng c¸ nh©n hoÆc nh÷ng lùc l−îng x·<br />
héi nµo ®ã mµ míi tho¹t nh×n trong nh÷ng t×nh huèng riªng rÏ th× cø ngì nh− cã sù di d©n Êy lµ do<br />
cã sù mong muèn hoÆc ¸p ®Æt Êy. ChØ khi v−ît ra khái c¸c t×nh huèng riªng rÏ vµ cô thÓ nµo ®ã,<br />
®Æt chóng vµo trong bèi c¶nh chung cña x· héi ®−¬ng thêi, cã mét c¸i nh×n tæng hîp vµ kh¸ch<br />
quan th× míi thÊy ®−îc tÝnh qui ®Þnh lÞch sö cña nh÷ng m« h×nh di d©n ®· tõng diÔn ra.<br />
<br />
I. Ng−îc dßng lÞch sö<br />
<br />
Tõ trong truyÒn thuyÕt xa x−a nhiÒu s¾c mµu huyÒn tho¹i song ®· in ®Ëm trong t©m linh<br />
d©n téc tõ thña Hång Bµng, L¹c Long vµ ©u C¬ cã tr¨m con trai ®· chia ®«i, 50 theo mÑ lªn nói, 50<br />
theo cha xuèng biÓn, h×nh thµnh kh«ng gian l·nh thæ cña c− d©n ViÖt, tiÕp ®ã c¸c vua Hïng dùng<br />
nªn n−íc V¨n Lang, ®· næi bËt lªn mét vÊn ®Ò mµ nay chóng ta ®ang bµn luËn: di chuyÓn d©n c−<br />
lu«n lµ mét c¸ch thÕ ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Qu¸ tr×nh di chuyÓn ®ã g¾n liÒn víi tiÕn tr×nh<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
4 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
båi tô ®Ó h×nhthµnh nªn ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång, s«ng M·, s«ng Lam næi lªn tõ mét vïng<br />
biÓn n«ng sau ®ît biÓn tiÕn H«l«xen. §ã lµ m«t tiÕn tr×nh cã sù t¸c ®éng quyÕt liÖt cña cña con<br />
ng−êi ®Õn sù diÔn biÕn cña tù nhiªn. Qu¸ tr×nh ®ã còng g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng quèc gia V¨n<br />
Lang-©u L¹c, råi ¸ch B¾c thuéc h¬n ngh×n n¨m tõ thÕ kû thø II tr−íc C«ng nguyªn cho ®Õn thÕ kû<br />
thø 10 sau C«ng nguyªn.<br />
<br />
Tõ vïng ®Êt tæ Phong Ch©u, trung t©m cña bé l¹c V¨n Lang ë vµo n¬i hîp l−u cña s«ng<br />
L«, s«ng §µ, s«ng Hång (cßn gäi lµ s«ng Thao ë phÇn th−îng nguån s«ng Hång cho ®Õn ViÖt Tr×),<br />
chuyÓn ®Õn Cæ Loa thêi An D−¬ng V−¬ng, ®Þa bµn l·nh thæ më réng cïng víi sù gia t¨ng d©n sè.<br />
§©y lµ mét sù lan táa theo ®−êng s«ng kh¸ thuËn lîi vµ theo ®−êng bé tõ Mãng C¸i ven biÓn<br />
Qu¶ng Ninh qua §«ng TriÒu, U«ng BÝ, ThuËn Thµnh nh»m chiÕm lÜnh vµ më réng kh«ng gian<br />
sinh tån cho c− d©n ¢u L¹c mµ c¸c nhµ sö häc cho r»ng ®· cã kho¶ng mét triÖu ng−êi ë vµo cuèi<br />
thÕ kû thø 2 tr−íc C«ng nguyªn.<br />
<br />
H¬n m−êi thÕ kû d−íi ¸ch ®« hé cña phong kiÕn ph−¬ng B¾c, søc sèng cña d©n téc ®· lµm<br />
cho ©m m−u ®ång hãa cña kÎ thï kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. C¸c cuéc khëi nghÜa cña Hai Bµ<br />
Tr−ng(40-43 sau C«ng Nguyªn), Bµ TriÖu (n¨m 248), Lý BÝ lËp nªn nhµ n−íc V¹n Xu©n (542-602),<br />
hä Khóc dÊy nghiÖp (905) vµ Ng« QuyÒn víi chiÕn th¾ng B¹ch §»ng lõng lÉy (938), «ng cha ta liªn<br />
tôc quËt khëi chèng ¸ch ®« hé vµ ®ång thêi bÒn bØ khai s«ng, më nói chuyÓn tõ vïng trung du<br />
xuèng ®ång b»ng, lan táa dÇn trªn mét ch©u thæ réng lín cña s«ng Hång, s«ng M·, s«ng Lam.<br />
Theo ®−êng thñy vµ ®−êng bé, nh÷ng cuéc chuyÓn c− liªn tôc ®Ó më réng kh«ng gian sinh tån,<br />
chøng minh søc sèng cña d©n téc ViÖt ®Ó sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng më ®Çu thêi kú tù chñ ®·<br />
kh¼ng ®Þnh ®−îc ý chÝ trong tuyªn ng«n ®éc lËp thÕ kû 11: "Nam quèc s¬n hµ, nam ®Õ c−. TiÖt<br />
nhiªn ®Þnh phËn t¹i thiªn th−".<br />
<br />
Theo "D− ®Þa chÝ" cña NguyÔn Tr·i th× chiÕn c«ng cña Ng« QuyÒn n¨m 938 ®· gi¶i phãng<br />
®−îc ®Êt n−íc lóc bÊy gi¬ gåm 50 phñ, 41 ch©u, h¬n m−êi huyÖn víi 3.100.000 hé.1<br />
<br />
Còng cÇn ph¶i nãi r»ng, cïng víi qu¸ tr×nh chuyÓn c−, di d©n,lËp nghiÖp, t¹o nªn ®Þa bµn<br />
c− tró cña ng−êi ViÖt, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn luång di d©n tõ ph−¬ng B¾c trµn vµo l·nh thæ<br />
cña ta, mét vïng ch©u thæ thuËn lîi cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Dßng di d©n ng−êi Trung Hoa nµy<br />
cïng víi thêi gian ®Þnh c−, lËp nghiÖp ®· dÇn dÇn ViÖt hãa. Vµ nãi ®Õn di d©n, còng kh«ng thÓ<br />
kh«ng nãi ®Õn mét bé phËn ng−êi ViÖt ®· bÞ c−ìng bøc vÒ ph−¬ng B¾c, ®©y lµ nh÷ng tï binh bÞ b¾t<br />
®i khæ sai, phôc dÞch, nh÷ng ng−êi thî thñ c«ng tµi giái bÞ Ðp buéc ph¶i tõ bá quª cha ®Êt tæ ®Ó<br />
®em tay nghÒ cña hä phôc vô cho bän ®« hé ®−a vÒ ®Êt n−íc chóng.<br />
<br />
M−êi thÕ kû tiÕp theo cµng nãi lªn søc sèng bÒn bØ cña d©n téc, mét mÆt kiªn quyÕt ®Ëp<br />
tan ¸ch x©m l−îc cña kÎ thï lu«n lu«n lín h¬n m×nh gÊp béi, mÆt kh¸c cÇn cï vµ dòng c¶m x©y<br />
dùng ®Êt n−íc( mµ næi bËt nhÊt lµ c«ng tr×nh trÞ thñy víi chiÒu dµi cña hÖ thèng ®ª s«ng Hång<br />
®−îc ®¾p lªn b»ng søc lao ®éng cña «ng cha ta) vµ më mang bê câi. Tõ thÕ kû thø 10, dßng<br />
chuyÓn c− ®· xu«i vª ph−¬ng Nam, v−ît qua d¶i Hoµnh S¬n. Cho ®Õn thÕ kû thø 15, d©n sè<br />
n−íc ta ®· cã kho¶ng 10 triÖu ng−êi c− tró trªn mét vïng l·nh thæ kho¶ng 171.650 km2 lan táa ra<br />
c¸c vïng mµu mì, tiÕn vÒ miÒn duyªn h¶i, v−¬n dÇn vÒ phÝa nam.<br />
<br />
Trong thêi kú nµy, sö liÖu cò cßn ghi l¹i bèn luång di d©n nhËp c− tõ ngoµi vµo: a) luång di<br />
d©n tõ Trung Quèc ë phÝa B¾c trµn vµo víi nhiÒu lý do, trong ®ã viÖc ch¹y lo¹n, l¸nh n¹n lµ phæ<br />
<br />
1<br />
NguyÔn Tr·i toµn tËp. D− ®Þa chÝ. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1969. Tr. 187.<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 5<br />
<br />
biÕn; b) luång di d©n tõ ng−êi Chiªm Thµnh ë phÝa Nam, phÇn lín hä lµ tï binh trong nh÷ng cuéc<br />
chiÕn tranh Chiªm-ViÖt; c) luång di d©n cña ng−êi Th¸i tõ vïng T©y B¾c, trë thµnh mét bé phËn<br />
trong céng ®ång d©n téc ViÖt Nam; d) luång di d©n cña nh÷ng th−¬ng nh©n n−íc ngoµi lÎ tÎ vµo<br />
bu«n b¸n vµ mét bé phËn c− tró l©u dµi cïng víi céng ®ång ng−êi ViÖt.<br />
<br />
Qu¸ tr×nh nhËp c− cña bèn nhãm c− d©n nãi trªn ®· dÇn dÇn ®−îc ViÖt hãa, trë thµnh<br />
nh÷ng bé phËn cÊu thµnh nªn d©n téc ViÖt ®Þnh c− l©u dµi trªn l·nh thæ ViÖt Nam.<br />
<br />
4.1. Trong n¨m thÕ kû (tõ thÕ kû X ®Õn XV) th× cïng víi luång nhËp c− tõ ngoµi vµo nãi<br />
trªn, chñ yÕu cã thÓ nãi ®Õn hai m« h×nh di d©n: di d©n theo h−íng lan táa trong néi bé vµ di<br />
d©n vÒ phÝa Nam.<br />
<br />
Theo h−íng lan táa néi bé th× chñ yÕu vÉn lµ qu¸ tr×nh khai ph¸, c¶i t¹o ®Ó chiÕm lÜnh<br />
vïng ®Êt mµu mì cña vïng ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång, s«ng M·, s«ng Lam,ø vïng ven biÓn<br />
thuËn cho viÖc trång lóa. Trong h−íng lan táa ®Ó m−u sinh vÉn cã xu h−íng h×nh thµnh dßng di<br />
d©n h−íng vÒ trung t©m vèn tõng lµ kinh ®« cña d©n téc ViÖt (Cæ Loa khëi ph¸t tõ cuèi thÕ kû thø<br />
3 tr−íc C«ng nguyªn, ®−îc kh¼ng ®Þnh lµ kinh ®« cña v−¬ng triÒu Ng«-968), Hoa L− n»m trªn trôc<br />
