Ảnh hưởng của Nho giáo trong lịch sử tư tưởng Việt Nam

¶NH H¦ëNG CñA NHO GI¸O<br /> TRONG LÞCH Sö T¦ T¦ëNG VIÖT NAM<br /> <br /> (*)<br /> L−¬ng §×nh H¶I<br /> <br /> 1. Sù du nhËp Nho gi¸o vµo ViÖt Nam cho sù h×nh thµnh ý thøc d©n téc, chñ<br /> Tr−íc khi Nho gi¸o du nhËp vµo quyÒn quèc gia.<br /> ViÖt Nam, nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa ®· ph¸t<br /> Nho gi¸o vµo ViÖt Nam Ýt nhÊt tõ<br /> triÓn ë tr×nh ®é cao so víi lóc bÊy giê, cã<br /> thÕ kû thø I tr−íc C.N., theo ch©n qu©n<br /> b¶n s¾c riªng vµ ®· thÓ hiÖn ®−îc tÝnh<br /> x©m l−îc ph−¬ng B¾c, vµ ®· t¹o nªn c¬<br /> ®éc ®¸o cña mét lèi t− duy vµ nh÷ng t−<br /> së t− t−ëng cho viÖc H¸n hãa trªn c¸c<br /> t−ëng vÒ con ng−êi vµ thÕ giíi. Trong<br /> lÜnh vùc kh¸c nhau, tõ c¸c c«ng cô vµ<br /> suèt chiÒu dµi thêi gian ®« hé ViÖt Nam,<br /> c¸ch thøc s¶n xuÊt, thêi vô ®Õn viÖc<br /> viÖc “H¸n hãa” céng ®ång ng−êi ViÖt lµ<br /> nh×n nhËn x· héi theo thø bËc sÜ, n«ng,<br /> qu¸ tr×nh th−êng xuyªn, liªn tôc. NÕu<br /> c«ng, th−¬ng; chÕ ®é cai trÞ vµ thø bËc<br /> kh«ng cã kho tµng t− t−ëng b¶n ®Þa víi<br /> quan l¹i theo kiÓu nhµ H¸n thay thÕ<br /> thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, víi nÒn<br /> chÕ ®é khanh hÇu, l¹c t−íng; ∗c¬ cÊu x·<br /> v¨n hãa ViÖt ph¸t triÓn rùc rì tr−íc ®ã<br /> héi víi quan l¹i phong kiÕn, ®Þa chñ vµ<br /> th× v¨n hãa H¸n h¼n ®· “lµm cá” v¨n<br /> n«ng d©n thay thÕ thñ lÜnh bé l¹c, téc<br /> hãa ViÖt ngay trong vµi thËp kû ®« hé<br /> tr−ëng; nh÷ng nÐt tËp tôc, mét sè yÕu tè<br /> ®Çu tiªn chø nãi g× ®Õn c¶ h¬n ngµn<br /> trong trang phôc, lÔ nghi,... cña ng−êi<br /> n¨m ®« hé nh− vËy.<br /> H¸n ®−îc du nhËp vµ ®i dÇn vµo cuéc<br /> V¨n hãa vµ t− t−ëng b¶n ®Þa m¹nh sèng cña c− d©n b¶n ®Þa; ch÷ H¸n trë<br /> mÏ ®Õn møc kh«ng mét thÕ lùc nµo kÓ c¶ thµnh ng«n ng÷ chÝnh thøc trong c¸c<br /> qu©n sù lÉn kinh tÕ, v¨n hãa, t− t−ëng cã v¨n b¶n cña nhµ n−íc cai trÞ(∗∗). V¨n hãa<br /> thÓ khuÊt phôc ®−îc. §iÒu nµy hoµn toµn H¸n ®−îc t¹o thÕ, lùc vµ ®iÒu kiÖn ph¸t<br /> b¸c bá mét sè quan niÖm cho r»ng Nho<br /> gi¸o cã vai trß tÝch cùc trong viÖc h×nh<br /> thµnh ý thøc d©n téc ViÖt. NÕu ®i s©u vµo (∗)<br /> PGS., TSKH., Phã ViÖn tr−ëng ViÖn Nghiªn<br /> c¬ së x· héi, bªn trong c¸c ®¬n vÞ lµng x·, cøu Con ng−êi.<br /> th× cho ®Õn c¶ thÕ kû XI - XII Nho gi¸o (∗∗)<br /> ViÖc nghiªn cøu xem tr−íc khi bÞ ®« hé c− d©n<br /> còng kh«ng cã c¬ së x· héi s©u réng dï V¨n Lang, ¢u L¹c ®· cã ch÷ viÕt hay ch−a vÉn<br /> h¬n ngµn n¨m B¾c thuéc ®· ®i qua. ®ang lµ mét nhiÖm vô cña c¸c nhµ nghiªn cøu<br /> ChÝnh c¸c t− t−ëng b¶n ®Þa n¶y sinh tõ ViÖt Nam. Nh÷ng t− liÖu hiÖn cã ch−a ®ñ ®Ó<br /> kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ nhËn sù tån t¹i cña ch÷<br /> thêi kú v¨n hãa §«ng S¬n, cña V¨n Lang, viÕt (dï d−íi d¹ng s¬ khai) d−íi thêi V¨n Lang,<br /> ¢u L¹c míi lµ nÒn t¶ng c¬ b¶n, chÝnh yÕu ¢u L¹c.<br /> 4 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2011<br /> <br /> triÓn trong suèt h¬n ngµn n¨m B¾c kh¸c nhau, nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lµ ¶nh<br /> thuéc. H¸n hãa diÔn ra trªn nhiÒu h−ëng hoÆc vai trß ®éc t«n, duy nhÊt).<br /> ph−¬ng diÖn, tr−íc tiªn lµ trªn lÜnh vùc Ngay c¶ trong giai ®o¹n hiÖn nay ¶nh<br /> chÝnh trÞ - x· héi, sau ®ã vµ ®ång thêi lµ h−ëng cña Nho gi¸o kh«ng ph¶i lµ nhá<br /> trªn lÜnh vùc ý thøc, t− t−ëng x· héi. so víi c¸c dßng ph¸i t− t−ëng kh¸c ®ang<br /> Trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh viÖc tån t¹i trong x· héi ViÖt Nam.<br /> H¸n hãa ®· thµnh c«ng, nh−ng viÖc TiÕn tr×nh ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o<br /> ®ång hãa ng−êi ViÖt ®Ó biÕn hä thµnh vµo ViÖt Nam, nh− ®· nãi, b¾t ®Çu tõ<br /> ng−êi H¸n, biÕn x· héi ViÖt Nam thµnh thÕ kû thø nhÊt tr−íc CN, khi Nho gi¸o<br /> x· héi H¸n l¹i kh«ng thÓ. ChÝnh tinh ®· trë thµnh hÖ t− t−ëng chÝnh thèng,<br /> thÇn yªu n−íc vµ ý chÝ quyÕt t©m chèng thèng trÞ ë Trung Hoa, b¾t ®Çu ph¸t<br /> ngo¹i x©m cña ng−êi ViÖt trªn mäi triÓn tõ thêi Nh©m Diªn, TÝch Quang<br /> ph−¬ng diÖn, trong ®ã cã ph−¬ng diÖn t− råi SÜ NhiÕp, nh−ng thùc sù m¹nh mÏ<br /> t−ëng mµ tËp trung lµ Nho gi¸o ®· lµm tõ thêi nhµ Lý vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao ë<br /> thÊt b¹i ©m m−u ®ång hãa. thêi Lª Th¸nh T«ng (thÕ kû XV). Sau ®ã<br /> vai trß vµ ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o b¾t<br /> Ng−êi ViÖt chèng ®ång hãa, nh−ng ®Çu gi¶m sót dÇn vµ cµng ngµy cµng ®i<br /> l¹i kh«ng hoµn toµn chèng H¸n hãa vµ vµo khñng ho¶ng. Trong suèt thêi gian<br /> chèng sù du nhËp Nho gi¸o. Do vËy sau kho¶ng 3 thÕ kû, tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ<br /> khi giµnh ®−îc ®éc lËp (n¨m 938), Nho kû XIX nhiÒu nhµ t− t−ëng ViÖt Nam ®·<br /> gi¸o tiÕp tôc tõng b−íc ®i dÇn vµo ®êi cè t×m mäi c¸ch khai th¸c vµ sö dông<br /> sèng x· héi vµ do ng−êi ViÖt chñ ®éng Nho gi¸o cho sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc,<br /> tiÕp nhËn, c¶i biÕn, ViÖt Nam hãa ®Ó nh−ng cµng ®i s©u kiÕm t×m trong Nho<br /> sau ®ã dÇn dÇn thay thÕ PhËt gi¸o, trë gi¸o, hä cµng trë nªn bÊt lùc. Khñng<br /> thµnh hÖ t− t−ëng chÝnh thèng cña chÕ ho¶ng hÖ t− t−ëng tõ cuèi thÕ kû XIX vµ<br /> ®é phong kiÕn ViÖt Nam. Nh−ng dï trë sù th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m<br /> thµnh hÖ t− t−ëng thèng trÞ cña chÕ ®é 1945 ®· ®Æt dÊu chÊm hÕt cho vai trß vµ<br /> phong kiÕn ViÖt Nam th× Nho gi¸o vÉn ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o t¹i ViÖt Nam<br /> kh«ng thÓ ®éc t«n trªn mäi ngãc ng¸ch víi tÝnh c¸ch lµ mét hÖ t− t−ëng chÝnh<br /> cña ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt thèng vµ thèng trÞ, cã ¶nh h−ëng to lín,<br /> Nam. Trong kho¶ng n¨m thÕ kû rùc rì s©u réng vµo lo¹i bËc nhÊt trong lÞch sö<br /> nhÊt cña m×nh th× Nho gi¸o còng kh«ng n−íc nhµ. §−¬ng nhiªn, ngµy nay, dï<br /> thÓ thay thÕ PhËt gi¸o vµ §¹o gi¸o kh«ng ph¶i lµ hÖ t− t−ëng chÝnh thèng<br /> trong lÜnh vùc ®êi sèng t©m linh. ViÖc vµ thèng trÞ trªn lÜnh vùc tinh thÇn, t−<br /> xö lý c¸c c«ng viÖc triÒu chÝnh, ®èi nh©n t−ëng, nh−ng Nho gi¸o vÉn cßn cã<br /> xö thÕ hµng ngµy kh«ng ph¶i nhÊt nhÊt nh÷ng ¶nh h−ëng lín c¶ vÒ chiÒu tÝch<br /> c¸c quan l¹i ®Òu tu©n thñ tuyÖt ®èi c¸c cùc lÉn tiªu cùc.<br /> nguyªn t¾c cña Nho gi¸o. Trong x· héi,<br /> bªn ngoµi triÒu ®×nh, trong c¸c lµng x· 2. Hai mÆt kh¸c nhau trong vai trß cña Nho gi¸o<br /> vµ gia ®×nh, ng−êi d©n l¹i cµng Ýt tu©n Nh×n tæng thÓ th× trong ®êi sèng<br /> thñ h¬n nh÷ng nguyªn t¾c ®ã. §−¬ng chÝnh trÞ - x· héi, Nho gi¸o ®ãng vai trß<br /> nhiªn, do qu¸ tr×nh H¸n hãa hµng ngµn to lín, nh−ng dï vËy, nã còng kh«ng thÓ<br /> n¨m nh− vËy Nho gi¸o kh«ng thÓ kh«ng xãa mê c¸c t− t−ëng d©n téc, c¸c triÕt lý<br /> cã vai trß to lín ®èi víi x· héi ViÖt Nam “d©n gian”, cµng kh«ng thÓ thay thÕ v¨n<br /> (ë c¸c thêi kú kh¸c nhau vai trß Êy còng hãa ViÖt Nam. Cho ®Õn nay, ®· cã nhiÒu<br /> ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o… 5<br /> <br /> c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Nho gi¸o ViÖt vµ x· héi. DÜ nhiªn cïng mét nÒn t¶ng<br /> Nam vµ ¶nh h−ëng cña nã trong lÞch sö lý luËn gièng nhau, nh−ng trong thùc<br /> ViÖt Nam, nh−ng vÉn cßn thiÕu nh÷ng tÕ, c¸c “di s¶n” l¹i kh¸c nhau. §iÒu ®ã<br /> c«ng tr×nh ph©n tÝch râ rµng t¸c ®éng do nhiÒu yÕu tè lÞch sö, v¨n hãa, x· héi<br /> qua l¹i gi÷a c¸c t− t−ëng b¶n ®Þa cña vµ c¶ ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau.<br /> d©n téc víi Nho gi¸o. ThËm chÝ trong Kh¶o s¸t ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o ë ViÖt<br /> mét sè c«ng tr×nh vÉn cßn cã sù nhÇm Nam cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ gãc nh×n ®ã<br /> lÉn gi÷a t− t−ëng Nho gi¸o vµ t− t−ëng vµ néi hµm kh¸i niÖm Nho gi¸o cÇn<br /> b¶n ®Þa ViÖt Nam truyÒn thèng. Theo ®−îc hiÓu theo nghÜa Êy chø kh«ng thÓ<br /> t«i, sù t¸c ®éng nµy ®· t¹o nªn c¸i mµ chØ theo nghÜa néi dung c¸c nguyªn lý<br /> mäi ng−êi th−êng nãi lµ Nho gi¸o ViÖt cña Nho häc.<br /> Nam, thËm chÝ lµ ViÖt Nho, kh¸c víi<br /> ë ViÖt Nam, di s¶n cña Nho gi¸o<br /> Nho gi¸o ë Trung Quèc, ë Hµn Quèc.<br /> hiÖn cßn rÊt ®å sé. Cã lÏ kh«ng cÇn<br /> “quay trë l¹i”, hoÆc “h−íng vÒ” nã, “ph¸t<br /> GÇn ®©y, nhiÒu häc gi¶ ®· ®¸nh gi¸<br /> huy” nã nh− mét sè häc gi¶ ®· nhËn<br /> cao vai trß cña Nho gi¸o trong x· héi<br /> ®Þnh khi ®¸nh gi¸ vai trß Nho gi¸o ë c¸c<br /> hiÖn ®¹i, mét sè häc gi¶ ch©u ¢u thÊt<br /> n−íc “rång”, “hæ” ë §«ng ¸. NÕu qu¶<br /> väng víi nh÷ng hiÖn t−îng “xuèng cÊp”,<br /> thùc nã cã vai trß thóc ®Èy x· héi hiÖn<br /> “ph¶n v¨n hãa” cña x· héi mµ hä ®ang<br /> ®¹i ®Ó t¹o ra nh÷ng “con rång”, “con hæ”<br /> sèng còng h−íng ®Õn v¨n hãa §«ng ¸<br /> th× ch¾c ch¾n ViÖt Nam ®· thµnh “hæ”<br /> nãi chung, v¨n hãa Nho gi¸o nãi riªng,<br /> tõ l©u l¾m råi. C¶i c¸ch Minh TrÞ Thiªn<br /> hy väng t×m kiÕm ®−îc mét “cøu c¸nh”<br /> Hoµng cña NhËt B¶n ë thÕ kû XIX lµ<br /> cho x· héi hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn, cho ®Õn<br /> mét sù ®o¹n tuyÖt víi Nho gi¸o m¹nh<br /> nay, nh÷ng luËn gi¶i cña hä vÒ Nho gi¸o<br /> mÏ nhÊt. Nh÷ng c¶i c¸ch vµ hiÖn ®¹i<br /> vµ vai trß cña nã trong x· héi hiÖn ®¹i<br /> hãa x· héi ë NhËt B¶n tõ nh÷ng n¨m 60<br /> vÉn ch−a ®ñ søc thuyÕt phôc c¸c häc<br /> cña thÕ kû qua còng lµ tiÕp tôc sù ®o¹n<br /> gi¶, giíi chÝnh kh¸ch vµ x· héi nãi<br /> tuyÖt Êy. ë Hµn Quèc, Singapore, §µi<br /> chung. B¶n th©n Nho gi¸o lµ mét lý<br /> Loan còng cã t×nh h×nh t−¬ng tù. C¸c<br /> luËn “tËp thÓ”. MÆc dÇu Khæng Tö ®−îc<br /> n−íc Êy khi tiÕn hµnh c¶i c¸ch vµ ph¸t<br /> xem lµ tæ s− cña Nho gi¸o, nh−ng<br /> triÓn x· héi kh«ng thÊy ai tuyªn bè<br /> nguyªn t¸c cña «ng kh«ng cßn. Ngò<br /> “quay vÒ” Nho gi¸o c¶. Víi nh÷ng c¶i<br /> Kinh, Tø Th− ®· lµ nh÷ng tËp hîp t−<br /> c¸ch thµnh c«ng ë ®ã Nho gi¸o còng<br /> t−ëng cña nh÷ng ng−êi kh¸c nhau, dï<br /> kh«ng phôc h−ng trë l¹i. Tr¸i l¹i, trªn<br /> cø cho r»ng t− t−ëng cña Chu C«ng vµ<br /> thùc tÕ, x· héi cµng rêi xa víi Nho gi¸o<br /> Khæng Tö lµ chÝnh. ViÖc gi¶i thÝch Ngò<br /> vµ nh÷ng “di s¶n” cña nã.