Bản án chế độ thực dân Pháp - Nguyễn Ái Quốc

Chia sẻ: Quach Dinh Phuc Phuc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:65

Thêm vào BST

Báo xấu

93
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Bản án chế độ thực dân Pháp" của Nguyễn Ái Quốc gồm 12 chương, nội dung trình bày của các chương như sau: thuế máu, việc đầu độc người bản xứ, các quan thống đốc, các quan cai nghị, những nhà khai hóa, tệ tham nhũng trong bộ máy cai trị, bốc lột người bản xứ, công lý, chính sách ngu dân, chủ nghĩa giáo hội, nỗi khổ nhục của người phụ nữ bản xứ, nô lệ thức tỉnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bản án chế độ thực dân Pháp - Nguyễn Ái Quốc

B n án ch th c dân Pháp Nguy n Ái Qu c CHƯƠNG I THU MÁU I- Chi n tranh và "ngư i b n x " Trư c năm 1914, h ch là nh ng tên da en b n th u, nh ng tên "Annamít" b n th u, gi i l m thì cũng ch bi t kéo xe tay và ăn òn c a các quan cai tr nhà ta. y th mà cu c chi n tranh vui tươi v a bùng n , thì l p t c h bi n thành nh ng a "con yêu", nh ng ngư i "b n hi n" c a các quan cai tr ph m u nhân h u, th m chí c a c các quan toàn quy n l n, toàn quy n bé(2) n a. ùng m t cái, h (nh ng ngư i b n x ) ư c phong cho cái danh hi u t i cao là "chi n sĩ b o v công lý và t do". Nhưng h ã ph i tr b ng m t giá khá t cái vinh d t ng t y, vì b o v cho cái công lý và t do mà chính h không ư c hư ng m t tí nào, h ã ph i t ng t xa lìa v con, r i b m nh ru ng ho c àn c u c a h , vư t i dương, i phơi thây trên các bãi chi n trư ng châu Âu. Trong lúc vư t bi n, nhi u ngư i b n x , sau khi ư c m i ch ng ki n c nh kỳ di u c a trò bi u di n khoa h c v phóng ngư lôi, ã ư c xu ng t n áy bi n b o v t qu c c a các loài thu quái. M t s khác ã b xác t i nh ng mi n hoang vu thơ m ng vùng Bancăng, lúc ch t còn t h i ph i chăng nư c m mu n chi m ngôi nguyên phi trong cung c m vua Th , - ch th sao l i em nư ng h nh ng mi n xa xôi y? M t s khác n a thì ã anh dũng ưa thân cho ngư i ta tàn sát trên b sông Mácnơ, ho c trong bãi l y mi n Sămpanhơ, l y máu mình tư i nh ng vòng nguy t qu c a các c p ch huy và l y xương mình ch m nên nh ng chi c g y c a các ngài th ng ch . Cu i cùng, h u phương, nh ng ngư i làm ki t s c trong các xư ng thu c súng ghê t m, tuy không ph i hít hơi ng t c a b n "bôsơ"(3), nhưng l i nhi m ph i nh ng lu ng khí c i c a ngư i Pháp; ng nào cũng th thôi, vì nh ng k kh n kh y cũng ã kh c ra t ng mi ng ph i, ch ng khác gì ã hít ph i hơi ng t v y. T ng c ng có 700.000 ngư i b n x ã t chân lên t Pháp; và trong s y, 80.000 ngư i không bao gi còn trông th y m t tr i trên quê hương t nư c mình n a!
