Angorít và việc dạy Tiếng Việt

ANGORÍT VÀ VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT<br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Với ý nghĩa tích hợp tâm lý, ngôn ngữ học, sư phạm học, angorít<br /> được vận dụng vào việc dạy ngôn ngữ là một phương hướng hiện đại hóa<br /> việc dạy học ngôn ngữ theo hướng phát huy năng lượng trí tuệ học sinh từ<br /> tái hiện đến sáng tạo. Muốn vận dụng angorít hóa việc dạy học ngôn ngữ,<br /> cần hiểu khái niệm angorít (thuật toán) và phân biệt với các khái niệm liên<br /> quan: angorít trí tuệ - angorít thực hành, angorít người và angorít máy, quy<br /> tắc và angorít, kỹ năng, kỹ xảo và angorít... Các con đường dạy ngôn ngữ<br /> theo angorít rất đa dạng từ việc luyện tập xác lập angorít, thực hành angorít,<br /> chuyển đổi angorít... Angorít hóa việc dạy ngôn ngữ, cần bắt đầu từ các<br /> angorít hình thành khái niệm được xác lập từ các công thức lô gích A là B<br /> của các định nghĩa khái niệm và tiếp tục với các angorít thực hành trên cơ sở<br /> học sinh đã nắm vững khái niệm.<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> Hiện nay, chương trình ngôn ngữ trong nhà trường (bao gồm Tiếng Việt và làm văn)<br /> ngày càng được hoàn thiện theo sách mới với số lượng rất lớn về các khái niệm tường<br /> minh, được xác lập theo hệ thống, với các bài tập thực hành đa dạng từ bài tập nhận<br /> diện, bài tập cải biên, bài tập sáng tạo và bài tập chữa lỗi. Tất cả nhằm nâng cao hiệu<br /> quả dạy tiếng việt phát huy năng lực trí tuệ và khả năng thực hành của học sinh.<br /> - Tuy nhiên, phương pháp dạy học Tiếng việt trong nhà trường chưa có chuyển biến<br /> đáng kể, một mặt do ý thức chưa thật sự coi trọng bản ngữ, mặt khác do lúng túng<br /> về phương pháp dù các định hướng cải tiến đã được nêu và học tập qua nhiều năm<br /> nay. Các khái niệm ngôn ngữ thường được truyền đạt một cách áp đặt: nêu định<br /> nghĩa, giải thích sơ sài, cho chép và yêu cầu học thuộc nhưng học sinh không<br /> hiểu được nội hàm định nghĩa. Từ đó, rất lúng túng trong việc giải bài tập, nhất là<br /> bài tập thực hành vận dụng khái niệm ngôn ngữ. Về việc giải bài tập, giáo viên<br /> cũng chỉ chú ý đến đáp số (thường là học sinh trả lời mò mẫm), không chú ý dạy<br /> qui trình giải. Vì vậy, gặp các bài tập khác mẫu thì học sinh lúng túng.<br /> - Lý luận dạy học hiện đại trong các thập kỷ gần đây đã quan tâm đến việc dạy học<br /> tích cực hóa, phát triển tư duy lô gíc, tư duy thẫm mĩ, rèn luyện năng lực sáng tạo<br /> của học sinh. Song hành với tâm lý học hành động, dạy học nêu vấn đề, quan<br /> điểm phát huy vai trò chủ thể của học sinh, angorít hóa việc dạy học, đặc biệt với<br /> các khoa học chính xác như Toán, ngôn ngữ, tin học... là một phương hướng dạy<br /> học mang tính tích hợp cao, có tính khả thi đối với việc cải tiến cách dạy ngôn<br /> ngữ và đem lại hiệu quả.<br /> - Vận dụng angorít vào việc dạy ngôn ngữ đòi hỏi trước hết phải nắm chắc khái<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(12)/2009: tr. 139-148<br /> <br /> 140<br /> <br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> <br /> niệm gần gũi như qui tắc, kĩ năng, kĩ xảo, đối chiếu angorít trí tuệ angorít thực<br /> hành, angorít máy và angorít đối với người dạy và học..., thấy được angorít không<br /> chỉ rèn luyện năng lực tái hiện mà cả năng lực sáng tạo. Đặc biệt cần chú ý đến<br /> các angorít nhận biết nhằm chiếm lĩnh khái niệm và vận dụng khái niệm.