<br /> Kinh, Tø Th− cµng lµ c«ng tr×nh tËp thÓ<br /> vµ tr¶i qua nhiÒu thêi kú lÞch sö kh¸c KÓ tõ khi “§æi míi” ®Õn nay, kinh tÕ<br /> nhau. Bëi thÕ, trong nã chøa ®ùng thÞ tr−êng ngµy cµng ph¸t triÓn, ®êi<br /> nhiÒu ý kiÕn tr¸i ng−îc nhau, thËm chÝ sèng x· héi ViÖt Nam biÕn ®æi ®a d¹ng,<br /> m©u thuÉn nhau. §−¬ng nhiªn, nh×n sù biÕn ®éng cña c¸c gi¸ trÞ trong ®êi<br /> nhËn vai trß, ¶nh h−ëng Nho gi¸o, nhÊt sèng, sù h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ míi, ®µo<br /> lµ vai trß cña Nho gi¸o hiÖn nay, kh«ng th¶i c¸c gi¸ trÞ cò, sù xuèng cÊp cña ®¹o<br /> thÓ chØ c¨n cø vµo c¸c nguyªn lý lý luËn ®øc, v.v... mang tÝnh ®a h−íng c¶ “xÊu”<br /> cña nã mµ ph¶i xem xÐt toµn bé nh÷ng lÉn “tèt” còng ®Òu ngµy cµng rêi xa Nho<br /> “di s¶n” mµ nã ®· ®Ó l¹i cho con ng−êi gi¸o. Trªn mét sè ph−¬ng diÖn nh− t−<br /> 6 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2011<br /> <br /> duy, lèi sèng, tËp qu¸n, h×nh nh− x· héi “qu©n tö, tiÓu nh©n”, “tam c−¬ng, ngò<br /> cµng tho¸t xa ra khái Nho gi¸o th× cµng th−êng”, “trung, hiÕu, lÔ, nghÜa” lµ<br /> vËn ®éng víi tèc ®é nhanh h¬n. §ã lµ nh÷ng vËt liÖu quan träng ®Ó t¹o dùng<br /> mét thùc tÕ ngµy mét hiÖn râ theo tiÕn míi c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n<br /> tr×nh §æi míi. §ång ý víi nhiÒu häc gi¶, hãa, x· héi, t− t−ëng,... cho c¸c triÒu ®¹i<br /> chóng t«i cho r»ng Nho gi¸o ë ViÖt Nam phong kiÕn ViÖt Nam ngay sau khi giµnh<br /> ®· vµ ®ang t¹o nªn nhiÒu hÖ lôy cho sù ®−îc quyÒn ®éc lËp, tù chñ. VÒ sau trªn<br /> vËn ®éng cña x· héi. Dï víi môc ®Ých nÒn t¶ng ®ã c¸c triÒu ®¹i míi cã thÓ t¹o<br /> v¹ch ra nh÷ng gi¸ trÞ, nh÷ng yÕu tè, dùng mét x· héi phong kiÕn ®éc lËp, ph¸t<br /> nh÷ng khÝa c¹nh tÝch cùc cña Nho gi¸o huy “chÊt ViÖt Nam”, c¶i biÕn c¸c thÓ chÕ<br /> ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i cò, t¹o thµnh mét x· héi phong kiÕn ViÖt<br /> th× còng ®ång thêi ph¶i chØ ra ®−îc Nam ®éc lËp, tù chñ, ngang b»ng víi c¸c<br /> nh÷ng h¹n chÕ, nh÷ng yÕu tè, khÝa c¹nh quèc gia kh¸c.<br /> tiªu cùc, ®ang c¶n trë x· héi ph¸t triÓn<br /> 2. Nho gi¸o vµo ViÖt Nam, cïng víi<br /> th× míi cã thÓ cã ®−îc c¸i nh×n ®óng<br /> PhËt gi¸o ®· t¹o nªn mét ®éi ngò trÝ<br /> ®¾n, ®Çy ®ñ vÒ vai trß cña Nho gi¸o<br /> thøc d©n téc ®«ng ®¶o, ®ãng vai trß rÊt<br /> trong x· héi hiÖn ®¹i. D−íi ®©y xin<br /> quan träng trong ®êi sèng chÝnh trÞ, x·<br /> tr×nh bµy kh¸i l−îc mét sè khÝa c¹nh<br /> héi vµ tinh thÇn cña d©n téc. §−¬ng<br /> tÝch cùc vµ h¹n chÕ nh− vËy.<br /> nhiªn, kh«ng thÓ chØ cã Nho gi¸o lµ<br /> a. VÒ vai trß tÝch cùc nguån gèc, tiÒn ®Ò duy nhÊt cho sù h×nh<br /> thµnh vµ ho¹t ®éng cña ®éi ngò trÝ thøc<br /> 1. Trong lÞch sö, Nho gi¸o ®· ®ãng<br /> Êy. LÞch sö dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña<br /> vai trß rÊt quan träng trong t− t−ëng vµ<br /> d©n téc kh«ng thÓ thiÕu v¾ng vai trß to<br /> x· héi ViÖt Nam. Nh÷ng thµnh tùu vÒ<br /> lín vµ sù ®ãng gãp khæng lå cña ®éi ngò<br /> nhiÒu mÆt cña ViÖt Nam trong kho¶ng<br /> trÝ thøc Nho häc. Nho gi¸o kh«ng chØ<br /> hai ngµn n¨m, Ýt hoÆc nhiÒu, ®Òu g¾n<br /> ®ãng vai trß to lín trong viÖc t¹o dùng<br /> liÒn víi Nho gi¸o. C¸c t− t−ëng Nho gi¸o<br /> ®éi ngò trÝ thøc phong kiÕn mµ kÓ c¶ ®éi<br /> trë thµnh mét trong nh÷ng chÊt liÖu<br /> ngò c¸c vua chóa, quan l¹i, c¸c “thñ<br /> quan träng cña t− t−ëng ViÖt Nam<br /> lÜnh” ë c¸c ®Þa ph−¬ng, vïng, miÒn trªn<br /> trong lÞch sö. Nh÷ng nh©n vËt lÞch sö Ýt<br /> kh¾p c¶ n−íc trong chÕ ®é phong kiÕn. ë<br /> nhiÒu ®Òu chÞu ¶nh h−ëng hoÆc xuÊt<br /> thêi kú thÞnh trÞ, Nho gi¸o cung cÊp cho<br /> th©n tõ Nho gi¸o nh−ng l¹i lµ nh÷ng<br /> bé m¸y chÝnh quyÒn mét tÇng líp quan<br /> ng−êi l·nh ®¹o c¶ vÒ chÝnh trÞ lÉn tinh<br /> l¹i th«ng qua gi¸o dôc vµ thi cö ®Ó tuyÓn<br /> thÇn cña ng−êi ViÖt chèng l¹i ng−êi<br /> chän. Cïng víi tÇng líp trÝ thøc Nho häc,<br /> H¸n ®« hé ViÖt Nam. C¸c triÒu ®¹i<br /> ®éi ngò quan l¹i nµy, mét mÆt, ho¹t ®éng<br /> phong kiÕn ViÖt Nam kÓ tõ khi giµnh<br /> trong bé m¸y qu¶n lý, cai trÞ cña nhµ<br /> ®−îc ®éc lËp d©n téc (tõ n¨m 938) dï ë<br /> n−íc phong kiÕn, mÆt kh¸c, tham gia c¸c<br /> c¸c møc ®é kh¸c nhau, nh−ng ®Òu nhËn<br /> ho¹t ®éng v¨n hãa, t− t−ëng, häc thuËt<br /> thøc ®−îc r»ng nh÷ng t− t−ëng Nho<br /> cña ®Êt n−íc: biªn so¹n quèc sö; s¸ng<br /> gi¸o cã thÓ cñng cè vµ ph¸t triÓn triÒu<br /> t¸c v¨n häc, nghÖ thuËt; th¶o luËn<br /> ®¹i m×nh nªn ®· t×m c¸ch lùa chän, khai<br /> nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ-x· héi, häc<br /> th¸c, kÕ thõa, c¶i biÕn, sö dông vµ ViÖt<br /> thuËt, ®µo t¹o ®éi ngò quan l¹i,...