®−êng giao th«ng thñy bé nèi liÒn Ch©u Giao (ch©u thæ s«ng Hång) víi Hoan ¸i (ch©u thæ s«ng M·,<br />
s«ng Lam) còng ®· tån t¹i h¬n 40 n¨m (968-1010), Th¨ng Long víi "thÕ rång cuén hæ ngåi, tiÖn<br />
nghi nói s«ng sau tr−íc, n¬i héi tô quan yÕu cña bèn ph−¬ng" 2 tõ 1010.<br />
<br />
H−íng di d©n vÒ phÝa Nam còng lµ qu¸ tr×nh diÕn biÕn kh¸ phøc t¹p cña lÞch sö dùng<br />
n−íc vµ gi÷ n−íc. Mèi quan hÖ ViÖt-Chiªm tr¶i qua nhiÒu b−íc th¨ng trÇm, th«n tÝnh lÉn nhau,<br />
råi hßa ho·n ®Ó cïng chèng ¸ch x©m l−îc tõ ph−¬ng B¾c, råi l¹i xung ®ét liªn miªn, song nÐt<br />
xuyªn suèt qua nhiÒu thÕ kû vÉn lµ dßng di d©n v−ît d·y Hoµnh S¬n ®Ó m−u tÝnh sù "dung th©n"<br />
vµ më réng c−¬ng vùc, bê câi t¹o ra mét kh«ng gian sinh tån. Nh÷ng môc tiªu qu©n sù vµ chÝnh trÞ<br />
cã phÇn nµo lÊn ¸t môc tiªu kinh tÕ cña dßng di d©n vÒ phÝa nam nµy trong 5 thÕ kû ®Çu thuéc<br />
thiªn niªn kû thø hai nµy. Song, xÐt ®Õn cïng, th× lÞch sö ®· thùc thi qui luËt kh¾c nghiÖt cña nã.<br />
<br />
Trªn vïng l·nh thæ ®−îc më réng tõ d·y Hoµnh S¬n ®Õn nam ®Ìo H¶i V©n gåm hai phñ<br />
T©n B×nh vµ ThuËn Hãa mµ theo Lª QuÝ §«n trong "Phñ biªn t¹p lôc" th× cã 116 x·, 3602 hé vµ<br />
10400 ng−êi 3. Ng−êi ViÖt vµ ng−êi b¶n ®Þa ®· g¾n bã víi nhau trong céng ®ång d©n téc trªn cïng<br />
mét kh«ng gian sinh tån.NÕu tÝnh thªmsè d©n cña hai phñ T©n B×nh vµ ThuËn Hãa th× sè d©n<br />
ViÖt Nam ®Õn thÕ kû 15 ®· cã kho¶ng trªn d−íi 10 triÖu ng−êi nh− ®· nãi ë trªn.<br />
<br />
4.2. Tõ thÕ kû 15 cho ®Õn nöa ®Çu thÕ kû 19, lÞch sö l¹i chøng kiÕn hiÖn t−îng di d©n (cã<br />
tæ chøc vµ tù ph¸t ®Ó m−u sinh) kh¸ quyÕt liÖt mµ h−íng chñ yÕu lµ di d©n vÒ phÝa Nam ®Õn vïng<br />
Th¨ng Hoa, T− NghÜa (Qu¶ng Nam, §µ N½ng ngµy nay) ë nöa sau thÕ kû 15, vïng B×nh Khang,<br />
DiÖn Kh¸nh, B×nh ThuËn (thuéc c¸c tØnh Nam Trung Bé tõ Phó Yªn trë vµo hiÖn nay) cuèi thÕ kû<br />
17 vµ ®Çu thÕ kû 18, ®ång b»ng s«ng §ång Nai vµ s«ng Cöu Long tõ phñ Gia §Þnh ®Õn trÊn Hµ<br />
Tiªn, ®Æc biÖt ë ®Çu thÕ kû thø 19 víi viÖc di d©n lËp ®ån ®iÒn vµ mé d©n lËp Êp cña triÒu NguyÔn<br />
®· khiÕn cho d©n c− Nam Bé t¨ng nhanh sau mÊy thÕ kû bÞ gi¶m sót trong tæng sè. Vµo cuèi triÒu<br />
Gia Long (1819) sè d©n ®inh ë Nam Bé lµ 97.100 ng−êi, chiÕm 15,8% d©n ®inh trong c¶ n−íc. Theo<br />
"§¹i Nam thùc lôc" vµ "Quèc triÒu chÝnh biªn tÊt yÕu" n¨m 1829, n¨m trÊn thuéc Gia §Þnh Thµnh<br />
<br />
<br />
<br />
2<br />
ChiÕu dêi ®« cña Lý Th¸i Tæ. §¹i ViÖt Sö ký toµn th−. TËp 1. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1983. Tr. 241.<br />
3<br />
Lª QuÝ §«n toµn tËp. TËp 1. Phñ biªn t¹p lôc. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1987. Tr. 37.<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
6 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
cã 118.790 d©n ®inh, chiÕm 16,5% tæng sè d©n ®inh cña c¶ n−íc, ®Õn n¨m 1847, sè d©n ®inh ë Nam<br />
Bé lªn ®Õn 165.598, chiÕm 16% d©n ®inh c¶ n−íc.4<br />
<br />
H−íng di d©n chñ yÕu nµy ®· khiÕn cho "xø §µng Trong" (tÝnh tõ s«ng Gianh trë vµo) ban<br />
®Çu chØ h¬n 1 triÖu ng−êi (nÕu tÝnh ®Õn hiÖn nay ®·chiÕm tíi mét nöa d©n sè c¶ n−íc, cßn riªng<br />
Nam Bé, vµo thÕ kû 17 chØ vµi v¹n ng−êi khai hoang, lËp Êp ®Õn nay ®· cã ®Õn mét phÇn ba tæng<br />
d©n sè cña ViÖt Nam).<br />
<br />
4.3. H−íng di d©n khai hoang, lËp Êp ®Ó trång lóa cßn ®−îc diÔn ra m¹nh mÏ theo d¹ng<br />
lan táa ra c¸c vïng thuËn cho canh t¸c n«ng nghiÖp. Tõ thÕ kû 15, con ®ª Hång §øc ®· lµ ®iÓm tùa<br />
cho cuéc di d©n lan táa ra vïng duyªn h¶i ®ång b»ng s«ng Hång, tiÕn tr×nh dÇn dÇn ra h−íng<br />
duyªn h¶i nµy diÔn ra liªn tôc cho ®Õn ®Çu thÕ kû 19 víi viÖc khai hoang vïng biÓn ë Th¸i B×nh vµ<br />
Ninh B×nh ë B¾c Bé lËp nªn hai huyÖn TiÒn H¶i, Kim S¬n cña doanh ®iÒn sø NguyÔn C«ng Trø<br />
(1828-1829), hoÆc viÖc ®µo kªnh VÜnh TÕ cña Tho¹i Ngäc HÇu (NguyÔn V¨n Tho¹i) nèi liÒn Ch©u<br />
§èc-Hµ Tiªn (1819) ®Ó råi sau ®ã khai hoang, lËp Êp ®−îc më réng quy m« lín ë vïng VÜnh TÕ,<br />
TÞnh Biªn, Ba Xuyªn vµ lan ra c¸c vïng kh¸c víi NguyÔn Tri Ph−¬ng (1853) ë Nam Bé. NÕu ®ång<br />
b»ng Nam Bé ngµy nay cã diÖn tÝch gÊp ®«i ®ång b»ng B¾c Bé th× ®ã lµ mét qu¸ tr×nh lao ®éng<br />
chinh phôc tù nhiªn, khai hoang, lËp Êp, thau chua, röa mÆn cña biÕt bao thÕ hÖ ng−êi ViÖt vèn<br />
xuÊt ph¸t tõ c¸i n«i cña d©n téc ë ®Êt Phong Ch©u cæ x−a.<br />
<br />
Cho ®Õn gi÷a thÕ kû 19, d©n sè n−íc ta −íc tÝnh 7 triÖu ng−ßi ®Ó ®Õn h«m nay, d©n sè ®·<br />
gÊp m−êi lÇn h¬n, sù gia t¨ng d©n sè g¾n liÒn víi må h«i vµ m¸u ®· ®æ ra trªn biÕt bao chÆng<br />
®−êng dµi trong cuéc m−u sinh?<br />
<br />
§«i bµn ch©n cña ng−êi ViÖt ®· më ra biÕt bao con ®−êng däc ngang trªn kh«ng gian sinh<br />
tån cña d©n téc, t¹o ra nh÷ng c¸nh ®ång mµu mì trång lóa n−íc cña vïng nhiÖt ®íi giã mïa<br />
nµy,®Ó cho dÕn nh÷ng n¨m cuèi cña thiªn niªn kû thø hai nµy, hai bµn tay cña ng−êi ViÖt Nam ®·<br />
lµm ra h¹t g¹o xuÊt khÈu ®øng thø hai trªn thÕ giíi. Nh÷ng c¶ng s«ng, c¶ng biÓn cña ®Êt n−íc<br />
h«m nay ®· lµ ®Çu cÇu nèi liÒn ViÖt Nam víi thÕ giíi, mét thÕ giíi ®Çy biÕn ®éng vµ chuyÓn ®æi rÊt<br />
nhanh.<br />
<br />
Ng−îc dßng lÞch sö nh×n l¹i nh÷ng cuéc ®i, cµng thÊy râ d©n téc nµy lín lªn tõ nh÷ng<br />
cuéc ®i ®ã. B−íc ch©n cña dßng ng−êi di d©n, dï d−íi m« h×nh nµo, dï chÞu søc ®Èy nµo, ®−îc hÊp<br />
dÉn bëi søc hót nµo còng ®Òu mang tÝnh qui luËt kh¾c nghiÖt trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö. §·<br />
cã nh÷ng cuéc ®i r−ím m¸u ®«i bµn ch©n, nh÷ng cuéc ®i thÊm ®Ém m¸u cña nhiÒu thÕ hÖ bëi<br />
nh÷ng cuéc chiÕn tranh vµ nh÷ng ®µn ¸p khèc liÖt trong cuéc m−u b¸ ®å v−¬ng cña c¸c thÕ lùc<br />
thèng trÞ. Nh÷ng cuéc ®i thª th¶m: "D©n phiªu t¸n d¾t dÝu nhau ®i ¨n xin ®Çy ®−êng. Gi¸<br />
g¹o cao vät mét tr¨m ®ång tiÒn kh«ng ®−îc b÷a no. Nh©n d©n phÇn nhiÒu ph¶i ¨n rau,<br />
¨n cñ, ®Õn nçi ¨n c¶ thÞt r¾n, thÞt chuét, chÕt ®ãi chång chÊt lªn nhau. Sè d©n cßn l¹i<br />
m−êi phÇn kh«ng ®−îc mét. Lµng nµo vèn cã tiÕng trï mËt còng chØ cßn d¨m ba hé mµ<br />
th«i"5. C¸c cuéc "tha ph−¬ng cÇu thùc" ®ã phÇn lín lµ do chiÕn tranh. Ch¼ng h¹n, chiÕn tranh liªn<br />
miªn ë c¸c trÊn H¶i d−¬ng, Kinh b¾c, S¬n T©y, S¬n Nam vµo gi÷a thÕ kû thø 18 mµ s¸ch Vò Trung<br />
tuú bót cña Ph¹m §×nh Hæ ®· viÕt: "Lo¹n n¨m Canh Th©n (1740), T©n DËu (1741) tØnh H¶i<br />
<br />
<br />
4<br />
DÉn l¹i theo Di d©n cña ng−êi ViÖt tõ thÕ kû X ®Õn gi÷a thÕ kû XIX. Phô san Nghiªn cøu LÞch sö do §Æng Thu chñ<br />
biªn-1994. Tr.155.<br />
5<br />
ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc. TËp XVIII. Tr. 14.<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 7<br />
<br />
D−¬ng ta chÞu h¹i vÒ n¹n binh ®ao ®Õn 18 n¨m, ruéng ®Êt biÕn thµnh rõng rËm. Gièng<br />
gÊu chã, lîn lßi sinh tô ®Çy c¶ ngoµi ®ång. Nh÷ng ng−êi d©n sèng sãt ph¶i bãc c¶ vá c©y,<br />
b¾t chuét ®ång mµ ¨n".<br />
<br />
Cïng víi chiÕn tranh lµ thiªn tai; b·o lôt, ®ª vì, nhiÒu lµng m¹c bÞ n−íc cuèn tr«i, chØ tÝnh<br />
riªng ®ª s«ng Hång ë phñ Kho¸i Ch©u ®· 10 n¨m liÒn bÞ vì d−íi thêi Tù §øc. S¸ch §¹i Nam thùc<br />
lôc viÕt vÒ n¹n ®ãi n¨m 1858: "d©n l−u t¸n ë c¸c tØnh B¾c Kú nhiÒu ng−êi chÕt, cã ng−êi b¸n<br />
m×nh, b¸n con, d©n kiÕm ¨n ë Hµ Néi cã h¬n ba v¹n ng−êi".6<br />
<br />
Ng−êi ta tÝnh to¸n r»ng, c¸c cuéc chiÕn liªn miªn cïng víi thiªn tai vµ dÞch bÖnh dån dËp<br />
®Èy tíi chÕt ®ãi, chÕt bÖnh trong c¸c thÕ kû 16,17,18 vµ ®Çu 19 ®· khiÕn cho d©n sè n−íc ta ë ®Çu<br />
thÕ kû 19 ®· gi¶m ®i mét phÇn ba, thËm chÝ mét nöa so víi thêi Lý TrÇn (thÕ kû 12,13)7.<br />
<br />
Cã hiÓu ®iÒu nµy míi cµng nhËn râ søc sèng cña d©n téc ®· bøt lªn tõ nh÷ng thö th¸ch<br />
khèc liÖt mµ «ng cha ta ®· tr¶i qua trªn con ®−êng dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. Trong nh÷ng thö th¸ch<br />
khèc liÖt ®ã, nh÷ng cuéc di d©n tù ph¸t hay cã tæ chøc cña nhµ n−íc, dï lan táa ra vïng ®ång b»ng,<br />
duyªn h¶i hay ng−îc lªn vïng rõng nói, dßng chuyÓn liªn tôc h−íng vÒ phÝa nam khai hoang, lËp<br />
Êp, v.v... thÉm ®Ém må h«i, n−íc m¾t vµ m¸u cña biÕt bao thÕ hÖ ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn trªn mét<br />
kh«ng gian sinh tån ®øng tùa vµo Tr−êng S¬n h−íng ra Th¸i B×nh D−¬ng ë vïng nhiÖt ®íi giã<br />
mïa nµy qu¶ lµ nh÷ng cuéc ®i vÜ ®¹i.<br />
<br />
Di d©n trong lÞch sö ®ang ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu c«ng phu h¬n n÷a<br />
®Ó tõ lÞch sö mµ rót ra nh÷ng bµi häc cho h«m nay vµ mai sau. Tõ nh÷ng m« h×nh di d©n Êy mµ<br />
t×m vÒ tÝnh qui luËt cña hiÖn t−îng di d©n, nhËn ra ®−îc nh÷ng ph−¬ng thøc m−u sinh tr−íc bao<br />
th¸ch ®è cña sù tån t¹i cña tõng gia ®×nh, tõng céng ®ång vµ cña c¶ d©n téc trong qu¸ khø. Ng−îc<br />
dßng lÞch sö ®Ó hiÓu h¬n d©n téc m×nh, hiÓu ®−îc qui luËt cña sù vËn ®éng d©n c− vµ d©n sè.<br />
<br />
§−¬ng nhiªn, dßng chuyÓn di d©n trong lÞch sö ®· ®Þnh h×nh l·nh thæ, tõ Lòng Có ë §ång<br />
V¨n, Lai Ch©u ®Õn mòi Cµ Mau, ®Õn nay, víi h¬n 75 triÖu ng−êi, trong tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp hãa<br />
vµ hiÖn ®¹i hãa hãa ®Êt n−íc ®ang ®Æt ra nh÷ng t×m tßi míi.<br />
<br />
Khi vÝ ®Êt mòi Cµ Mau gièng nh− "ngãn ch©n c¸i ch−a kh« bïn v¹n dÆm" trong cuéc<br />
tr−êng chinh më câi,dùng n−íc, nhµ v¨n NguyÔn Tu©n cè th©u tãm h×nh ¶nh ®· ®Þnh h×nh cña mét<br />
cuéc ®i dµi, c¸i nh×n ®ã qu¶ thËt tinh tÕ vµ nhiÒu ý nghÜa. Trong vïng l·nh thæ ®· ®Þnh h×nh Êy,<br />
nh÷ng cuéc ®i tõ n«ng th«n-®« thÞ, tõ vïng nói phÝa B¾c ®Õn cao nguyªn miÒn T©y, nh÷ng cuéc ®i<br />
khai hoang, phôc hãa, trång rõng, lÊp biÓn ®ang diÔn ra víi nh÷ng qui luËt phøc t¹p cña chóng.<br />
ViÖc t×m hiÓu nh÷ng qui luËt Êy ®ang ®Æt ra víi nh÷ng phøc t¹p míi ®Ó cã thÓ h×nh thµnh nh÷ng<br />
chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p míi phï hîp víi cuéc sèng.<br />
II. Ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ vÊn ®Ò di d©n hiÖn nay<br />
Khi nãi ®Õn sù nghiÖp §æi Míi, Ph¹m V¨n §ång ®Æt ra mét vÊn ®Ò rÊt quyÕt liÖt "Chóng<br />
ta ®ang g¸nh v¸c mét träng tr¸ch ch−a tõng cã tiÒn lÖ, chóng ta ®ang ®i trªn mét con ®−êng<br />
ch−a cã b¶n ®å ... ph¶i hµng ngµy hµng giê gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn, nh÷ng bµi to¸n<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
6<br />
§¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. TËp 28. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1973. Tr.414.<br />
7<br />
Theo §Æng Thu. S®d. Tr.16.<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
8 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
®Çy phøc t¹p vµ Èn sè"8. Di d©n hiÖn lµ lo¹i vÊn ®Ò thùc tiÔn nãng báng, diÔn biÕn rÊt phøc t¹p vµ<br />
nhiÒu Èn sè trong bµi to¸n vÒ d©n sè ë n−íc ta.<br />
§Ó gi¶i ®¸p bµi to¸n d©n sè Êy trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, ®· cã mét thêi, ng−êi ta<br />
chØ tËp trung vµo vÊn ®Ò kÝch th−íc vµ qui m« d©n sè ®Ó mong h¹ thÊp tû lÖ ph¸t triÓn d©n sè mµ<br />
coi nhÑ vÊn ®Ò c¬ cÊu d©n sè vµ ph©n bè d©n sè. Thùc ra th× viÖc t¸c ®éng cã ý thøc ®Õn qu¸<br />
tr×nh t¸i t¹o d©n sè (sinh ®Î vµ tö vong) vµ qu¸ tr×nh ph©n bè d©n sè (di d©n) ®Òu cã ý<br />
nghÜa quyÕt ®Þnh t¸c ®éng ®Õn c¸c biÕn sè d©n sè quan träng nhÊt víi c¸c ®Æc tr−ng cña<br />
chóng trong c¶ qu¸ tr×nh biÕn ®æi d©n sè cña mét quèc gia. H¬n n÷a, chÝnh qu¸ tr×nh t¸i sinh<br />
s¶n tù nhiªn l¹i t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ dÔ dù b¸o h¬n so víi qu¸ tr×nh di d©n lµ qu¸ tr×nh<br />
biÕn ®æi rÊt phøc t¹p vµ th−êng cã ®ét biÕn, nhÊt lµ trong nh÷ng hoµn c¶nh ®Æc biÖt nh−<br />
chiÕn tranh, thiªn tai, mÊt mïa, ®ãi kÐm... Di d©n kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých tù th©n, mµ lµ ph−¬ng<br />
tiÖn ®Ó thùc hiÖn c¸c nhu cÇu kh¸c: thay ®æi ®Þa vÞ kinh tÕ vµ x· héi. Mµ vÒ ®iÒu nµy th× l¹i g¾n<br />
chÆt víi ®Æc tr−ng cña nh÷ng biÕn ®æi x· héi, mét sè ®Æc tr−ng cã thÓ biÕn ®æi vÜnh viÔn nh− n¬i ë,<br />
n¬i lµm viÖc, nh−ng mét sè ®Æc tr−ng kh¸c chØ ®«i khi míi biÕn ®æi nh− nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é<br />
chuyªn m«n, häc vÊn, v.v... Toµn bé hÖ thèng c¸c dÞch chuyÓn còng nh− tõng dÞch chuyÓn ®¬n lÎ<br />
cña c¸ nh©n, hé gia ®×nh, nhãm céng ®ång ®Òu mang tÝnh x· héi s©u s¾c. ChÝnh v× vËy, trong bµi<br />
to¸n d©n sè, qu¸ tr×nh t¸i t¹o tù nhiªn d©n sè vµ di d©n lµ hai d¹ng vËn ®éng d©n sè<br />
kh¸c nhau ®ßi hái nh÷ng ®¸p sè thÝch hîp víi mçi d¹ng Êy.<br />
Do ®ã, thùc tiÔn ngµy cµng ®Æt ra nh÷ng bøc xóc cÇn ®−îc gi¶i ®¸p vÒ vÊn ®Ò di d©n víi<br />
nh÷ng chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p ®óng ®¾n. H×nh th¸i, nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh di<br />
d©n víi nhiÒu m« h×nh kh¸c nhau trong mÊy thËp kû qua, ®Æc biÖt lµ h¬n 20 n¨m qua kÓ tõ ngµy<br />
thèng nhÊt ®Êt n−íc n¨m 1975, trong ®ã víi h¬n 10 n¨m cña thêi kú §æi Míi ®ang ®Æt ra cho bµi<br />
to¸n d©n sè nh÷ng d¹ng thøc míi. Nh÷ng d¹ng thøc ®ã cã nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång song còng kh¸<br />
nhiÒu nh÷ng kh¸c biÖt so víi c¸c nuíc trong khu vùc vµ cña ch©u ¸.<br />