<br /> 1. ANGORÍT LÀ GÌ?<br /> 1.1. Trong cuộc sống hàng ngày, mọi hoạt động trí óc chân tay của ta đều được thực<br /> hiện theo các qui trình thao tác, dù ở trình độ có ý thức hay chỉ do thói quen. Có những<br /> qui trình đơn giản như qui trình bật điện (chỉ cần một thao tác) đến các qui trình phức<br /> tạp hơn như qui trình sử dụng máy thu thanh, truyền hình, băng video, làm văn, xây<br /> dựng các văn bản... Các qui trình thao tác để hoạt động trong đời sống, nếu là đơn giản<br /> thì con người có thể tự mày mò (có thể mất thời gian) nhưng với các quy trình phức tạp<br /> trong cuộc sống sinh hoạt hiện nay thì con người phải học tập để hiểu biết và sử dụng<br /> các qui trình đó. Có thể nói, trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta không ngừng vận<br /> dụng angorít và nâng cao năng lực vận dụng cho phù hợp với cuộc sống hiện đại.<br /> 1.2. Angorít được phiên âm từ thuật ngữ toán học “algorithme” dùng để chỉ một qui<br /> trình thao tác (chân tay hay trí óc) được xác định, có tính đơn giá nhằm thực hiện một<br /> cách có hiệu lực các “bài toán” thuộc một loại nhất định trong đời sống *. Nói đến<br /> angorít là nói đến các yếu tố sau: thao tác, qui trình thao tác (sự sắp xếp trước sau của<br /> các thao tác theo trật tự xác định), thao tác mở đầu, thao tác kết thúc, tính đơn giá của<br /> thao tác, hiệu quả của hành động do angorít đem lại.<br /> 1.3. Cần phân biệt angorít hoạt động trí tuệ và angorít hoạt động thực hành: Trong<br /> nhiều trường hợp, người ta biết rõ cơ chế của hoạt động trí tuệ nhất định. Lý do là vì<br /> nhiều quá trình trí tuệ không biểu hiện ra ngoài, không thể quan sát được. Do đó, ý thức<br /> được và mô tả được nó là rất khó khăn.<br /> 1.4. Cũng cần phân biệt angorít hành động và qui tắc hoạt động. Qui tắc là khái niệm<br /> rộng lớn (có khi kém xác định hơn). Một angorít có thể xem là qui tắc, nhưng không<br /> phải mọi qui tắc đều là angorít.<br /> 1.5. Angorít và kỹ năng, kỹ xảo. Hiện nay, khái niệm kỹ năng và kỹ xảo không phải là<br /> khái niệm được xác định trong tâm lý học và giáo dục học. Khái niệm “angorít”, “lệnh<br /> angorít”, “quá trình angorít” là khái niệm chính xác hơn nhiều. Nó nêu ra những lệnh và<br /> quá trình hoàn toàn xác định, có tính đơn giá hơn. Khái niệm “angorít”, thuộc diện<br /> những lệnh thực hiện các thao tác nhất định, còn các khái niệm “kỹ năng, kỹ xảo” thuộc<br /> diện thực hiện angorít thành thục hiệu quả. Có qui trình được mệnh danh là kỹ năng (kỹ<br /> năng toán, nghiên cứu khoa học) về mặt cơ chế không có tính chất angorít, ngược lại,<br /> một người đầu tiên thực hiện một quá trình angorít chưa phải là người có kỹ năng, kỹ<br /> xảo tương ứng. Nói đến kỹ năng, kỹ xảo là nói đến không chỉ biết angorít mà còn nắm<br /> được angorít (vận dụng được) ở mức thành thạo. Kỹ xảo là giai đoạn phát triển cao nhất<br /> của quá trình angorít, khi qui trình angorít đạt đến trình độ tự động.