<br /> hãa nã theo h−íng cã lîi cho triÒu ®¹i vµ<br /> ®Êt n−íc. Nh÷ng t− t−ëng c¨n b¶n cña 3. Nho gi¸o cïng víi ch÷ H¸n gãp<br /> Nho gi¸o nh− “mÖnh trêi”, “chÝnh danh”, phÇn mang ®Õn ViÖt Nam mét kho tµng<br /> ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o… 7<br /> <br /> kiÕn thøc vÒ tù nhiªn, x· héi míi l¹ cña dùng nhµ n−íc tËp quyÒn m¹nh, æn<br /> ng−êi Trung Hoa nãi chung vµ ng−êi ®Þnh vµ ph¸t triÓn x· héi phong kiÕn,<br /> H¸n nãi riªng, vµ vÒ sau cña nhiÒu d©n b¶o vÖ ®éc lËp chñ quyÒn cña c¸c triÒu<br /> téc kh¸c trong khu vùc. TriÕt häc, thiªn ®¹i vµ quèc gia.<br /> v¨n häc, y häc, sö häc, v¨n häc, héi häa, 5. Nho gi¸o còng cã vai trß to lín<br /> lèi sèng... cña Trung Quèc nhê thÕ mµ trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tiÓu<br /> cã ¶nh h−ëng lín trong x· héi ViÖt n«ng gia tr−ëng ë ViÖt Nam. Qu¸ tr×nh<br /> Nam. Nhê ch÷ H¸n vµ Nho gi¸o mét h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi<br /> ch©n trêi míi vÒ tri thøc, v¨n hãa ®−îc phong kiÕn ViÖt Nam g¾n liÒn víi sù du<br /> më réng tr−íc con ng−êi vµ x· héi ViÖt nhËp vµ th©m nhËp, ViÖt Nam hãa Nho<br /> Nam. §−¬ng nhiªn khi vµo ViÖt Nam gi¸o bëi nã ®¸p øng ®−îc nh÷ng ®ßi hái<br /> chóng ®Òu ®−îc ViÖt hãa cho thÝch hîp cña nÒn n«ng nghiÖp tiÓu n«ng ®ang<br /> víi c− d©n b¶n ®Þa. D−íi t¸c ®éng cña chuyÓn tõ chÕ ®é c«ng x· thÞ téc, bé l¹c<br /> Nho gi¸o nh÷ng kiÕn thøc mäi mÆt ®−îc sang nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia tr−ëng<br /> tÝch lòy tr−íc ®ã cña ng−êi ViÖt Nam phong kiÕn. Trong nÒn kinh tÕ Êy, gia<br /> còng ®−îc tinh chØnh, n©ng cÊp, hÖ ®×nh nh− mét ®¬n vÞ s¶n xuÊt, mét cÊu<br /> thèng hãa l¹i theo tinh thÇn Nho gi¸o. thµnh x· héi quan träng, mét m« h×nh<br /> §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng yÕu tè nÒn x· héi thu nhá, c¸c mèi quan hÖ trong<br /> t¶ng cÊu thµnh kho tµng kiÕn thøc cña ®ã chÞu sù ®Þnh h−íng cña c¸c luËn<br /> ng−êi ViÖt trong lÞch sö. thuyÕt cña Nho gi¸o suèt c¶ chiÒu dµi<br /> h¬n ngµn n¨m lÞch sö.<br /> 4. Nho gi¸o cã vai trß hÕt søc to lín<br /> 6. Nho gi¸o ®ãng vai trß quan träng<br /> trong viÖc x©y dùng vµ tæ chøc bé m¸y<br /> trong viÖc ph¸t triÓn nÒn gi¸o dôc ViÖt<br /> nhµ n−íc phong kiÕn tËp quyÒn lín<br /> Nam trong lÞch sö. Tõ tr−íc c¶ khi lËp<br /> m¹nh. Trong vai trß nµy Nho gi¸o thùc<br /> Quèc Tö Gi¸m, ë thêi Lý, gi¸o dôc Nho<br /> sù b¾t ®Çu cã ¶nh h−ëng lín ngay tõ<br /> häc ®· lµ nÒn gi¸o dôc chÝnh thøc cña<br /> thêi B¾c thuéc. Khi giµnh l¹i ®−îc ®éc<br /> nhµ n−íc phong kiÕn, cã bµi b¶n, cã thÓ<br /> lËp x· héi ViÖt Nam ®ßi hái sù æn ®Þnh,<br /> lÖ, néi dung tèt nhÊt lóc ®ã. ViÖc thi cö,<br /> thèng nhÊt vµ ph¸t triÓn, cñng cè vµ gi÷<br /> tuyÓn chän, båi d−ìng c¸c häc trß còng<br /> v÷ng ®éc lËp, tù chñ nªn cÇn cã mét nhµ<br /> ®−îc tiÕn hµnh cã nguyªn t¾c bµi b¶n, cã<br /> n−íc tËp quyÒn m¹nh ®Ó cã thÓ tæ chøc<br /> khu«n mÉu, cã c¶ tÇng líp nho sÜ lµm<br /> chèng ngo¹i x©m, x©y dùng c¸c c«ng<br /> nguån lùc m¹nh mÏ cho nÒn gi¸o dôc<br /> tr×nh thñy lîi. Nho gi¸o cã kh¶ n¨ng<br /> Êy(∗). Víi nÒn gi¸o dôc Nho gi¸o ®−îc<br /> ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ®ã nªn ngay tõ<br /> nhµ n−íc phong kiÕn tËp quyÒn hËu<br /> thêi Lý, TrÇn, Nho gi¸o ®· b¾t ®Çu lµ c¬<br /> thuÉn th× Nho gi¸o cµng cã ®iÒu kiÖn<br /> së t− t−ëng cho viÖc x©y dùng nhµ n−íc<br /> ph¸t triÓn vµ ¨n s©u vµo x· héi ViÖt<br /> phong kiÕn tËp quyÒn. Nh÷ng luËn<br /> Nam. Suèt c¶ ngµn n¨m sau khi giµnh<br /> thuyÕt cña Nho gi¸o nh− vua t«i, mÖnh<br /> trêi, ®¹o lµm vua,... ®· x¸c lËp søc m¹nh ∗<br /> “Tø th−”, “Ngò kinh” lµ nh÷ng tµi liÖu gi¸o dôc,<br /> t− t−ëng cho chÕ ®é phong kiÕn tËp<br /> ®µo t¹o con ng−êi víi môc tiªu t¹o nªn nh÷ng<br /> quyÒn, do ®ã c¸c triÒu ®¹i ®Òu cè khai ng−êi cã häc vÊn, nh÷ng “qu©n tö”, “tr−îng phu”.<br /> th¸c c¸c luËn thuyÕt cña Nho gi¸o phôc C¸c nho sÜ kh¾p c¸c lµng quª, khu phè trë thµnh<br /> vô cho viÖc x©y dùng nhµ n−íc, cñng cè nh÷ng nhµ gi¸o dôc, nhµ cña hä trë thµnh tr−êng<br /> häc ®µo t¹o nhiÒu thÕ hÖ häc trß. NhiÒu nhµ nho<br /> triÒu ®¹i. Nho gi¸o ®· gãp phÇn tÝch cùc ®· trë thµnh nh÷ng nhµ gi¸o dôc næi tiÕng trong<br /> trong viÖc tËp trung quyÒn lùc vµ t¹o lÞch sö.