1. Thö gîi lªn vµi nÐt vÒ vÊn ®Ò di d©n cña c¸c n−íc trong khu vùc l¸ng giÒng<br />
ch©u ¸<br />
H×nh thµnh nh÷ng chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch ph©n bè, ®iÒu chØnh c¬ cÊu d©n c− vµ qui m«<br />
d©n sè phï hîp víi ®ßi hái cña sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa lµ ®iÒu mµ c¸c quèc gia<br />
ch©u ¸ quan t©m. Tuy nhiªn, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh, mçi n−íc ®Òu cã<br />
nh÷ng chÝnh s¸ch phï hîp víi n−íc m×nh.<br />
Trung Quèc lµ mét vÝ dô kh¸ tiªu biÓu vÒ quyÕt t©m cña nhµ n−íc trong viÖc phèi hîp chÆt<br />
chÏ gi÷a sù gia t¨ng d©n sè, sö dông tµi nguyªn, c©n b»ng sinh th¸i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, mµ<br />
quyÕt liÖt nhÊt lµ chñ tr−¬ng "mçi gia ®×nh chØ cã mét con" ®−îc c«ng bè vµo n¨m 1979. Nh÷ng gi¶i<br />
ph¸p quyÕt liÖt nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò d©n sè ë Trung Quèc ®· ®−îc m« t¶ nh− lµ "mét trong<br />
nh÷ng kinh nghiÖm x· héi cã ý nghÜa nhÊt ®· ®¹t ®−îc tõ tr−íc tíi nay". ViÖc ¸p dông nhiÒu biÖn<br />
ph¸p chÆt chÏ sè l−îng d©n nhËp c− vµo c¸c ®« thÞ, c¸c vïng kinh tÕ ®Æc biÖt còng n»m trong chÝnh<br />
s¸ch cøng r¾n ®ã cña nhµ n−íc. Sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng l·nh thæ kh¸c nhau: khu<br />
duyªn h¶i vµ vïng s©u, vïng xa, c¸c thµnh phè lín, c¸c ®Æc khu kinh tÕ vµ vïng n«ng th«n ®ang<br />
qu¸ nghÌo nµn, v.v... ®· h×nh thµnh nh÷ng søc ®Èy vµ søc hót quyÕt liÖt, v× thÕ tæ chøc vµ ®iÒu<br />
chØnh c¸c luång di d©n ®ang lµ mét vÊn ®Ò cùc kú bøc xóc vµ hÕt søc phøc t¹p ®Ó nh»m æn ®Þnh x·<br />
héi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. ChØ nãi riªng vÒ sè lao ®éng thõa ë n«ng th«n th× n¨m 1994 ®· cã ®Õn<br />
<br />
<br />
8<br />
Ph¹m V¨n §ång: V¨n hãa vµ §æi míi. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1994. (T«i nhÊn m¹nh - TL)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 9<br />
<br />
kho¶ng 120 triÖu ng−êi vµ −íc tÝnh ®Õn n¨m 2000 sÏ cã kho¶ng 200 triÖu ng−êi. Do vËy, cã ®Õn 80<br />
triÖu ng−êi rêi n«ng th«n ra thµnh phè vµ c¸c khu c«ng nghiÖp, c¸c ®Æc khu t×m viÖc lµm. Vïng cã<br />
nhiÒu ng−êi di c− nhÊt lµ 10 tØnh thuéc l−u vùc s«ng D−¬ng Tö. Dßng di c− h−íng vÒ Qu¶ng §«ng<br />
vµ H¶i Nam, còng cã luång ch¶y vÒ B¾c Kinh vµ Thiªn T©n vµ mét luång h−íng vÒ Th−îng H¶i-<br />
Giang T«. HiÖn nay, chÕ ®é hé khÈu ch−a thay ®æi, c¸c xÝ nghiÖp ë thµnh phè muèn thuª nh©n<br />
c«ng tõ nguån di c− tõ n«ng th«n v× gi¸ nh©n c«ng thÊp vµ l¹i kh«ng ph¶i lo ®Õn viÖc gi¶i quyÕt<br />
nhµ vµ chi phÝ dÞch vô cho hä. Trªn thùc tÕ, nh÷ng ng−êi di c− tõ n«ng th«n ra ®ang ®−îc thµnh<br />
phè ®èi xö nh− c«ng d©n lo¹i 2! Ng−êi t×m viÖc lµm ®· vËy, ng−êi ®ang ch−a cã viÖc lµm sÏ ra sao?<br />
Kh«ng gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò nµy th× hµng chôc triÖu nh÷ng ng−êi lao ®éng tõ n«ng th«n nghÌo khã<br />
bá ra thµnh phè kiÕm sèng ®ang tr«i næi ë c¸c vïng duyªn h¶i vµ ®« thÞ v× ch−a t×m ®−îc viÖc lµm<br />
sÏ lµ mét nguy c¬ tiÒm Èn cho môc tiªu ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc cã trªn mét tû d©n nµy.<br />
Ên §é, n−íc cã sè d©n ®«ng thø hai trªn thÕ giíi còng ®ang ®øng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc<br />
cña c¸c dßng di d©n tõ n«ng th«n trµn vµo thµnh phè. KÕ ho¹ch d·n d©n vÒ n«ng th«n theo nhiÒu<br />
b−íc víi cè g»ng tèi ®a cña chÝnh phñ trong viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh nµy ®· tá ra hÕt søc kÐm hiÖu<br />
qu¶. Nh÷ng ch−¬ng tr×nh ®iÒu chØnh sù ph©n bè d©n sè vµ ®Þnh c− theo qui ho¹ch ®· thÊt b¹i<br />
nhiÒu h¬n lµ thµnh c«ng mÆc dÇu chi phÝ cho c«ng viÖc nµy hÕt søc tèn kÐm.<br />
Indonesia, ®Êt n−íc cña v« vµn nh÷ng ®¶o, cã d©n sè ®øng hµng thø t− thÕ giíi ®· ¸p dông<br />
mét chÝnh s¸ch «n hßa h¬n dùa vµo sù thuyÕt phôc vµ vËn ®éng h−íng vµo ®iÒu chØnh qui m« d©n<br />
sè tËp trung qu¸ dµy ®Æc vµo c¸c ®« thÞ lín. Hä ®· gÆt h¸i ®−îc mét sè kÕt qu¶ trong chÝnh s¸ch di<br />
d©n, ph©n bè d©n c−, song, nÕu so víi nh÷ng thµnh c«ng trong viÖc gi¶m tæng tû suÊt sinh vèn<br />
®−îc xem lµ tÊm g−¬ng tèt cho ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh th× nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc<br />
trªn lÜnh vùc nµy cßn qu¸ khiªm tèn. §iÒu nµy còng gièng nh− Th¸i Lan, tr−íc sù qu¸ t¶i cña sù<br />
tËp trung d©n sè t¹i thñ ®« Bangkok, chÝnh phñ ®· ¸p dông nhiÒu gi¶i ph¸p ®Ó cè g¾ng gi¶m bít<br />
tèc ®é cña luång nhËp c− nµy. Tuy nhiªn nh÷ng gi¶i ph¸p ®ã kh«ng bao gåm viÖc ng¨n cÊm sù ®i<br />
l¹i, lµm ¨n cña d©n chóng tõ nh÷ng vïng kh¸c nhau hoÆc tõ n«ng th«n ®Õn thñ ®«. Mét nç lùc cã<br />
c©n nh¾c cña chÝnh phñ nh»m t¸c ®éng ®Õn c¶ ba yÕu tè: sinh, tö vµ di d©n ®Ó cè g¾ng ®¹t tû lÖ<br />
sinh ë møc thay thÕ vµo n¨m 2000, trong ®ã, phÇn thµnh c«ng ®−îc nh×n nhËn râ trong viÖc gi¶m<br />
tæng tû suÊt sinh, vÊn ®Ò di d©n vÉn ®ang cßn lµ søc Ðp trÜu nÆng trong sù ph¸t triÓn cña Th¸i<br />
Lan, ®Æc biÖt lµ ë c¸c ®« thÞ lín, mµ gay g¾t nhÊt lµ t¹i Bangkok.<br />
Thñ ®« Manila cña Philippin còng ®ang chÞu søc Ðp nÆng nÒ cña dßng nhËp c− tõ c¸c vïng<br />
n«ng th«n. ViÖc chÝnh phñ cè g¾ng x©y dùng c¸c trung t©m c«ng nghiÖp míi n»m ngoµi thñ ®« vµ<br />
ph¸t triÓn c¸c khu kinh tÕ ngo¹i vi nh»m thu hót bít l−îng lao ®éng trµn vµo thñ ®« ®· kh«ng<br />
ng¨n c¶n næi dßng di c− nµy. ThËm chÝ, ng−êi ta cßn cho r»ng , nh÷ng cè g¾ng nãi trªn l¹i thóc ®Èy<br />
thªm l−îng ng−êi tõ bá n«ng th«n ®ãi kÐm trµn vµo thµnh phè. Nh÷ng ch−¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c− vµ<br />
di d©n ®Õn c¸c vïng ®Êt míi tuy ph¶i chi phÝ lín song vÉn kh«ng gi¶m ®−îc bao nhiªu ¸p lùc cña dßng<br />
ng−êi tõ n«ng th«n kÐo vµo ®« thÞ t×m kiÕm viÖc lµm vµ thay ®æi m«i tr−êng sèng. Trong cè g¾ng lo¹i<br />
nµy, d−êng nh− Malaysia gÆt h¸i ®−îc nh÷ng thµnh c«ng h¬n so víi Philippin trong ch−¬ng tr×nh<br />
FELDA, ph¸t triÓn n«ng th«n vµ ®Þnh c− liªn bang vµo nh÷ng n¨m 80. Tuy nhiªn, nh÷ng chi phÝ cho<br />
ch−¬ng tr×nh nµy lµ qu¸ tèn kÐm khiÕn cho nhiÒu n−íc trong khu vùc kh«ng muèn ¸p dông.<br />
Tãm l¹i, sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng l·nh thæ kh¸c nhau cña mét n−íc trong<br />
qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ë ch©u ¸ lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n cña c¸c<br />
luång di d©n kh«ng g× ng¨n c¶n ®−îc. H¬n n÷a, ngay trong b¶n th©n sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc, sù héi<br />
nhËp gi÷a c¸c vïng kh¸c nhau víi nh÷ng khu vùc träng ®iÓm ®−îc ®Çu t− lín, nh÷ng trôc c«ng<br />