II- Ch lính tình nguy n M t b n ng nghi p nói v i chúng tôi: dân lao kh b n x ông Dương t bao i nay b bóp n n b ng m i th thu khoá, sưu sai, t p d ch, b ng cư ng b c ph i mua rư u và thu c phi n theo l nh quan trên, t 1915-1916 t i nay, l i còn ph i ch u thêm cái v m lính n a. Nh ng bi n c trong m y năm g n ây là cái c ngư i ta ti n hành nh ng cu c lùng ráp l n v nhân l c trên toàn cõi ông Dương. Nh ng ngư i b b t u b nh t vào tr i lính v i th tên: lính kh , lính th chuyên nghi p, lính th không chuyên nghi p, v.v.. Theo ý ki n c a t t c các cơ quan có th m quy n không thiên v ư c giao cho s d ng châu Âu "v t li u bi t nói" châu Á, thì v t li u này ã không ưa l i k t qu tương x ng v i chi phí r t l n v chuyên ch và b o qu n. Sau n a, vi c săn b t th "v t li u bi t nói" ó, mà lúc b y gi ngư i ta g i là "ch lính tình nguy n" (danh t m a mai m t cách ghê t m) ã gây ra nh ng v nhũng l m h t s c tr ng tr n. ây! Ch lính tình nguy n y ư c ti n hành như th này: v "chúa t nh"- m i viên công s ông Dương qu là m t v "chúa t nh"- ra l nh cho b n quan l i dư i quy n, trong m t th i h n nh t nh ph i n p cho m t s ngư i nh t nh. B ng cách nào, i u ó không quan tr ng. Các quan c li u mà xoay x . Mà cái ngón xoay x ki u D(4) thì các ông tư ng y th o h t ch nói, nh t là xoay x làm ti n. Tho t tiên, chúng tóm nh ng ngư i kho m nh, nghèo kh , nh ng ngư i này ch ch u ch t thôi không còn kêu c u vào âu ư c. Sau ó, chúng m i òi n con cái nhà giàu. Nh ng ai c ng c thì chúng tìm ngay ra d p sinh chuy n v i h ho c v i gia ình h , và n u c n, thì giam c h l i cho n khi h ph i d t khoát ch n l y m t trong hai con ư ng: " i lính tình nguy n, ho c xì ti n ra". Nh ng ngư i b tóm i như th còn hào h ng gì n a v i cái ngh c t vào c h . Cho nên, bư c chân vào tr i lính là h li n tìm m i cơ h i tr n thoát. Còn nh ng ngư i nào th y không th thoát kh i s ph n h m hiu, thì tìm cách t làm cho mình nhi m ph i nh ng b nh n ng nh t, mà thông thư ng hơn c là b nh au m t toét ch y m , gây ra b ng cách xát vào m t nhi u th ch t c, t vôi s ng n m b nh l u. * ** y th mà trong m t b n b cáo v i nh ng ngư i b b t lính, ph toàn quy n ông Dương, sau khi h a h n ban ph m hàm cho nh ng lính s còn s ng sót và truy t ng nh ng ngư i s hy sinh "cho T qu c", ã tr nh tr ng tuyên b r ng: "Các b n ã t p n p u quân, các b n ã không ng n ng i r i b quê hương xi t bao trìu m n ngư i thì hi n dâng xương máu c a mình như lính kh (5), k thì hi n dâng cánh tay lao ng c a mình như lính th ". N u qu th t ngư i An Nam ph n kh i i lính n th , t i sao l i có c nh, t p thì b xích tay i u v t nh l , t p thì trư c khi xu ng tàu, b nh t trong m t trư ng trung h c Sài Gòn, có lính Pháp canh gác, lư i lê tu t tr n, n lên nòng s n? Nh ng cu c bi u tình máu Cao Miên, nh ng v b o ng Sài Gòn, Biên Hoà và nhi u nơi khác n a,