<br /> 8 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2011<br /> <br /> ®éc lËp, tù chñ, gi¸o dôc Nho gi¸o ®éc bÐn rÔ rÊt s©u, b¸m rÊt chÆt trong ®êi<br /> chiÕm vÞ trÝ th−îng t«n trong x· héi vµ sèng x· héi, mµ cho ®Õn nay, ë ViÖt<br /> ®µo t¹o nªn ®éi ngò quan l¹i, phÇn lín Nam, nhiÒu n¬i, nhiÒu vïng, nhiÒu dßng<br /> nguån nh©n lùc cho nhµ n−íc, qu©n ®éi hä, gia ®×nh vÉn ch−a tho¸t khái nh÷ng<br /> vµ x· héi nãi chung. Gi¸o dôc Nho gi¸o khu«n mÉu Êy. DÜ nhiªn, nh÷ng ¶nh<br /> ®· ®ãng vai trß tÝch cùc trong thêi kú h−ëng cña Nho gi¸o ®Õn c¸c quan hÖ x·<br /> ph¸t triÓn cña x· héi phong kiÕn ViÖt héi, gia ®×nh, dßng hä thÊm vµo ®êi sèng<br /> Nam, thËm chÝ c¶ vÒ sau nµy khi c¸c t− cña c− d©n ViÖt Nam chËm h¬n vµo<br /> t−ëng míi ë ¢u ch©u b¾t ®Çu x©m nhËp cung ®iÖn, c«ng ®−êng, nh−ng khi ®·<br /> ViÖt Nam ë nöa cuèi thÕ kû XIX. ngÊm s©u nã l¹i cã søc bÒn chÆt h¬n rÊt<br /> nhiÒu. §¹o ®øc Nho gi¸o trong c¸c quan<br /> 7. Nho gi¸o cßn ®ãng vai trß quan<br /> hÖ x· héi theo khu«n mÉu cña nã cã søc<br /> träng trong viÖc x¸c lËp lèi sèng vµ v¨n<br /> sèng vµ ¶nh h−ëng lín, l©u dµi ®Õn<br /> hãa nãi chung, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn<br /> ng−êi ViÖt vµ ®· trë thµnh mét yÕu tè<br /> v¨n hãa ViÖt Nam trong nh÷ng giíi h¹n<br /> cÊu thµnh cña ®¹o ®øc phÈm h¹nh<br /> x¸c ®Þnh. NhiÒu luËn thuyÕt ®· ®ãng vai<br /> ng−êi ViÖt.<br /> trß quan träng trong viÖc thay ®æi, ®Þnh<br /> h−íng ®iÒu chØnh lèi sèng, phong tôc, Ngoµi nh÷ng ®iÓm nãi trªn, Nho<br /> tËp qu¸n cña ng−êi ViÖt. Dï lèi sèng, gi¸o còng cã vai trß tÝch cùc trong mét<br /> tËp qu¸n, phong tôc b¶n ®Þa ®· ®−îc sè khÝa c¹nh kh¸c. Nh−ng vai trß tÝch<br /> h×nh thµnh vµ b¾t rÔ s©u bÒn th× sù x©m cùc cña Nho gi¸o còng cã giíi h¹n ngay<br /> nhËp cña Nho gi¸o còng ®· gãp phÇn c¶ khi nã ®−îc n©ng lªn vÞ trÝ ®éc t«n<br /> t¹o nªn sù “v−ît bá” tÝnh chÊt ®¬n s¬, trong x· héi.<br /> méc m¹c, chÊt ph¸c, th« r¸p cña phong<br /> b. H¹n chÕ cña Nho gi¸o<br /> tôc, tËp qu¸n, lèi sèng b¶n ®Þa tõ thêi<br /> V¨n Lang, ¢u L¹c Êy. NhiÒu tôc lÖ, tËp H¹n chÕ cña Nho gi¸o còng lµ vÊn<br /> tôc kh¸c trong “lÔ ký” cña ng−êi H¸n ®Ò rÊt lín, rÊt phøc t¹p vµ rÊt ®a d¹ng.<br /> theo Nho gi¸o ®· vµo ViÖt Nam, t−¬ng C¸c nhµ nghiªn cøu ®· cã thÓ thèng<br /> tù, c¸c t− t−ëng “lÔ”, “chÝnh danh” vµ nhÊt víi nhau trong nhiÒu nhËn ®Þnh,<br /> nh÷ng t− t−ëng kh¸c cña Nho gi¸o ®· in ®¸nh gi¸, nh−ng còng cßn nhiÒu ý kiÕn<br /> ®Ëm dÊu Ên trong ma chay, c−íi xin, lÔ kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ng−îc nhau.<br /> l¹t, héi hÌ, ®×nh ®¸m,... cña ng−êi ViÖt D−íi ®©y xin tr×nh bµy d−íi d¹ng kh¸i<br /> Nam. Nho gi¸o ®· lµm phong phó thªm, l−îc mét sè khÝa c¹nh h¹n chÕ, tiªu cùc<br /> bæ sung nhiÒu nÐt míi cho lèi sèng, mµ di s¶n Nho gi¸o ®ang g©y hÖ lôy cho<br /> phong tôc, tËp qu¸n, tôc lÖ cña ng−êi x· héi hiÖn ®¹i theo c¸ch nh×n cña<br /> ViÖt. chóng t«i.<br /> 8. Nho gi¸o cã vai trß ®Æc biÖt trong Thø nhÊt, Nho gi¸o, c¶ vÒ ph−¬ng<br /> viÖc Ên ®Þnh c¸c khu«n mÉu cho c¸c diÖn lý luËn lÉn hiÖn thùc, g¾n liÒn víi<br /> quan hÖ x· héi, gia ®×nh, dßng hä trong tÝnh b¶o thñ, tr−íc hÕt trong c¸c vÊn ®Ò<br /> thêi ®¹i phong kiÕn ë ViÖt Nam. Nho vÒ kinh tÕ. Nho gi¸o sinh ra trªn nÒn<br /> gi¸o ®· x¸c ®Þnh c¸c mèi quan hÖ r−êng mãng cña mét x· héi n«ng nghiÖp ®ang<br /> cét, c¬ b¶n cña x· héi nh− vua - t«i, thÇy b¾t ®Çu chuyÓn sang chÕ ®é phong kiÕn.<br /> – trß, cha mÑ - con c¸i, vî - chång, anh Bëi thÕ, nã ®Ò cao n«ng nghiÖp, coi<br /> em, bÌ b¹n,... Nh÷ng ¶nh h−ëng cña nã th−êng th−¬ng nghiÖp, kü thuËt, thñ<br /> ®Õn c¸c quan hÖ x· héi lµ hÕt søc lín, c«ng nghiÖp vµ vÒ sau c¶ c«ng nghiÖp.<br /> ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o… 9<br /> <br /> T− t−ëng Êy ë thêi kú cæ ®¹i cã ý nghÜa nãi t− duy Nho gi¸o th× hÇu nh− ch−a ai<br /> tÝch cùc, nh−ng khi x· héi b−íc vµo thêi nãi(∗). Tuy nhiªn, nhiÒu ng−êi ®· thõa<br /> cËn ®¹i l¹i trë thµnh mét rµo c¶n cho sù nhËn mét thùc tÕ lµ sù “th©m nho” vèn<br /> ph¸t triÓn cña th−¬ng nghiÖp, c«ng xuÊt ph¸t tõ Nho gi¸o, ®· tån t¹i c¶<br /> nghiÖp. X· héi n«ng nghiÖp ®−îc Nho ngµn n¨m vµ vÉn cßn tån t¹i cho ®Õn<br /> gi¸o cñng cè thªm vÒ ph−¬ng diÖn t− tËn h«m nay. “Th©m nho” lµ mét ®Æc<br /> t−ëng vµ thiÕt chÕ t¹o nªn mét thµnh tr× tr−ng rÊt ®Æc thï do Nho gi¸o t¹o ra mµ<br /> v÷ng ch·i ng¨n c¶n mäi sù thay ®æi cña ë c¸c lý luËn kh¸c th−êng kh«ng thÊy<br /> thñ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp khiÕn t¹o ra s¶n phÈm kiÓu nh− vËy.