<br /> *<br /> <br /> L.N. Lan da (1966). Angorít hóa trong dạy học. NXBGiáo dục Mạc Tư Khoa (Bản tiếng Nga)<br /> <br /> ANGORÍT VÀ VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT<br /> <br /> 141<br /> <br /> 1.6. Cần phân biệt angorít đối với con người khác về bản chất đối với Angorít lập cho<br /> máy tính.<br /> Đối với máy tính, angorít được quyết định bởi cấu tạo của máy đó và các thao tác sơ cấp<br /> của máy đó. Thường là hệ thống thao tác hết sức chi li để máy có thể hoàn thiện hành<br /> động giải. Đối với con người, thao tác còn phụ thuộc vào “Cấu tạo” của não. Não là một<br /> hệ thống tự hoàn thiện bản thân. Trong quá trình hoạt động, não cũng phát triển các đặc<br /> tính của bản thân mình. Chính vì thế một thao tác sơ cấp của máy tính có thể không là<br /> sơ cấp với người, một thao tác sơ cấp của người không là sơ cấp đối với người khác.<br /> Angorít trong dạy học là angorít dạy học sinh. Lệnh angorít học tập phải phù hợp với<br /> đặc điểm và trình độ tư duy của học sinh.<br /> Từ đó có sự phân biệt angorít đơn giản và Angorít phức tạp (thao tác nhiều, sự chuyển<br /> thao tác khó khăn, mỗi thao tác là một hành động tư duy cao).<br /> 2. Ý NGHĨA VÀ CÁC BIỆN PHÁP DẠY HỌC ANGORÍT TRONG NHÀ TRƯỜNG<br /> 2.1. Ý nghĩa<br /> 1. Trong thời gian gần đây, vấn đề dạy các thao tác trí tuệ cho học sinh đang thu hút sự<br /> quan tâm đặc biệt của các nhà tâm lý học và giáo dục học cũng như các phương pháp<br /> giảng dạy bộ môn. Người ta đã tìm ra các thao tác trí tuệ dành cho việc dạy toán (các<br /> angorít giải toán). Việc khám phá ra angorít giải toán đã dẫn đến một cuộc cách mạng<br /> trong thực tiễn dạy học môn toán. Ngoài ra, người ta cũng đã nghiên cứu việc angorít<br /> hóa trong việc dạy ngôn ngữ (tiếng Nga). Và cũng nhận thấy rằng dạy qui trình thao tác<br /> trí tuệ không chỉ áp dụng cho môn toán và ngôn ngữ mà có thể cho tất cả các môn học.<br /> Việc tìm ra các angorít giải các “bài toán” khác nhau thuộc các môn học không chỉ giúp<br /> học sinh giải bài toán đó một cách nhanh chóng mà còn cho phép học sinh nắm môn học<br /> một cách dễ dàng hơn. Điều này có ý nghĩa lớn khi học sinh hiện nay đang phải học một<br /> lượng tri thức quá tải.<br /> 2. Có thể nói nhiệm vụ cơ bản của việc dạy angorít cho học sinh là làm sao cho học sinh<br /> nắm được angorít. Còn biết angorít chỉ là phương diện để đạt mục đích đó. Các công<br /> trình nghiên cứu tâm lý cho thấy rằng điều quan trọng không chỉ là làm cho học sinh<br /> hiểu rõ các sự vật và hiện tượng của thế giới bên ngoài mà còn là làm sao cho họ hiểu<br /> cần phải hành động như thế nào đối với các sự vật và hiện tượng đó. Tri thức về hành<br /> động biểu hiện như một hệ thống điều khiển cấp cao, nó điều chỉnh quá trình thao tác trí<br /> tuệ, nó hướng dẫn cho quá trình tư duy hình thành nhanh hơn, dễ hơn, ít chệch khỏi con<br /> đường đúng. Nhờ ý thức rõ thao tác nên có thể dễ dàng chuyển các thao tác đó sang các<br /> điều kiện mới. Khả năng chuyển sang các điều kiện mới đó đến lượt nó giúp khái quát<br /> hóa mới. Khả năng chuyển sang các điều kiện mới đó đến lượt nó lại giúp khái quát hóa<br /> các thao tác được rộng hơn và nhanh chóng hơn, điều này có ý nghĩa hết sức quan trọng<br /> đối với sự phát triển trí tuệ học sinh. Phạm vi chuyển càng rộng thì càng có nhiều khả<br /> năng tiến hành những “qui trình” suy nghĩ độc đáo mới. Chúng ta đều biết: các phát<br /> minh khoa học và kỹ thuật phần nhiều là dựa trên cơ sở chuyển hóa các phương pháp đã<br /> biết vào những đối tượng mà trước đây ta chưa áp dụng.