ph i chăng là nh ng bi u hi n c a lòng s t s ng u quân "t p n p" và "không ng n ng i"? Nh ng v tr n i lính và ào ngũ (tính ra có n 50 ph n trăm trong hàng ngũ quân d b ) u b àn áp không g m tay và nh ng cu c àn áp l i gây ra nh ng cu c binh bi n b dìm trong bi n máu(6). B n b cáo c a ph toàn quy n còn c n th n nh c thêm r ng, t t nhiên mu n x ng áng v i "lòng t t rõ r t" và " lư ng l n lao" c a chính ph thì "các anh (binh lính ông Dương) c n ph i cư x úng n và không ư c làm m t i u gì cho ngư i ta ph i phàn nàn c ". Viên ch huy t i cao quân i ông Dương còn có m t l i phòng khác: ông ta b t thích vào lưng ho c c tay c a t ng ngư i lính m i m m t con s không th nào t y xoá ư c b ng m t dung d ch nitơrát b c. ây cũng gi ng như châu Âu, s kh n kh c a nh ng ngư i này là ngu n l i nhu n c a nh ng k khác: nào là b n eo lon chuyên nghi p may m n v ư c công vi c tuy n m và qu n lý lính m i b n x mà lánh xa ư c càng lâu càng t t nh ng cu c giao chi n nguy hi m châu Âu; nào là b n ch th u lương th c làm giàu vùn v t b ng cách b ói nh ng lính m kh n kh ; nào là b n c quy n ti p li u thông ng v i b n quan ch c gian l n, u cơ. V chuy n này, c n nói thêm là còn m t lo i ch tình nguy n khác n a: tình nguy n mua công trái. Bi n pháp ti n hành thì cũng như th . Ai có máu m t là ph i b ti n ra. K nào khó b o thì ngư i ta dùng cách d d và cư ng bách n ph i mua m i thôi. Ph n ông nh ng ngư i mua công trái ông Dương không hi u gì v th th c tài chính c ; h coi vi c mua công trái cũng như óng m t th thu m i và coi các phi u công trái không khác gì nh ng biên lai n p thu . * ** Bây gi th xem ch m lính tình nguy n ã ư c t ch c các thu c a khác như th nào. L y Tây Phi làm thí d : ây, b n ch huy quân i kéo quân n t ng làng b t b n hào m c ph i n p ngay l p t c y s ngư i chúng mu n tuy n m . bu c nh ng thanh niên Xênêgan b tr n ph i ra nh n i mũ lính, ch ng ph i m t viên ch huy ã tra t n, hành h các thân nhân c a h , và cho r ng làm như th là tài gi i ó sao? Chính h n ã b t các ông bà già, àn bà có thai, con gái, em l t tr n tru ng, r i t h t qu n áo trư c m t h . Nh ng n n nhân kh n kh ó mình tr n như nh ng, tay trói cánh khu u bu c ph i ch y kh p các thôn xã dư i làn roi v t, "nêu gương"! M t ngư i àn bà cõng con ph i van xin mãi m i ư c c i trói m t tay a bé. Trong khi ch y, hai c già ã ngã ch t ng t i; nhi u em gái khi p s trư c nh ng hành vi b o ngư c ó, ã hành kinh trư c tu i; m t ngư i àn bà tru thai, m t ch khác m t a con mù. * * * Có r t nhi u th o n b t lính. Th o n sau ây ã t ra nhanh và ti n nh t: L y dây chăng ngang hai u con ư ng chính trong làng l i. Th là t t c nh ng ngư i da en vào gi a u coi như chính th c ph i tòng quân.
M t nhân ch ng ã vi t cho chúng tôi như sau: "Gi a trưa ngày 3 tháng 3 năm 1923, b n hi n binh vây ráp các b n c ng Ruyphixcơ và aca(7) r i tóm t t c nh ng ngư i b n x làm vi c ó. Nh ng anh chàng này vì không t v s t s ng i b o v văn minh ngay, nên ngư i ta rư c h lên ô tô cam nhông m i v nhà lao. y, sau khi h có thì gi thay i ý ki n r i, ngư i ta m i ưa h sang tr i lính. " tr i lính, sau nh ng nghi l bi u dương tinh th n yêu nư c, 29 lính tình nguy n ư c tuyên dương có th tr nên anh hùng c a cu c chi n tranh cu i cùng nay mai... Bây gi thì t t c u nóng lòng mu n l