<br /> chóng kh«ng thÓ ph¸t triÓn dï nh÷ng Lèi suy nghÜ lÊy thêi ®¹i Nghiªu,<br /> mÇm mèng cña chóng ®· n¶y sinh tõ ThuÊn, bª nguyªn xi c¸ch hµnh xö cña<br /> tr−íc ®ã vµ do vËy, c¶n trë sù ph¸t triÓn cha «ng, cña qu¸ khø lµm mÉu mùc, ®Ó<br /> cña x· héi. ë ViÖt Nam, trong lÞch sö, xö lý nh÷ng vÊn ®Ò ®−¬ng ®¹i, tøc lµ lèi<br /> Nho gi¸o th−êng lµ c¨n cø lý luËn cña t− duy quay vÒ qu¸ khø, chø Ýt chó ý<br /> nh÷ng ng−êi b¶o thñ vµ nh÷ng chÝnh ®Õn hiÖn t¹i vµ cµng kh«ng h−íng ®Õn<br /> s¸ch b¶o thñ vÒ kinh tÕ. t−¬ng lai lµ mét ®Æc tr−ng næi tréi kh¸c.<br /> Ngay c¶ ë giai ®o¹n hiÖn nay dÊu Ên Tõ vua ®Õn c¸c nho sÜ lµm quan lín, lµm<br /> cña Nho gi¸o trong c¸c quan ®iÓm b¶o qu©n s− m−u l−îc trong triÒu ®×nh khi<br /> thñ ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ®−îc hái ý kiÕn vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã<br /> hãa, x· héi kh«ng ph¶i ®· hÕt. Thùc tÕ th−êng lÊy qu¸ khø lµm “khu«n vµng<br /> lÞch sö cña NhËt B¶n, Hµn Quèc, Trung th−íc ngäc” cho hiÖn t¹i. ThËm chÝ<br /> Quèc, ViÖt Nam ®Òu chøng tá ®iÒu ®ã. ë nh÷ng m¬ −íc, dù tÝnh cho t−¬ng lai,<br /> ViÖt Nam vµ Trung Quèc hiÖn nay, ®Þnh h−íng phÊn ®Êu cña hä còng lu«n<br /> nhiÒu n¬i, nhiÒu lÜnh vùc, khu vùc kinh h−íng vÒ qu¸ khø nh− mét yÕu tè c¨n<br /> tÕ tiÓu n«ng ®· bÞ xãa bá, tÇng líp nho sÜ b¶n, chñ yÕu vµ then chèt. Cã lÏ v× vËy,<br /> kh«ng cßn, nh−ng ë chÝnh nh÷ng n¬i ®ã trong xö lý c¸c vÊn ®Ò t− duy nho gi¸o<br /> t− t−ëng Nho gi¸o vÒ kinh tÕ vµ nh÷ng th−êng h¹n hÑp, tÇm nh×n ng¾n, h¹n<br /> biÕn th¸i cña nã vÉn tiÕp tôc g©y c¶n trë chÕ vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn. Trong ®µo<br /> kh«ng Ýt cho ®êi sèng kinh tÕ. Lèi lµm t¹o vµ gi¸o dôc, “b¸c cæ” ®−îc xem lµ<br /> ¨n kh«ng tÝnh ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ, mét tiªu chÝ bËc nhÊt chø kh«ng ph¶i lµ<br /> kh«ng dùa trªn nhu cÇu vµ thÞ hiÕu thÞ s¸ng t¹o.<br /> tr−êng, lµm v× “danh” chø kh«ng v× “lîi”, §Æc ®iÓm quay l¹i víi qu¸ khø g¾n<br /> bÖnh “sÜ” nÆng nÒ trong cuéc sèng vÉn liÒn víi mét ®Æc ®iÓm kh¸c còng kh¸<br /> cßn tån t¹i vµ cã lóc, cã n¬i vÉn gi÷ vÞ ®iÓn h×nh lµ ®ãng cöa vµ khÐp kÝn. Cã<br /> thÕ chñ ®¹o. thÓ lµ xuÊt ph¸t tõ chç Nho gi¸o ra ®êi,<br /> tån t¹i vµ ph¸t triÓn ë Trung Quèc, n¬i<br /> Thø hai, Nho gi¸o gãp phÇn ®¾c lùc<br /> t¹o ra vµ duy tr× mét lèi t− duy vµ hµnh<br /> ®éng - thÓ hiÖn lèi t− duy ®ã, cã thÓ t¹m (∗)<br /> GS. NguyÔn Tµi Th− trong ph¸t biÓu t¹i Héi<br /> gäi lµ t− duy Nho gi¸o, kh¸ ®Æc thï,<br /> th¶o Nho gi¸o ViÖt Nam vµ v¨n hãa §«ng ¸ t¹i<br /> kh¸c biÖt víi c¸c lo¹i h×nh t− duy kh¸c, ViÖn TriÕt häc (6/2009) còng ®· cã nh÷ng nhËn<br /> hiÖn nay ®ang cã ¶nh h−ëng kh«ng nhá xÐt rÊt x¸c ®¸ng vÒ phong c¸ch t− duy cña Nho<br /> ®Õn t− duy ng−êi ViÖt. Lèi t− duy cña gi¸o ViÖt Nam: h−íng ®Õn c¸i thùc tÕ, c«ng lîi,<br /> xa l¸nh c¸i siªu h×nh cao xa; ThÝch ®¬n gi¶n vµ<br /> ng−êi s¶n xuÊt nhá hay tiÓu n«ng ®· ng¾n gän; Lèi suy nghÜ chiÕt trung vµ dung hîp;<br /> ®−îc nhiÒu ng−êi nãi ®Õn. Nh−ng nÕu Sïng b¸i th¸nh hiÒn, gi¸o ®iÒu m¸y mãc.<br /> 10 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2011<br /> <br /> mµ céng ®ång ng−êi H¸n lu«n tù cho Thø ba, mét sè häc gi¶ ®· ®¸nh gi¸<br /> m×nh lµ trung t©m, lµ ®Ønh cao cña cao vai trß cña Nho gi¸o trong viÖc cñng<br /> thiªn h¹, c¸c céng ®ång kh¸c ®Òu lµ man cè vµ ph¸t triÓn gia ®×nh. Nho gi¸o ®−îc<br /> di, mäi rî, nªn Nho gi¸o còng ®· tiÕp cho lµ t¹o ra khu«n khæ quan hÖ gia<br /> thu t− t−ëng Êy, dÇn dÇn t− t−ëng Êy ®×nh vµ tõ ®ã gi÷ v÷ng sù æn ®Þnh cña<br /> trë thµnh nguyªn t¾c chØ ®¹o t− duy vµ gia ®×nh vµ x· héi. Tuy nhiªn, ®Êy míi<br /> hµnh ®éng cña c¸c nho sÜ vµ x· héi. §Õn chØ lµ mÆt næi cña Nho gi¸o ®èi víi gia<br /> cuèi thÕ kû XIX, c¸c n−íc ph−¬ng T©y ®×nh. Cßn mÆt ch×m kh¸c, tr−íc ®©y cã<br /> ®· ph¸t triÓn cao h¬n h¼n, nh−ng nhiÒu lóc ®−îc chó ý, nh−ng gÇn ®©y ®· kh«ng<br /> nho sÜ vÉn kh«ng chÞu thõa nhËn thùc ®−îc chó ý nhiÒu, ®ã lµ mÆt di h¹i cña<br /> tÕ ®au buån lµ c¶ d©n téc ®ang tôt hËu Nho gi¸o víi gia ®×nh. Mét sè häc gi¶<br /> Êy ®Ó häc hái vµ ph¸t triÓn, mµ vÉn xem nhËn ®Þnh r»ng nh÷ng lÒ thãi sinh ho¹t<br /> c¸c n−íc ch©u ¢u thuéc lo¹i man di (T©y trong gia ®×nh mµ thêi gian gÇn ®©y<br /> di). “NhÊt sÜ” (nh× n«ng) víi Nho gi¸o, ®ang sèng l¹i nh− thê cóng tæ tiªn,<br /> chÝnh lµ c¸c nhµ Nho ®· tù cho m×nh lµ ch¨m lo må m¶, x©y nhµ thê tæ tiªn,<br /> nhÊt thiªn h¹, kh«ng cÇn giao l−u, häc biªn dÞch vµ ghi chÐp gia ph¶, v.v... lµ<br /> hái, quèc gia kh«ng cÇn më cöa ®Ó ph¸t nh÷ng nÕp sinh ho¹t gia ®×nh cã céi<br /> triÓn, mµ ph¶i ®ãng cöa ®Ó c¸c t− t−ëng, nguån tõ Nho gi¸o cã t¸c dông cñng cè<br /> t− duy, lèi sèng bªn ngoµi kh«ng thÓ c¸c quan hÖ gia ®×nh, dßng hä, tõ ®ã cã<br /> th©m nhËp