nghiÖp vµ ®« thÞ l¹i lµ mét ®ßi hái kh¸ch quan. Nh÷ng vïng n«ng th«n nghÌo thu nhËp thÊp, lu«n<br />
lu«n thiÕu viÖc lµm lµ lùc ®Èy ng−êi n«ng d©n lao ®éng ph¶i ra thµnh phè kiÕm sèng. H¬n n÷a, sù<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
10 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
gia t¨ng d©n sè khiÕn cho tû lÖ ®Êt-ng−êi ngµy cµng thÊp khiÕn cho ng−êi n«ng d©n kh«ng cã con<br />
®−êng nµo kh¸c lµ ph¶i rêi bá n«ng th«n ®i t×m viÖc lµm. Ng−êi ta nãi ®Õn nh÷ng ng−êi nghÌo n«ng<br />
th«n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn võa nãi bÞ chi phèi nÆng bëi "lùc ®Èy" ra khái m«i tr−êng sèng cña hä,<br />
trong lóc ®ã th× sù t¸c ®éng cña "lùc hót" l¹i h−íng vµo nh÷ng ng−êi t−¬ng ®èi kh¸ gi¶ vµ cã tr×nh ®é<br />
chuyªn m«n häc vÊn. §iÒu nµy cµng khiÕn cho hiÖn t−îng di d©n cµng trë nªn hÕt søc phøc t¹p.<br />
Qui luËt cña di d©n, do vËy, lu«n bao hµm trong nã nh÷ng nghÞch lý cÇn ph¶i ®−îc nh×n<br />
nhËn râ ®Ó viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, h×nh thµnh gi¶i ph¸p s¸t ®óng, cã c¬ së khoa häc vµ ®¹t<br />
®−îc hiÖu qu¶ cao. Bµi häc kinh nghiÖm cña nhiÒu n−íc ch©u ¸ gÇn gòi víi thùc tÕ ViÖt Nam cÇn<br />
®−îc nghiªm tóc xem xÐt ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò di d©n vèn ®ang ®Æt ra hµnh ngµy, hµng giê trong<br />
tõng b−íc ®i trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa cña n−íc ta hiÖn nay.<br />
2. Di d©n vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë n−íc ta hiÖn nay<br />
2.1. §«i nÐt vÒ vÊn ®Ò di d©n tr−íc 1975 vµ vµi n¨m sau ®ã<br />
Thêi kú 1945-1975 cña ba m−¬i n¨m ®Çy biÕn ®éng trong lÞch sö ViÖt Nam còng lµ thêi kú<br />
chøng kiÕn nh÷ng cuéc chuyÓn c− lín lao trong lßng x· héi ViÖt Nam qua hai cuéc kh¸ng chiÕn<br />
thÇn kú giµnh ®éc lËp vµ thèng nhÊt ®Êt n−íc.<br />
Nh÷ng lùc hót vµ lùc ®Èy tiÒm tµng trong sù ph¸t triÓn chªnh lÖch gi÷a c¸c vïng n«ng<br />
th«n,®« thÞ, miÒn nói vµ miÒn xu«i, vïng ph¸t triÓn víi vïng s©u, vïng xa cña thêi kú nµy bÞ chi<br />
phèi m¹nh bëi chiÕn tranh. HiÖn t−îng di d©n trong thêi kú nµy kh«ng n»m trong qui luËt b×nh<br />
th−êng vèn cã cña nã, mµ lµ bÞ qui ®Þnh bëi qui luËt chiÕn tranh.<br />
H¬n ë ®©u hÕt, c¸i triÕt lý: "trªn mÆt ®Êt vèn kh«ng cã ®−êng, ng−êi ta ®i l©u sÏ trë<br />
thµnh ®−êng th«i" l¹i ®−îc hiÓn hiÖn ra râ ®Õn thÕ ë trªn ®Êt n−íc ta. Trªn "con ®−êng cøu<br />
n−íc", vµo Nam hay ra B¾c, b−íc ch©n ®i cña con ng−êi ViÖt Nam ®· më ra biÕt bao con ®−êng<br />
trªn mäi nÎo, mäi miÒn cña ®Êt n−íc, con ®−êng trªn nói, con ®−êng trªn biÓn, con ®−êng xuyªn<br />
s©u tõ vïng tù do, vïng du kinh, vïng t¹m chiÕm ë n«ng th«nvµ ®« thÞ. H×nh t−îng "xÎ däc<br />
Tr−êng S¬n ®i cøu n−íc" ®· kh¸i qu¸t lªn mét cuéc ®i quyÕt liÖt cña c¶ mét d©n téc h−íng vÒ môc<br />
tiªu chÝnh trÞ lín lao.<br />
Râ rµng lµ, dï kh«ng t¸ch khái nh÷ng yÕu tè kinh tÕ vµ x· héi, song môc tiªu qu©n sù vµ<br />
chÝnh trÞ ®· chi phèi chñ yÕu cho nh÷ng dßng di d©n tõ B¾c vµo Nam, tõ Nam ra B¾c, tõ miÒn nói<br />
xuèng ®ång b»ng vµ ng−îc l¹i. Tõ ®« thÞ chuyÓn vÒ n«ng th«n trong nh÷ng cuéc t¶n c− ®Ó råi n«ng<br />
th«n-thµnh thÞ trong nh÷ng cuéc håi c−, kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn tÝnh chÊt m−u sinh cña nh÷ng<br />
dßng ng−êi di chuyÓn, song ®éng lùc chñ yÕu cña nh÷ng dßng di d©n nµy vÉn lµ chiÕn tranh.<br />
NÕu ë miÒn B¾c cña thêi kú ®Êt n−íc bÞ chia c¾t vµ cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña kh«ng<br />
qu©n Mü, dßng ng−êi s¬ t¸n xuÊt ph¸t tõ thµnh phè h−íng vÒ n«ng th«n, th× ë miÒn Nam thêi kú<br />
nµy, cuéc ®« thÞ hãa c−ìng bøc l¹i h−íng nh÷ng dßng ng−êi tõ n«ng th«n ®æ dån vµo ®« thÞ, ®Æc<br />
biÖt lµ Sµi Gßn. ChiÕn tranh kÕt thóc, hai miÒn Nam vµ B¾c l¹i diÔn ra nh÷ng cuéc chuyÓn c−<br />
ng−îc nhau. NÕu ë miÒn B¾c lµ cuéc trë vÒ thµnh thÞ tõ n«ng th«n s¬ t¸n th× ë miÒn Nam l¹i lµ<br />
cuéc gi¶i táa bít c− d©n ®« thÞ cña thêi kú ®« thÞ hãa c−ìng bøc vÒ l¹i quª h−¬ng, b¶n qu¸n ë n«ng<br />
th«n hoÆc ®i c¸c vïng kinh tÕ míi. Cuéc gi¶i táa nµy kh«ng ph¶i lµ kh«ng ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên<br />
nÆng nÒ.<br />
Còng kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn luång di d©n ra n−íc ngoµi cña nh÷ng "thuyÒn nh©n" mµ<br />
môc ®Ých chÝnh trÞ ®· trïm lªn nh÷ng môc tieu kinh tÕ. Nh÷ng cuéc "ra ®i" nµy vÉn cßn h»n s©u<br />
trong nçi ®au d©n téc, kÓ c¶ cña ng−êi ra ®i vµ ng−êi ë l¹i mµ lÞch sö kh«ng thÓ bá qua cña nh÷ng<br />
n¨m tr−íc vµ sau 1975.<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 11<br />
<br />
Cã hiÓu ®−îc nh÷ng cuéc ®i nµy míi hiÓu ®−îc c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho sù nghiÖp chiÕn ®Êu v×<br />
®éc lËp vµ thèng nhÊt ®Êt n−íc. NÕu råi ®©y, ng−êi ta viÕt ra mét cuèn sö biªn niªn vÒ nh÷ng cuéc<br />
di d©n ë ViÖt Nam, nh÷ng dßng ng−êi ®i tr¶i dµi däc ngang trªn mäi nÎo ®−êng ®Êt n−íc, trªn<br />
nh÷ng c¶ng vµ bÕn c¶ng cña "nh÷ng con tµu kh«ng sè", thËm chÝ c¶ nh÷ng con thuyÒn phiªu b¹t<br />
cña nh÷ng "thuyÒn nh©n", v.v... cÇn ®−îc ghi ®Ëm trong mét ch−¬ng ®Æc biÖt võa chãi läi ch÷ vµng,<br />
võa thÉm ®Ém m¸u vµ n−íc m¾t.<br />
2.2. Di d©n trong bèi c¶nh cña ®Êt n−íc thèng nhÊt, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi.<br />
Giai ®o¹n m−êi n¨m tr−íc sù nghiÖp §æi Míi, trong c¬ chÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, bao<br />
cÊp vµ 10 n¨m tiÕp theo cña c¬ chÕ thÞ tr−êng víi nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh phÇn, nh÷ng<br />
luång di d©n l¹i diÔn ra víi qui luËt b×nh th−êng vèn cã cña mét ®Êt n−íc cã sù ph¸t triÓn kh«ng<br />
®Òu gi÷a c¸c vïng l·nh thæ.<br />
NÐt xuyªn suèt cña qu¸ tr×nh di d©n sau 1975 lµ chÞu sù ®iÒu tiÕt vµ qu¶n lý cña nhµ n−íc<br />
th«ng qua nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ x· héi. Sù can thiÖp cña nhµ n−íc vµo qu¸ tr×nh diÔn biÔn<br />
cña nh÷ng luång di d©n thµnh c«ng ®−îc ®Õn ®©u lµ tïy thuéc vµo sù nhËn thøc cña ng−êi ho¹ch<br />
®Þnh chÝnh s¸ch vÒ qui luËt kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh di d©n: di d©n n«ng th«n-®« thÞ, di d©n ®i<br />
c¸c vïng kinh tÕ míi do nhµ n−íc tæ chøc hoÆc do d©n tù tæ chøc c¸c cuéc ®i, di d©n gi÷a c¸c vïng<br />
l·nh thæ kh¸c nhau d−íi sù t¸c ®éng cña lùc ®Èy tõ n¬i ®i vµ lùc hót tõ n¬i ®Õn.<br />
Cã thÓ nãi, ý thøc ®−¬c søc Ðp cña vÊn ®Ò d©n sè vµ sù ph©n bè kh«ng ®Òu cña d©n c− trªn<br />
c¸c vïng l·nh thæ kh¸c nhau, ch−¬ng tr×nh ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®· ®−îc ho¹ch ®Þnh ngay<br />