y l i mi n Ruya(8) cho nư c m . Nhưng theo tư ng Mănggianh(9), ngư i hi u rõ h nh t, thì ó ch là nh ng i quân em nư ng trư c mùa ông". Chúng tôi hi n có trong tay b c thư c a m t ngư i ahômây, v n là c u binh, ã t ng làm "nghĩa v " trong cu c chi n tranh "vì công lý". M t vài o n trích trong b c thư s v ch rõ cho các b n th y ngư i "Batuala"(10) ã ư c b o v như th nào và các quan cai tr thu c a nhà ta ã n n ra lòng trung thành c a ngư i b n x như th nào tô i m cho t t c nh ng bài di n văn c a các nhà c m quy n và làm tài cho t t c nh ng bài báo c a b n Rêgixmăngxê và Hôde(11) thu c c . B c thư vi t: "Năm 1915, khi ông M.Nuphla, th ng c ahômây, ra l nh b t lính, thì làng tôi b b n c nh sát cùng lính cơ cư p phá và t s ch. T t c tài s n c a tôi u b m t h t trong các cu c t phá ó. Tuy th , tôi v n b cư ng bách nh p ngũ, và m c d u là n n nhân c a vi c xúc ph m b i ó, tôi ã làm nghĩa v c a tôi m t tr n bên Pháp. Tôi b thương tr n Exnơ. "Ngày nay, chi n tranh ã ch m d t, tôi s p tr v nư c, nhưng không còn nhà c a, c a c i gì c . "Ngư i ta ã cư p c a tôi: 1000 phrăng ti n m t; 12 con l n; 15 - c u; 10 - dê; 60 - gà; 8 t m v i qu n mình; 5 áo m c ngoài; 10 qu n; 7 mũ; 1 dây chuy n b ng b c; 2 hòm v t. " ây là tên nh ng b n cùng m t xóm ã b cư ng bách nh p ngũ cùng ngày v i tôi, và nhà c a cũng ã b cư p phá và t s ch. (Ghi ti p theo tên b y ngư i). "Còn nhi u n n nhân n a c a nh ng chi n công ki u y c a ngài th ng c Nuphla, nhưng tôi không bi t rõ tên nh ng ngư i ó g i cho các anh hôm nay...". Ch c b n "bôsơ" c a vua Ghiôm cũng không làm ư c hơn th . III- K t qu c a s hy sinh Khi i bác ã ng y th t en, th t vàng r i, thì nh ng l i tuyên b tình t c a các ngài c m quy n nhà ta b ng dưng im b t như có phép l , và c ngư i Nêgrô (12)l n ngư i "Annamít" m c nhiên tr l i "gi ng ngư i b n th u".
ghi nh công lao ngư i lính An Nam, ch ng ph i ngư i ta ã l t h t t t c c a c i c a h , t chi c ng h , b qu n áo m i toanh mà h b ti n túi ra mua, n các v t k ni m th , v.v. trư c khi ưa h n Mácxây xu ng tàu v nư c, ó sao? Ch ng ph i ngư i ta ã giao h cho b n súc sinh ki m soát và ánh p h vô c ó sao? Ch ng ph i ngư i ta ã cho h ăn như cho l n ăn và x p h như x p l n dư i h m tàu m ư t, không giư ng n m, không ánh sáng, thi u không khí ó sao? V n x s , ch ng ph i h ã ư c m t quan cai tr bi t ơn ón chào n ng nhi t b ng m t bài di n văn yêu nư c. "Các anh ã b o v T qu c, th là t t. Bây gi , chúng tôi không c n n các anh n a, cút i!", ó sao? Th là nh ng "c u binh" - úng hơn là cái xác còn l i - sau khi ã dũng c m b o v chính nghĩa và công lý nay tay không tr v v i ch b n x c a h , m t ch không bi t gì n chính nghĩa và công lý c . * ** Theo báo chí ông Dương thì thương binh ngư i Pháp b m t m t ph n thân th và v c a t sĩ ngư i Pháp u ư c c p môn bài bán l thu c phi n. Như th là trong m t vi c mà chính quy n thu c a ã ph m t i hai t i ác i v i nhân lo i. M t m t, h v n chưa tho khi t tay làm cái vi c b i c a ngư i u c, mà còn mu n lôi kéo vào ây c nh ng n n nhân áng thương h i c a cu c