vµo v× tÊt c¶ ®Òu thÊp kÐm thÓ thóc ®Èy c¸c c¸ nh©n vµ tËp thÓ tÝch<br /> vµ thua nh÷ng c¸i mµ hä ®· cã. Lèi t− cùc h¬n trong ho¹t ®éng vµ gióp ®ì lÉn<br /> duy vµ th¸i ®é hµnh xö Êy dÉn ®Õn h×nh nhau. Theo chóng t«i, cã lÏ ë ®©y cã sù<br /> thµnh nªn trong suy nghÜ, trong t©m lý nhÇm lÉn trong c¸ch nh×n nhËn nguån<br /> vµ hµnh ®éng cña con ng−êi khi tiÕp xóc gèc c¸c lÒ thãi nãi trªn. Kh«ng h¼n Nho<br /> víi c¸i míi lµ thu m×nh l¹i, tù c« lËp vµ gi¸o lµ lý luËn ®· t¹o ra c¸c lÒ thãi nãi<br /> t¸ch biÖt, ng¹i hßa nhËp vµ hßa hîp. trªn. ViÖc thê cóng tæ tiªn tõ xa x−a,<br /> tr−íc khi cã Nho gi¸o, vèn ®· lµ mét tËp<br /> §Æc tÝnh tù ®ãng cöa vµ khÐp kÝn tôc cña c¸c c− d©n n«ng nghiÖp. Kh«ng<br /> cña x· héi phong kiÕn ViÖt Nam trong lo¹i bá ®−îc c¸i ®ã, Nho gi¸o chØ cñng cè<br /> nhiÒu thÕ kû cã “sù ®ãng gãp tÝch cùc vµ thªm nã trªn ph−¬ng diÖn hiÖn thùc<br /> hiÖu qu¶” cña Nho gi¸o c¶ vÒ ph−¬ng cuéc sèng, trong quan hÖ víi «ng bµ, cha<br /> diÖn lý luËn lÉn thùc tiÔn. C¸c nho sÜ mÑ, nh÷ng ng−êi cã c«ng sinh thµnh vµ<br /> mang t− t−ëng ®ãng cöa, khÐp kÝn ®· gi¸o d−ìng mµ th«i. ViÖc kh«i phôc l¹i<br /> tÝch cùc t¹o dùng nªn c¸c thiÕt chÕ, c¬ nh÷ng lÒ thãi Êy, do vËy, kh«ng ph¶i lµ<br /> chÕ x· héi lÉn v¨n hãa, t− t−ëng v÷ng trë l¹i víi Nho gi¸o.<br /> ch·i ®Ó lo¹i trõ, ng¨n c¶n vµ tiªu diÖt<br /> nh÷ng c¸i míi nÕu chóng th©m nhËp Trong nhiÒu giai ®o¹n tr−íc ®©y,<br /> ®−îc vµo x· héi ®ã. Cñng cè, t¨ng c−êng chóng ta ®· bá nhiÒu c«ng søc ®Ó ph¸ bá<br /> c¸i cò, kh«ng chÊp nhËn c¸i míi, tù nh÷ng xiÒng xÝch Nho gi¸o trãi buéc gia<br /> ®ãng khung m×nh trong nh÷ng khu«n ®×nh. Nh−ng cho ®Õn nay, ch−a ai cã thÓ<br /> khæ cã s½n do c¸c thÕ hÖ tr−íc t¹o dùng kh¼ng ®Þnh nh÷ng di h¹i cña Nho gi¸o<br /> nªn lµ mét trong nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng kh«ng cßn ¶nh h−ëng trong ®êi sèng gia<br /> cña t− duy Nho gi¸o. Sù “th©m nho” cã ®×nh ®−¬ng ®¹i. Ng−êi phô n÷ ë c¸c<br /> v« vµn biÓu hiÖn kh¸c nhau trong c¸ch vïng n«ng th«n, ven biÓn vµ vïng nói<br /> nghÜ lÉn lèi sèng vµ hµnh ®éng. vÉn ph¶i chÞu “xiÒng tø ®øc, tam tßng” ë<br /> ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o… 11<br /> <br /> nh÷ng møc ®é nhiÒu Ýt kh¸c nhau. gi¸o) trong qu¶n lý x· héi. Nh−ng trong<br /> NhiÒu tËp tôc vÒ gia ®×nh, dßng hä l¹c thùc tÕ, Nho gi¸o ®· biÕn nh÷ng c¸i<br /> hËu ®ang tån t¹i vµ cã nguy c¬ ph¸t ®−îc gäi lµ ®øc, lµ lÔ thµnh nh÷ng<br /> triÓn m¹nh,... §iÒu ®¸ng nãi h¬n lµ nguyªn t¾c cai trÞ cã tÝnh ®¼ng cÊp vµ<br /> nh÷ng di h¹i trong quan hÖ gia ®×nh, tïy tiÖn. §· lµ quan th× trë thµnh “phô<br /> dßng hä l¹i ®−îc mang ra x· héi, sö mÉu”, cã quyÒn hµnh cùc lín. §· lµ vua<br /> dông trong c¬ quan, hµnh xö trong c«ng th× trë thµnh con trêi víi quyÒn hµnh<br /> së. “Mét ng−êi lµm quan c¶ hä cËy nhê”, tuyÖt ®èi. Trong x· héi cã tÇng líp thø<br /> chñ nghÜa dßng téc, hä hµng lµng xãm d©n thÊp kÐm, cã bËc ®¹i tr−îng phu vµ<br /> trong ph¹m vi x· ph−êng, quËn huyÖn, kÎ sÜ, cã “qu©n tö” vµ “tiÓu nh©n”. BÒ<br /> c¸c cÊp chÝnh quyÒn kh¸c vÉn cßn lµ ngoµi th× vua quan coi d©n nh− con,<br /> mét søc m¹nh t¹o ra nhiÒu hÖ qu¶ nh−ng trong thùc tÕ th× tr¸i ng−îc hoµn<br /> kh«ng mong muèn ®èi víi sù ph¸t triÓn toµn. Nh×n l¹i toµn bé lÞch sö cã thÓ<br /> kinh tÕ, v¨n hãa vµ x· héi nãi chung. thÊy, Nho gi¸o khuyÕn khÝch viÖc “hµnh<br /> Nh÷ng lý gi¶i vÒ nguyªn nh©n thÇn xö” trong qu¶n lý x· héi theo lîi Ých cña<br /> kú cña kinh tÕ NhËt B¶n trong nh÷ng tËp ®oµn cai trÞ h¬n lµ theo ®øc trÞ vµ<br /> thËp kû cuèi cña thÕ kû XX n»m trong cµng kh«ng theo ph¸p trÞ. ViÖc cai trÞ vµ<br /> viÖc sö dông c¸c gi¸ trÞ Nho gi¸o vÒ gia qu¶n lý x· héi cña Nho gi¸o g¾n liÒn víi<br /> ®×nh, theo chóng t«i, cã lÏ chØ ®óng ë tam c−¬ng, ngò th−êng, tam tßng, tø<br /> mét møc ®é h¹n hÑp, sau ®ã ®−îc thæi ®øc, chÝnh danh, v.v... ®· nhiÒu tr¨m<br /> phång lªn v× nh÷ng ®éng c¬ kh¸c mµ n¨m thÊm vµo hÖ thèng gi¸o dôc, hÖ<br /> th«i. NÕu c¸c gi¸ trÞ Nho gi¸o trong gia thèng quyÒn lùc x· héi, ngµy nay vÉn<br /> ®×nh cã vai trß to lín th× t¹i sao nh÷ng cßn nh÷ng tµn d− tiÕp tôc thÓ hiÖn<br /> thêi kú tr−íc ®ã vµ ë nh÷ng n¬i Nho trong ®êi sèng x· héi, t¹o nªn nh÷ng<br /> gi¸o cã ¶nh h−ëng lín nh− Trung Quèc, v−íng m¾c, c¶n trë sù ph¸t triÓn x· héi.