trong buæi ®Çu cña c«ng cuéc x©y dùng l¹i ®Êt n−íc sau chiÕn tranh. Ch−¬ng tr×nh ®ã h−íng vµo 3<br />
môc tiªu râ rÖt:<br />
- Gi¶i táa bít ¸p lùc d©n sè vèn th−êng xuyªn c¨ng th¼ng ë ®ång b»ng s«ng Hång, n¬i cã<br />
mËt ®é d©n sè qu¸ cao vµ d¶i ®ång b»ng duyªn h¶i miÒn Trung.<br />
- KiÒm chÕ møc t¨ng d©n sè ë c¸c vïng ®« thÞ, ®Æc biÖt ë hai thµnh phè lãn : Hµ Néi vµ Hå<br />
ChÝ Minh.<br />
- §iÒu chØnh l¹i sù ph©n bè d©n sè trong néi bé tõng tØnh vµ gi÷a c¸c vïng, g¾n liÒn viÖc<br />
®iÒu ®éng lao ®éng ph¸t triÓn s¶n xuÊt víi viÖc h×nh thµnh ®Þa bµn d©n c− phôc vô sù nghiÖp an<br />
ninh, quèc phßng.<br />
C¸c môc tiªu ®ã thùc hiÖn ®−îc ®Õn ®©u cßn cÇn ph¶i cã sù ®¸nh gi¸ cña cÊp cã thÈm<br />
quyÒn, ë ®©y chóng t«i chØ muèn nªu lªn mét nhËn ®Þnh: sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c<br />
vïng l·nh thæ ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng, vµ ®ã lµ nguyªn nh©n ®Èy tíi c¸c h−íng di d©n sÏ cßn<br />
diÔn ra m¹nh mÏ h¬n vµ phøc t¹p h¬n.<br />
Khi nãi ®Õn c¸c luång di d©n sÏ cßn diÔn ra m¹nh mÏ h¬n vµ phøc t¹p h¬n, chóng t«i<br />
muèn nhÊn m¹nh mét vÊn ®Ò mµ theo chóng t«i hiÖn nay vÉn ®ang cßn cã nh÷ng nhËn ®Þnh<br />
kh«ng thèng nhÊt. Trong c¸c nhËn ®Þnh Êy, th−êng nhÊn m¹nh vÒ nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña<br />
hiÖn t−îng di d©n: lµm gia t¨ng tû lÖ thÊt nghiÖp vµ thiÕu viÖc lµm ë ®« thÞ, lµm trÇm träng thªm<br />
hiÖn t−îng qu¸ t¶i c¸c c¬ së h¹ tÇng vµ dÞch vô vèn ®· ®Ì nÆng lªn c− d©n ®« thÞ, tµn ph¸ m«i<br />
tr−êng ë nh÷ng n¬i di chuyÓn ®Õn (®èt n−¬ng, ph¸ rõng...). NhÊn m¹nh ®Õn t¸c ®éng tiªu cùc cña<br />
hiÖn t−îng di d©n tÊt yÕu ph¶i ®−a ®Õn nh÷ng gi¶i ph¸p ng¨n chÆn, cÊm ®o¸n vµ dïng mÖnh lÖnh<br />
hµnh chÝnh ®Ó can thiÖp vµo qu¸ tr×nh di d©n.<br />
§−¬ng nhiªn lµ nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc nãi trªn lµ mét thùc tÕ. §ång thêi, còng cã mét<br />
thùc tÕ phò phµng kh¸c n÷a lµ, nh÷ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh ng¨n chÆn vµ cÊm ®o¸n ®· tá ra<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
12 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
kh«ng cã hiÖu qu¶, vµ trong nh÷ng chõng mùc nµo ®ã l¹i lµm phøc t¹p thªm, trÇm träng thªm<br />
nh÷ng hÖ qu¶ vÒ kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ cña vÊn ®Ò di d©n vèn ®· qu¸ phøc t¹p.<br />
Theo chóng t«i, bªn c¹nh nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc ®· nªu ë trªn, cÇn thÊy r»ng, c¸i dßng<br />
chuyÓn c− d©n trong c¸c luång di d©n l¹i lµ hÖ qu¶ cña nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ vµ x· héi ®−îc t¹o<br />
ra tõ c«ng cuéc §æi Míi.<br />
Ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña sù nghiÖp §æi Míi, nÕu nh©n tè chñ ®¹o quyÕt ®Þnh qu¸<br />
tr×nh ph©n bè l¹i d©n c− lµ c¸c chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc nh»m ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn<br />
c¸c vïng kinh tÕ míi, (ë ®©y lµ sù di chuyÓn d©n sè ®−îc tæ chøc vµ qu¶n lý chÆt chÏ), th× nguyªn<br />
nh©n s©u xa cña sù di d©n Êy vµ còng lµ sù t¸c ®éng khiÕn cho nh÷ng gi¶i ph¸p tæ chøc nãi trªn<br />
thµnh c«ng hay thÊt b¹i l¹i chÝnh lµ sù chªnh lÖch vÒ møc sèng gi÷a n¬i ®i vµ n¬i ®Õn, sù mÊt c©n<br />
®èi trong sù ph¸t triÓn gi÷a c¸c vïng l·nh thæ (ch¼ng h¹n: gi÷a vïng §«ng Nam Bé víi vïng B¾c<br />
Trung Bé, vïng nói phÝa B¾c). Mµ cã sù chªnh lÖch, sù mÊt c©n ®èi v×, trong lóc nh÷ng vïng chËm<br />
ph¸t triÓn ch−a cã ®iÒu kiÖn chuyÓn ®æi v−¬n lªn t¹o ra søc ®Èy buéc c− d©n ph¶i ra ®i kiÕm sèng<br />
th× ë nh÷ng vïng kh¸c l¹i ®· bøt lªn t¹o nªn nh÷ng lùc hót m¹nh mÏ. Nãi nh− vËy còng cã nghÜa<br />
lµ, c¸c nh©n tè ph¸t triÓn kh«ng chØ quyÕt ®Þnh h−íng di d©n mµ cßn t¹o ra ®éng lùc cña<br />
c¸c luång di d©n.<br />
Nh÷ng nghiªn cøu b−íc ®Çu cña chóng t«i trong thêi gian qua cho thÊy tû träng c«ng<br />
nghiÖp vµ ®« thÞ hãa, nh÷ng chØ b¸o cña sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, t¨ng tû lÖ ho¹t ®éng phi<br />
n«ng nghiÖp, hiÖn ®ang lµ ®éng lùc m¹nh mÏ thóc ®Èy hiÖn t−îng di d©n, t¹o ra søc hót m¹nh mÏ<br />
c¸c luång nhËp c−. ë ®©y cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, mËt ®é d©n sè kh«ng chØ lµ chØ b¸o cña søc Ðp<br />
d©n sè mµ ë khi¸ c¹nh nµo ®ã cßn lµ chØ b¸o vÒ c¬ héi cã c«ng ¨n viÖc lµm. Cho nªn, d−êng nh− lµ<br />
hÕt søc phæ biÕn, c¸c luång di d©n ®æ vÒ c¸c tØnh thµnh cã mËt ®é d©n sè cao thay v× ®Õn nh÷ng n¬i<br />
cã mËt ®é d©n sè thÊp, ®Êt réng ng−êi th−a! Tho¹t nh×n, ngì nh− lµ nghÞch lý, nh−ng nghiªn cøu<br />
kü, cµng thÊy mét chiÒu h−íng rÊt râ cña xu h−íng di d©n nh»m vÒ c¸c tØnh thµnh cã tiÒm lùc<br />
c«ng nghiÖp hãa, ®« thÞ hãa m¹nh vµ ®−¬ng nhiªn, c¸c dßng xuÊt c− ®Òu khëi ph¸t tõ khu vùc kinh<br />
tÕ kÐm ph¸t triÓn, thõa lao ®éng, thiÕu viÖc lµm, thu nhËp thÊp, ®êi sèng qu¸ khã kh¨n.<br />
Nãi nh− thÕ còng kh«ng cã nghÜa lµ phñ nhËn hiÖn t−äng di d©n h−íng vµo nh÷ng vïng<br />
®Êt ®ang cã ®iÒu kiÖn canh t¸c, ph¸t triÓn s¶n xuÊt, më mang ngµnh nghÒ. Nh÷ng cuéc di d©n tù<br />
ph¸t cña c¸c c− d©n mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c ®Õn vïng T©y Nguyªn, vïng ®ång b»ng s«ng<br />
Hång vµ duyªn h¶i miÒn Trung ®Õn mét sè vïng n«ng th«n c¸c tØnh miÒn §«ng Nam Bé ®ang chÞu<br />
sù chi phèi cña lùc ®Èy tõ vïng ®Êt chËt ng−êi ®«ng, thõa lao ®éng, thiÕu viÖc lµm ®Õn c¸c vïng<br />
®ang cã ®iÒu kiÖn më réng s¶n xuÊt. Cïng víi c¸c dßng di d©n tù ph¸t nµy, chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng<br />
lao ®éng vµ d©n c− cña nhµ n−íc ®· ph¸t huy ®−îc t¸c dông thóc ®Èy di c−.<br />
Tuy nhiªn, còng cÇn ph¶i thÊy r»ng t¸c dông nµy ®ang cßn hÕt søc khiªm tèn. Lý do th× cã<br />
nhiÒu, ë ®©y cã thÓ nªu lªn: kho¶ng c¸ch di c− cã ¶nh h−ëng lín ®Õn kÕt qu¶ cña cuéc vËn ®éng<br />
chuyÓn d©n ®i c¸c vïng kinh tÕ míi. C¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho cuéc di chuyÓn d©n ®i c¸c vïng kinh tÕ<br />
míi lµ qu¸ cao. Thªm vµo ®ã, kho¶ng c¸ch di c− kh«ng ®¬n thuÇn lµ kho¶ng c¸ch ®Þa lý mµ cßn lµ<br />
kho¶ng c¸ch t©m lý x· héi, phong tôc tËp qu¸n. Sù héi nhËp gi÷a c¸c céng ®ång c− d©n t¹i chç vµ<br />
ng−êi míi ®Õn kh«ng diÔn ra mét c¸ch su«n sÎ, ®Êy lµ ch−a nãi ®Õn nh÷ng ®ông ®é kh«ng sao<br />
tr¸nh khái khi cã sù va ch¹m vÒ lîi Ých gi÷a d©n nhËp c− vµ c− d©n b¶n ®Þa. C¬ së h¹ tÇng, dÞch vô<br />
y tÕ vµ gi¸o dôc còng cã t¸c ®éng rÊt lín ®Õn kÕt qu¶ cña chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng d©n c− vµ lao ®éng<br />
cña nhµ n−íc, Êy thÕ mµ tÊt c¶ nh÷ng n¬i lao ®éng vµ c− d©n ®−îc ®−a ®Õn ®Òu hÇu nh− kh«ng cã<br />