<br /> <br /> 142<br /> <br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> <br /> 3. Dạy học angorít còn có ý nghĩa hệ thống hóa các thao tác về nhiều phương diện. Ví<br /> dụ: Có thể lập angorít nhận biết chủ ngữ, từ angorít nhận biết chủ ngữ, lập angorít nhận<br /> biết câu đơn, từ angorít nhận biết câu đơn lập angorít nhận biết câu phức, học sinh phải<br /> đi sâu vào cấu trúc đối tượng cần nhận biết, vào quá trình tư duy tổng quát, phải biết<br /> phân tích - tổng hợp... tất cả các điều đó có tác dụng rất lớn trong việc phát triển học<br /> sinh.<br /> 4. Có thể nảy ra câu hỏi: Liệu dạy angorít cho học sinh (mối liên hệ đơn trị giữa điều<br /> kiện và hành động) có thể dẫn đến tình trạng “rập khuôn” tư duy học sinh không, có<br /> nguy cơ tạo sự kìm hãm sức sáng tạo của học sinh hay không?<br /> Có thể trả lời như sau:<br /> - Dạy học không chỉ dạy tư duy sáng tạo mà còn dạy tư duy tái hiện làm cơ sở cho<br /> tư duy sáng tạo, không thể có quá trình sáng tạo nếu từng khâu của quá trình đó<br /> (khâu cơ sở) không được tự động hóa. Ví dụ: kỹ năng đọc sáng tạo và các thao tác<br /> đọc cơ bản.<br /> - Dạy học angorít đúng đắn nhất thiết phải dạy học sinh tự lực khám phá angorít,<br /> xây dựng angorít, phát biểu angorít, thực hiện angorít... về mặt tâm lý, đó là quá<br /> trình sáng tạo.<br /> - Dạy học angorít không hề kìm hãm óc sáng tạo của học sinh khi giải các “bài<br /> toán” không có angorít hay chưa biết angorít.<br /> - Điều quan trọng không phải là dạy học angorít kìm hãm tư duy sáng tạo mà là<br /> trong thời đại phát triển khoa học - kỹ thuật như vũ bão hiện nay, tư duy sáng tạo<br /> của việc dạy học angorít chưa chiếm được một vị trí quan trọng trong dạy học,<br /> nhất là đối với các môn không phải là toán.<br /> - Chắc chắn là dạy học angorít sẽ giúp cho học sinh tránh được quá trình “làm thử<br /> và sai” trong việc giải các “bài toán”. Điều đó sẽ rất rõ ràng trong việc dạy chính<br /> tả và viết câu cho học sinh.<br /> - Mối liên hệ đơn trị giữa điều kiện và hành động là cần thiết cho việc giải các “bài<br /> toán” có thể áp dụng angorít. Còn với các “bài toán” khác mà trình tự thao tác có<br /> thể biến đổi khi giải hoặc có khi trình tự thao tác không cần thiết thì việc vận dụng<br /> angorít đơn trị không đồi hỏi phải áp dụng vững chắc hay là một điều kiện bắt<br /> buộc. Ở đây, còn cần phải nói đến khả năng cá biệt hóa các phương thức áp dụng<br /> Angorít, tức là áp dụng angorít tùy theo năng lực của mỗi học sinh.<br /> 5. Thực tiễn nghiên cứu angorít hóa dạy học đang còn nhiều nhược điểm: quá trình hoạt<br /> động tư duy thường không được phân tích thành một số nhất định những thao tác sơ<br /> cấp đơn giản đủ mức, chưa tìm ra được các trình tự thao tác hợp lý nhất trong các điều<br /> kiện cụ thể nào đó, chưa phát hiện được angorít, lập angorít và mô tả angorít nhằm mục<br /> đích dạy học, chưa phát hiện được các hệ thống angorít, phát hiện mối quan hệ giữa các<br /> hệ thống đó đi đến các angorít tổng quát nhất, tức là đi đến được phương pháp tư duy<br /> tổng quát đủ mức, giúp học sinh thu nhận kiến thức và vận dụng kiến thức vào các điều<br /> <br /> ANGORÍT VÀ VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT<br /> <br /> 143<br /> <br /> kiện cực kỳ muôn vẻ.