<br /> ViÖt Nam, Hµn Quèc,... l¹i kh«ng thÊy HÖ thèng chÝnh quyÒn dùa trªn t− t−ëng<br /> hiÖu qu¶ nh− vËy. Vµ còng t−¬ng tù Nho gi¸o trong thùc tÕ hÕt søc dÞ øng<br /> nh− ®· nãi ë trªn nÕu ®óng nh− nh÷ng víi nh÷ng biÕn ®æi néi t¹i vµ víi nh÷ng<br /> luËn gi¶i vÒ sù ph¸t triÓn cña NhËt B¶n ¶nh h−ëng ngo¹i lai, c¶n trë viÖc tiÕp<br /> th× t¹i sao t¹i chÝnh n¬i Nho gi¸o ®· n¶y thu c¸i míi vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn<br /> sinh vµ tån t¹i h¬n hai ngµn n¨m th× cña chÝnh hÖ thèng, v.v... Nh÷ng biÕn<br /> nh÷ng gi¸ trÞ Êy l¹i kh«ng ph¸t huy t¸c th¸i cña lèi cai trÞ, qu¶n lý x· héi mét<br /> dông ®−îc nh− ë NhËt B¶n? Cã lÏ cã c¸ch tïy tiÖn, chuyªn quyÒn, chñ quan,<br /> nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c c¨n b¶n h¬n kh«ng d©n chñ, thiÕu tÝnh nh©n nghÜa<br /> quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn thÇn kú cña trong thùc tÕ lµ rÊt ®a d¹ng, nhiÒu khi<br /> NhËt B¶n chø kh«ng ph¶i c¸c gi¸ trÞ khã nh×n râ.<br /> Nho gi¸o trong gia ®×nh. NÕu ViÖt Nam Thø n¨m, trong viÖc gi¸o dôc vµ ®µo<br /> ®−a vËn dông nh÷ng c¸i ®ã ch¾c ch¾n<br /> t¹o con ng−êi Nho gi¸o coi träng kinh<br /> còng kh«ng thÓ cã ®−îc thµnh c«ng nh− sö. Nh−ng kinh sö ®−îc tu©n thñ mét<br /> mong ®îi.<br /> c¸ch m¸y mãc, siªu h×nh, träng v¨n<br /> Thø t−, trong qu¶n lý x· héi, Nho ch−¬ng, khinh rÎ kü thuËt. Nho gi¸o h¹n<br /> gi¸o vÉn ®Ó l¹i nh÷ng di h¹i nÆng nÒ vµ chÕ søc s¸ng t¹o c¸i míi. Tu th©n cña<br /> cã quy m« réng lín. Nho gi¸o nhÊn Nho gi¸o nÆng vÒ tu ®¹o ®øc, nhÑ vÒ häc<br /> m¹nh ®øc trÞ (nh©n nghÜa), lÔ trÞ (lÔ thuËt kü nghÖ, thiªn vÒ häc ®Ó lµm quan<br /> 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2011<br /> <br /> chø kh«ng ®Ó lao ®éng s¸ng t¹o, häc ®Ó cña Nho gi¸o trong x· héi ®−¬ng ®¹i<br /> lµm thÇy h¬n lµ ®Ó lµm thî. ChÕ ®é khoa kh«ng chØ do vai trß tÝch cùc hay h¹n<br /> cö cña Nho gi¸o nÆng vÒ thi cö, thuéc chÕ cña nã quyÕt ®Þnh, mµ cßn do ®êi<br /> lßng ®iÓn tÝch h¬n lµ tri thøc khoa häc vÒ sèng x· héi hiÖn ®¹i quy ®Þnh. ViÖc sö<br /> tù nhiªn, x· héi, v.v... Nh÷ng di h¹i cña dông, kÕ thõa, ph¸t huy vai trß cña Nho<br /> Nho gi¸o trong gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®ang gi¸o còng nh− h¹n chÕ nh÷ng t¸c h¹i cña<br /> g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn viÖc gi¸o dôc vµ nã, do vËy, còng ph¶i c¨n cø trªn nhu cÇu<br /> ®µo t¹o hiÖn nay cña ViÖt Nam. vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn<br /> Nho gi¸o vÉn cßn nhiÒu ¶nh h−ëng ®¹i chø kh«ng thÓ chØ nh×n vµo Nho gi¸o<br /> hay dùa trªn mong muèn cña mét sè<br /> trong x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. NhiÒu<br /> ng−êi ®ang muèn kh«i phôc nh÷ng t− “Nho sÜ hiÖn ®¹i” ®ang mong muèn lµm<br /> sèng l¹i “tinh thÇn” Nho gi¸o trong c¸c<br /> t−ëng Nho gi¸o. Nh−ng nÕu trong<br /> nghiªn cøu Nho gi¸o kh«ng ®Æt vÊn ®Ò thêi kú lÞch sö tr−íc ®©y cña nã.<br /> nghiªm tóc, râ rµng c¶ vÒ ph−¬ng diÖn<br /> tÝch cùc lÉn tiªu cùc th× dÔ x¶y ra xu<br /> h−íng phôc håi nh÷ng yÕu tè tiªu cùc Tµi liÖu tham kh¶o<br /> cho sù ph¸t triÓn x· héi hiÖn ®¹i. §iÒu<br /> quan träng lµ khi x· héi ViÖt Nam ®ang 1. NguyÔn §¨ng Thôc. LÞch sö t−<br /> cÇn cã nh÷ng t− t−ëng c¶i c¸ch, cÇn tiÕp t−ëng ViÖt Nam. H.: Tõ ®iÓn B¸ch<br /> tôc ®æi míi t− duy ®Ó ®Èy nhanh c«ng khoa, 2006.<br /> nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th× Nho gi¸o 2. TrÇn V¨n GiÇu. LÞch sö t− t−ëng<br /> kh«ng thÓ cã kh¶ n¨ng ®¸p øng ®−îc ViÖt Nam. H.: ChÝnh trÞ Quèc gia,<br /> nh÷ng ®ßi hái míi Êy trªn hÇu hÕt c¸c t.1,1996, t.2, 1997.<br /> ph−¬ng diÖn. X· héi ViÖt Nam trong c¸c<br /> thÕ kû tr−íc ®©y, ®Æc biÖt lµ thÕ kû XX, 3. TrÇn Träng Kim. Nho gi¸o. Tp. Hå<br /> khi tiÕp nhËn c¸c luång t− t−ëng míi, ChÝ Minh: Tp. Hå ChÝ Minh, 1992.<br /> phong c¸ch t− duy míi, th«ng th−êng 4. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn). LÞch sö<br /> ®Òu ph¶i tr¶i qua mét giai ®o¹n “chiÕn t− t−ëng ViÖt Nam. H.: Khoa häc x·<br /> ®Êu” víi Nho gi¸o vµ thËm chÝ nh÷ng t− héi, tËp I, 1993.<br /> t−ëng Êy, t− duy míi Êy cã lóc, cã n¬i<br /> buéc ph¶i Nho gi¸o hãa míi ®i s©u ®−îc 5. Lª Sü Th¾ng (chñ biªn). LÞch sö t−<br /> vµo ®êi sèng x· héi vµ ph¸t huy t¸c t−ëng ViÖt Nam. H.: Khoa häc x·<br /> dông cña chóng. D−êng nh− giai ®o¹n héi, tËp II, 1997.<br /> hiÖn nay t×nh c¶nh t−¬ng tù còng ®ang 6. NhiÒu t¸c gi¶. LÞch sö v¨n häc ViÖt<br /> diÔn ra, mÆc dï nh÷ng t− t−ëng míi, Nam. H.: Khoa häc x· héi, 1980.<br /> phong c¸ch (t− duy, sèng, hµnh ®éng…)<br /> 7. NguyÔn HiÕn Lª. Khæng tö. H.: V¨n<br /> míi kh«ng chØ buéc ph¶i “chiÕn ®Êu” víi<br /> ho¸ th«ng tin, 1996.<br /> mçi m×nh Nho gi¸o lµ duy nhÊt.<br /> 8. NguyÔn Hïng HËu. §¹i c−¬ng TriÕt<br /> Nh÷ng nÐt tãm l−îc trªn ®©y vÒ c¶<br /> häc ViÖt Nam. HuÕ: ThuËn Hãa,<br /> vai trß tÝch cùc lÉn h¹n chÕ cña Nho<br /> 2005.<br /> gi¸o ch−a ph¶i lµ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ<br /> Nho gi¸o trong lÞch sö vµ di s¶n Nho 9. Quúnh C−, §ç §øc Hïng. C¸c triÒu<br /> gi¸o hiÖn nay in dÊu Ên cña m×nh vµo ®¹i ViÖt Nam (In lÇn thø VI). H.:<br /> con ng−êi vµ x· héi ViÖt Nam. Sè phËn Thanh niªn, 2001.<br />