g×! Sù hç trî, chØ ®¹o vµ qu¶n lý nhµ n−íc ®èi víi diÖn c− d©n di c− tù ph¸t ®Õn c¸c vïng kinh tÕ<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 13<br />
<br />
míi hiÖn nay ®ang hÕt søc h¹n chÕ còng lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña sù ph¸t triÓn ë nh÷ng vïng ®ang<br />
cÇn thªm lao ®éng më réng s¶n xuÊt.<br />
VÊn ®Ò cuèi cïng chóng t«i muèn nãi râ thªm lµ dßng di d©n n«ng th«n-®« thÞ, chñ l−u cña<br />
c¸c luång di d©n ë n−íc ta hiÖn nay.<br />
H·y b¾t ®Çu b»ng vµi con sè: ë Hµ Néi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mçi n¨m cã trªn 3 v¹n<br />
ng−êi lao ®éng tõ n«ng th«n ngo¹i tØnh ®æ vµo, cßn ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, con sè ®ã gÊp ®«i: 6<br />
v¹n ng−êi. Nãi ®ã lµ g¸nh nÆng cho qu¶n lý ®« thÞ còng ®óng, song kh«ng thÓ kh«ng nãi r»ng lùc<br />
l−îng nµy lµ mét bé phËn lao ®éng ®ang g¸nh v¸c nhiÒu lo¹i h×nh lao ®éng, dÞch vô cña hai thµnh<br />
phè lín nhÊt n−íc nµy, gãp phÇn vµo sù ph¸t triÓn cña thñ ®« còng nh− thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br />
MÆt kh¸c, chÝnh nh÷ng ng−êi di c− vµo thµnh phè ®· gãp phÇn c¶i thiÖn cuéc sèng cña gia ®×nh hä<br />
ë n«ng th«n, gi¶m bít søc Ðp viÖc lµm ë n«ng th«n hiÖn nay ®ang d− thõa ®Õn 40% lao ®éng, vµ<br />
trong chõng mùc nµo ®ã, ®ang gãp phÇn vµo sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng, c¬ cÊu ngµnh nghÒ ë<br />
n«ng th«n, n¬i hä ra ®i. Dï lµ ra ®i theo mïa vô - mét m« h×nh di d©n n«ng th«n-®« thÞ rÊt phæ<br />
biÕn hiÖn nay - hoÆc lµ di d©n l©u dµi nh»m ®Þnh c− ®Ó lµm ¨n kiÕm sèng t¹i thµnh phè, th× hä<br />
còng lµ mét bé phËn h÷u c¬ cña céng ®ång c− d©n ®« thÞ trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi<br />
cña thµnh phè nãi riªng vµ ®Êt n−íc nãi chung. Trong nh÷ng kh¶o s¸t võa qua, chóng t«i ghi nhËn<br />
®−îc nh÷ng sè liÖu cña ng−êi nhËp c− vµo Hµ Néi tõ c¸c tØnh l©n cËn nh− Hµ Nam, Hµ T©y, B¾c<br />
Ninh, B¾c Giang, VÜnh Phóc vµ c¶ nhiÒu ng−êi ë Ninh B×nh, Th¸i B×nh, Thanh Hãa, NghÖ An,<br />
v.v... ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, nh÷ng ng−êi ®æ vÒ tõ c¸c tØnh BÕn Tre, B×nh D−¬ng, §ång Nai,<br />
TiÒn Giang, Long An, ... ngµy cµng ®«ng. Hä lµ mét lùc l−îng lao ®éng s½n sµng ®¶m nhËn nh÷ng<br />
c«ng viÖc mµ ®«i khi, ng−êi ®Þnh c− l©u n¨m cña thµnh phè kh«ng muèn lµm, h¬n n÷a, hä chÊp<br />
nhËn mét gi¸ nh©n c«ng thÊp h¬n lµ c− d©n ®Þnh c− l©u ®êi ë thµnh phè.<br />
Song, kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng−êi nhËp c− (theo mïa vô hoÆc l©u dµi) ®Òu lµ ng−êi cã<br />
häc vÊn thÊp, kh«ng cã nghÒ nghiÖp g×. Nh÷ng kh¶o s¸t cña chóng t«i cho thÊy r»ng, di c− n«ng<br />
th«n- ®« thÞ lµ mét qu¸ tr×nh chän läc.<br />
Theo ViÖn Kinh tÕ thµnh phè Hå ChÝ Minh "mçi ng−êi d©n di c− ®· cã trung b×nh 8,3 n¨m<br />
ë gi¸o dôc phæ th«ng tr−íc khi di chuyÓn ®Õn thµnh phè, cao h¬n so víi con sè trung b×nh cña<br />
ng−êi d©n n«ng th«n còng nh− c¶ n−íc. §iÒu nµy chøng minh r»ng nh÷ng ng−êi di chuyÓn lµ<br />
nh÷ng ng−êi thuéc nhãm cã tr×nh ®é häc vÊn cao nhÊt ë c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ"9<br />
§¹i ®a sè d©n nhËp c− nµy thuéc nhãm tuæi d−íi 40, mét sè lín ch−a x©y dùng gia ®×nh,<br />
®ang ë tuæi lao ®éng sung søc nhÊt, hä vèn lµ nh÷ng ng−êi n¨ng ®éng, d¸m tõ bá nÕp sèng quen<br />
thuéc ë lµng quª ®Ó thö søc ë nh÷ng n¬i cã c¬ héi th¨ng tiÕn x· héi. Cïng v× vËy, nam giíi chiÕm<br />
sè ®«ng trong sè ng−êi di d©n vµo thµnh phè. PhÇn lín n÷ giíi nhËp c− thuéc diÖn di chuyÓn theo<br />
chång, di chuyÓn th«ng qua h«n nh©n hoÆc ®oµn tô gia ®×nh.<br />
Còng theo ViÖn Kinh tÕ thµnh phè Hå ChÝ Minh "sù c¶i thiÖn thu nhËp d−êng nh− cã sù<br />
kh¸c biÖt nhiÒu h¬n gi÷a ng−êi di chuyÓn (®Æc biÖt cho n¨m 1994) so víi ng−êi kh«ng di chuyÓn, sè<br />
tiÒn tiÕt kiÖm hµng n¨m trung b×nh cña nh÷ng ng−êi di chuyÓn kho¶ng 925.396 ®ång ViÖt Nam.<br />
Sæ tiÕt kiÖm hµng n¨m cña nh÷ng ng−êi di chuyÓn trung b×nh cao h¬n gÇn ba lÇn so víi ng−êi<br />
kh«ng di chuyÓn. Tû lÖ tiÕt kiÖm trªn thu nhËp hµng n¨m kho¶ng 11%" 10.<br />
NÕu nh− vËy, th× râ rµng lµ, di c− n«ng th«n-®« thÞ lµ mét nh©n tè tÝch cùc trong<br />
chiÕn l−îc ph¸t triÓn n«ng th«n: nã lµ mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p quan träng nh»m th¸o gì sù<br />
<br />
9<br />
Di d©n, nguån nh©n lùc, viÖc lµm vµ ®« thÞ hãa ë thµnh phè Hå ChÝ Minh. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ<br />
Néi-1996. Tr. 52.<br />
10<br />
S®d. Tr. 86,87,88.<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
14 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
bÕ t¾c cña thùc tr¹ng n«ng th«n ®Êt chËt ng−êi ®«ng, d− thõa lao ®éng ®ang rÊt khã kh¨n trong<br />
viÖc chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng, ®a d¹ng hãa ngµnh nghÒ ®Ó chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ. Trªn mét ý<br />
nghÜa thiÕt thùc, di c− n«ng th«n-®« thÞ ®ang lµ mét bé phËn cña chiÕn l−îc tån t¹i vµ ph¸t triÓn<br />
cña hé kinh tÕ gia ®×nh n«ng th«n: c¶i thiÖn thu nhËp, n©ng cao møc sèng, t¹o vèn cho viÖc thay<br />
®æi ngµnh nghÒ, ph¸t triÓn s¶n xuÊt cu¶ hé gia ®×nh ®ang sèng ë n«ng th«n.<br />
CÇn nhí r»ng, sè tiÒn ng−êi di c− göi vÒ cho gia ®×nh trong t−¬ng quan víi gi¸ n«ng s¶n vµ<br />
ngµy c«ng lao ®éng ë n«ng th«n l¹i lµ rÊt ®¸ng kÓ ®èi víi ng−êi n«ng d©n. Nh−ng vÊn ®Ò ®Æt ra<br />
kh«ng ph¶i chØ lµ sè tiÒn ®−îc dµnh dôm göi vÒ mµ cßn lµ sù chuyÓn t¶i nh÷ng tri thøc vµ nÕp<br />
sèng g¾n liÒn víi lèi sèng ®« thÞ. H·y chØ ®−a ra mét dÉn chøng: nhËn thøc vµ hµnh ®éng vÒ kÕ<br />
ho¹ch hãa gia ®×nh cña ng−êi di c− vµo thµnh phè, gãp phÇn h¹ tû lÖ møc sinh. Theo nguån tµi liÖu<br />
®· dÉn: "nh÷ng phô n÷ di chuyÓn cßn trÎ cã xu h−íng sinh con muén h¬n nh÷ng phô n÷ kh«ng di<br />
chuyÓn cïng thÕ hÖ" do vËy "phô n÷ nhËp c− cã nhiÒu kh¶ n¨ng sÏ cã Ýt con h¬n lµ phô n÷ kh«ng<br />
di chuyÓn", "®iÒu ®ã chøng tá phô n÷ di chuyÓn lµ nh÷ng ng−êi mang tÝnh chän läc vÒ nhiÒu mÆt<br />
so víi phô n÷ n¬i hä xuÊt c−, trong ®ã cã møc sinh"11.<br />
§−¬ng nhiªn, kh«ng thÓ kh«ng nh×n nhËn nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc tõ sù tiÕp nhËn vµ<br />
chuyÓn t¶i nh÷ng cÆn b· cña lèi sèng ®« thÞ lµm « nhiÔm ®êi sèng v¨n hãa cña céng ®ång n«ng<br />
th«n. ThËm chÝ, dï kh«ng lµ sù chuyÓn t¶i nh÷ng s¶n phÈm ®éc h¹i th× c÷ng vÉn cã thÓ g©y nªn<br />
nh÷ng ®ông ®é gi÷a m« h×nh v¨n hãa cæ truyÒn ë n«ng th«n vµ m« h×nh v¨n hãa, lèi sèng ®« thÞ.<br />