<br /> Tóm lại, việc vạch ra các hệ thống thao tác trí tuệ, tổng quát làm cơ sở cho việc lĩnh hội<br /> các tri thức nhất định và giải các bài toán nhất định vẫn chưa trở thành nguyên tắc chỉ<br /> đạo của việc xây dựng hệ phương pháp dạy học hiện nay.<br /> 2.2. Những biện pháp dạy học theo angorít<br /> 1. Có thể bắt đầu bằng cách truyền đạt cho học sinh lệnh angorít, rồi sau đó luyện tập<br /> cho họ thực hiện các hành động theo lệnh angorít. Thí dụ: truyền đạt cho học sinh<br /> angorít tìm hiểu đề tài văn và sau đó phân tích để hiểu một đề văn.<br /> 2. Có thể luyện cho học sinh thực hiện giải một bài tập rồi sau đó, yêu cầu học sinh khái<br /> quát thành lệnh angorít. Thí dụ, hướng dẫn làm dàn ý đại cương cho bài văn rồi sau đó<br /> yêu cầu các em khái quát về trình tự các thao tác xây dựng một dàn ý.<br /> 3. Có thể cho một bài tập và để học sinh tìm angorít giải sau đó thực hiện angorít đó.<br /> Thí dụ: Yêu cầu học sinh chữa một lỗi về ngữ pháp và sau đó các em khái quát angorít<br /> chữa lỗi và thực hiện angorít đó.<br /> 4. Có thể cho một bài tập và cho hai học sinh giải, một em mò mẫm cách giải, một em<br /> đã có sẵn angorít và so sánh tốc độ giải, kết quả giải.<br /> 5. Có thể cho một bài tập, truyền đạt các angorít giải khác nhau để hai em học sinh thực<br /> hiện sau đó đối chiếu để tìm ra angorít hợp lý nhất để giải bài toán đó. Thí dụ: Cho một<br /> bài tập dựng đoạn, giới thiệu một angorít dựng theo lối quy nạp, một angorít dựng theo<br /> lối diễn dịch, sau đó đối chiếu tốc độ và chất lượng đoạn văn.<br /> 6. Có thể cho một bài tập và một angorít giải, sau đó cho học sinh thảo luận để cải tiến<br /> angorít đó. Thí dụ: đối chiếu cách thực hiện angorít tối đa và angorít tối thiểu đối với<br /> việc thiết kế một bài giảng văn hay bài dạy Tiếng Việt.<br /> 7. Đối chiếu hiệu quả bài dạy không áp dụng angorít và bài dạy áp dụng angorít để thấy<br /> rõ lợi ích của việc dạy theo angorít - (truyền đạt căn cứ vào angorít và luyện tập căn cứ<br /> vào angorít với việc thuyết giảng và luyện tập chỉ căn cứ vào đáp số).<br /> 8. Cho một bài tập, cho một angorít giải và luyện tập để tăng dần tốc độ vận dụng<br /> angorít. Thí dụ angorít chữa lỗi câu, luyện tập nhiều lần để chữa câu nhanh mà vẫn<br /> đúng.<br /> 3. ANGORÍT HÓA TRONG VIỆC DẠY TIẾNG VIỆT<br /> 2.1. Cấu trúc bài học tiếng việt trong sách giáo khoa<br /> Nhìn chung, cấu trúc bài học tiếng việt hiện nay gồm phần: Khái niệm (gắn với thuật<br /> ngữ) cần cung cấp và luyện tập. Có một số bài có kiến thức phân loại.<br /> 1. Khái niệm được diễn đạt bằng các định nghĩa theo các cách diễn đạt khác nhau nhưng<br /> nhìn chung chưa được định nghĩa theo công thức lô gích (A là B) trong đó B chứa đựng<br /> các yếu tố nội hàm của A. Cũng do cách dạy áp đặt (đọc định nghĩa, giải thích qua loa<br /> và cho chép mặc dù đã có sách) nên học sinh thường không nắm chắc khái niệm, do đó<br /> <br />