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ møc ®é ¶nh h−ëng vµ t¸c ®éng. Sù ph©n tÝch mét c¸ch thÊu ®¸o nh÷ng ¶nh h−ëng<br />
tiªu cùc trong tû lÖ nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc ®−ëng chuyÓn t¶i tõ ng−êi di c− ra thµnh phè vÒ n¬i<br />
xuÊt c− lµ cÇn thiÕt. Tõ sù ph©n tÝch ®ã, cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®−îc chiÕn l−îc hç trî cho ng−êi di c−<br />
n«ng th«n-®« thÞ ®Ó ph¸t huy tèi ®a ¶nh h−ëng tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc cña<br />
hiÖn t−îng di d©n n«ng th«n-®« thÞ.<br />
Trong cuéc kh¶o s¸t vÒ "Di d©n tù do ®Õn §ång Nai vµ Vòng Tµu" cña dù ¸n VIE/93/PO2<br />
®· cho biÕt: 9 trong sè 10 ng−êi di d©n tuæi 15 trë lªn cã t×m viÖc lµm ë n¬i ®Õn, kháang mét nöa sè<br />
di d©n ®Õn Vòng Tµu t×m ®−îc viÖc lµm trong vßng ch−a ®Çy 1 th¸ng, h¬n 90% t×m ®−îc viÖc trong<br />
kho¶ng Ýt h¬n 3 th¸ng cho dï lµ nam hay n÷. Trong sè di d©n ®Õn §ång Nai, hä cã viÖc lµm khi cã<br />
®Êt ®Ó s¶n xuÊt, 78% ®· t×m ®−îc viÖc lµm trong th¸ng ®Çu tiªn vµ 96% t×m ®−îc viÖc lµm trong<br />
vßng Ýt h¬n 3 th¸ng12.<br />
Còng tµi liÖu trªn cho biÕt vÒ sù thay ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña ng−êi di d©n: cã sù<br />
gi¶m kh¸ lín tû lÖ ng−êi lµm nghÒ n«ng (tõ 25,8% xuèng 6%, tøc lµ gi¶m tíi 19,8%) vµ sù gia<br />
t¨ng nhanh chãng nh÷ng ng−êi lµm dÞch vô vµ kinh doanh bu«n b¸n (tõ 24,5% lªn 47,2%, tøc<br />
lµ t¨ng 23%)13.<br />
Kh¸i niÖm di d©n tù do cÇn ®−îc hiÓu ®óng h¬n v× xÐt ®Õn cïng th× kh«ng thÓ cã<br />
sù c−ìng bøc trong di d©n, mµ nÕu cã th× hËu qu¶ cña nã sÏ rÊt nÆng nÒ: vÝ dô vÒ 70%<br />
nh÷ng hé ®−îc ®−a vïng kinh tÕ míi tõ thµnh phè Hå ChÝ Minh n¨m 1975 ®· quay trë vÒ<br />
thµnh phè ®· kh«ng ®−îc nhËp h« khÈu trë l¹i lµ mét bµi häc kh¸ tiªu biÓu. Tuy vËy, ë<br />
kh¸i niÖm nµy còng t×m thÊy mét ý nghÜa: d©n tù lo khi hä cã nhu cÇu vµ nhµ n−íc ®·<br />
kh«ng ph¶i chi phÝ cho cuéc chuyÓn c−, t¹o viÖc lµm, v.v...<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
11<br />
S®d. Tr. 98,99.<br />
12<br />
Di d©n tù do ®Õn §ång Nai vµ Vòng Tµu. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1996. Tr. 85,87.<br />
13<br />
S®d. Tr. 88.<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
T−¬ng Lai 15<br />
<br />
ë ®©y, sÏ còng cã mét vÊn ®Ò ®Æt ra: thµnh phè, n¬i dßng di d©n n«ng th«n chuyÓn ®Õn<br />
nhËn ®−îc g× tõ hä? Ph¶i ch¨ng chØ lµ g¸nh nÆng cña qu¶n lý ®« thÞ, thËm chÝ lµ ¶nh h−ëng ng−îc<br />
cña c¸i gäi lµ "n«ng th«n hãa ®« thÞ"?<br />
MÆc dï lao ®éng nhËp c− cã møc sèng thÊp h¬n so víi c− d©n ®« thi, nh−ng kh«ng ph¶i<br />
do vËy mµ cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn cuéc sèng ®« thÞ, lµm t¨ng thªm t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp ë khu<br />
vùc ®« thÞ. Cuéc kh¶o s¸t cña chóng t«i cho thÊy, lao ®éng nhËp c− hÇu hÕt lµm viÖc trong khu<br />
vùc phi chÝnh thøc cña nÒn kinh tÕ, phÇn lín nh÷ng lo¹i h×nh c«ng viÖc nµy vËn hµnh b»ng sù<br />
tù qu¶n th«ng qua tháa thuËn gi÷a c¸c bªn thuª m−ín lao ®éng vµ dÞch vô vµ trªn thùc tÕ th×<br />
®« thÞ ®ang cã nhu cÇu thuª m−ín nµy. VËy th×, trong khi nhµ n−íc ch−a cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó<br />
t¹o viÖc lµm cho ng−êi lao ®éng (c¶ ë n«ng th«n vµ thµnh thÞ), nh÷ng hîp ®ång thuª m−ín<br />
nh©n c«ng ®−îc tháa thuËn gi÷a ng−êi cã nhu cÇu vµ ng−êi ®¸p øng nhu cÇu ®ã ph¶i ch¨ng lµ<br />
nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc? NÕu lý gi¶i r¹ch rßi ®iÒu nµy, chóng ta sÏ cã nh÷ng ®Þnh h−íng<br />
®óng ®¾n vÒ chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p.<br />
Tõ nh÷ng d÷ kiÖn vµ lËp luËn ®· ®−îc tr×nh bµy, ph¶i ch¨ng cÇn ph¶i nh×n nhËn l¹i<br />
nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch nhÊn m¹nh vµo viÖc kiÓm so¸t vµ h¹n chÕ di d©n tù do, ng¨n chÆn vµ<br />
qu¶n lý chÆt chÏ c¸c dßng di chuyÓn d©n c− n«ng th«n - ®« thÞ theo h−íng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh.<br />
Dï muèn hay kh«ng còng cÇn thÊy r»ng, di c−, trªn thùc tÕ, ®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh héi nhËp<br />
n«ng th«n ®« thÞ, gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn n«ng th«n vµ gãp phÇn vµo sù ph¸t<br />
triÓn kinh tÕ x· héi.<br />
Môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng vµ v¨n minh ®ang ®ßi hái cã sù lý gi¶i<br />
tháa ®¸ng vµ cã c¬ së khoa häc cña vÊn ®Ò di d©n ®Ó do vËy, mµ cã chiÕn l−îc ®óng. Nãi ®Õn c¬ së<br />
khoa häc tøc lµ nãi ®Õn nhËn thøc qui luËt, nãi ®Õn hµnh ®éng phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan<br />
cña sù ph¸t triÓn.<br />
<br />
<br />
Tµi liÖu tham kh¶o:<br />
• §¹i ViÖt Sö ký toµn th−. TËp 1. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1983.<br />
• ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc. TËp XVIII. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi.<br />
• §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. TËp 28. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1973.<br />
• Lª QuÝ §«n toµn tËp. TËp 1. Phñ biªn t¹p lôc. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1987.<br />
• NguyÔn Tr·i toµn tËp. D− ®Þa chÝ. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1969.<br />
• Di d©n cña ng−êi ViÖt tõ thÕ kû X ®Õn gi÷a thÕ kû XIX. Phô san Nghiªn cøu LÞch sö do §Æng<br />
Thu chñ biªn-1994.<br />
• Ph¹m V¨n §ång: "V¨n hãa vµ §æi míi". Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1994.<br />
• Di d©n, nguån nh©n lùc, viÖc lµm vµ ®« thÞ hãa ë thµnh phè Hå ChÝ Minh. Nhµ xuÊt b¶n<br />
ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1996.<br />
• Di d©n tù do ®Õn §ång Nai vµ Vòng Tµu. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1996<br />
• BiÕn ®éng d©n sè trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n ch©u thæ s«ng Hång tõ n¨m 1976 ®Õn<br />
nay. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia.<br />
• §µo ThÕ TuÊn: T¹p chÝ X· héi häc sè 4/1997.<br />
• §Æng Nguyªn Anh: T¹p chÝ X· héi häc sè 4/1997.<br />
• T−¬ng Lai: Nh÷ng nghiªn cøu x· héi häc vÒ c¬ cÊu x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi. Nhµ xuÊt b¶n<br />
Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1994.<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />
16 Di d©n ë ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn nay<br />
<br />
• T−¬ng Lai: X· héi häc vµ nh÷ng vÊn ®Ò cña sù biÕn ®æi x· héi. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi.<br />
Hµ Néi-1997.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
B?n quy?n thu?c Vi?n Xã h?i h?c. www.ios.org.vn<br />