huynh tương tàn n a. M t khác, h coi r tính m ng và xương máu c a nh ng k ã b h l a b p, n n i tư ng r ng ch c n qu ng cho nh ng ngư i này khúc xương th i y là n bù ư c m t ph n c a cánh tay b m t ho c m ng c a m t ngư i ch ng. Chúng tôi ch c r ng thương binh và qu ph chi n tranh s á văng món quà nhơ nh p y và nh vào m t k t ng quà. Chúng tôi cũng tin ch c r ng th gi i văn minh và ngư i Pháp lương thi n s ng v phía chúng tôi lên án b n cá m p th c dân ang không ng n ng i u c c m t dân t c vơ vét cho y túi. * ** Theo t c l An Nam, khi trong làng có ngư i ch t thì nh ng ngư i xay lúa, giã g o ph i t lòng kính tr ng vong linh ngư i ch t và thông c m n i au bu n c a tang gia b ng cách im l ng không hát hò trong khi xay giã như h v n thư ng làm. Nhưng n n văn minh hi n i ư c ưa vào nư c chúng tôi b ng b o l c có c n gì ph i t nh n như th . Xin c câu chuy n sau ây ăng trên m t t báo Nam Kỳ: Nh ng ngày h i Biên Hoà " l y ti n b vào qu xây d ng ài k ni m ngư i An Nam tr n vong c a t nh Biên Hoà, ban t ch c ngày h i ang tích c c chu n b m t chương trình tuy t di u. "Ngư i ta bàn tán s có nào là y n ti c gi a vư n(13), nào là ch phiên, nào là khiêu vũ ngoài tr i, v.v., tóm l i, s có nhi u và th trò chơi ai ai cũng có th góp ph n làm vi c nghĩa m t cách thú v nh t i. "Quý ông phi công sân bay Biên Hoà có nhã ý s góp ph n vào cu c vui, và ngay t bây gi ban t ch c ã có th kh ng nh r ng s có m t c a các quan ch c cao c p nh t Sài Gòn s làm cho ngày h i thêm ph n r c r .
"Xin tin thêm cho các b n nam n Sài Gòn lên d h i bi t r ng, các b n s không c n ph i b d cu c vui v nhà dùng cơm, vì ngay t i ch , s có phòng ăn t ch c c c kỳ chu áo và c bi t y , các b n sành ăn u ng nh t cũng s ư c hài lòng. "Ngày 21 tháng 1 t i, t t c chúng ta hãy i Biên Hoà, chúng ta s v a ư c d nh ng h i hè linh ình vui tươi, v a ư c d p t cho nh ng gia ình t sĩ An Nam Biên Hoà th y r ng chúng ta bi t tư ng nh n s hy sinh c a con em h ". Th t là th i i khác, phong t c khác. Nhưng phong t c kỳ quái làm sao! Ngư i ta còn cho chúng tôi xem b c thư sau ây n a: Sài Gòn, ngày... "N u trên i này mà có m t vi c quái g v a thương tâm l i v a l b ch, thì ó h n là vi c b t m t dân t c v n ang ch u ng m i th b t công và không có b t c th quy n nào ph i làm l m ng cu c chi n th ng c a "công lý" và "chính nghĩa". y th mà bên này chúng tôi ã làm như th y. Tôi tư ng không c n thu t l i cho anh nghe v nh ng h i hè và "trò vui công c ng" trong thành ph này ngày 11 tháng 11 làm gì. âu và bao gi cũng th thôi, rư c èn, t pháo bông, duy t binh, khiêu vũ dinh th ng c, ua xe hoa, m l c quyên vì nư c, qu ng cáo, di n văn, ti c tùng, v.v.. Trong t t c nh ng trò h ó, tôi ch còn nh l i m t vi c áng chú ý v phương di n tâm lý như sau: cũng như công chúng t t c các nư c, công chúng Sài Gòn r t thích xi nê. Vì th , m t ám ngư i dày c ã t t p trư c khách s n Palaxơ xem phim, nào h Sáclô, nào b n cao b i, nào nh ng ngư i "lính quang vinh" l n lư t di n trên màn nh. Công chúng tràn ng p c i l , ng ch t c m t ư ng và hè ph . Lúc b y gi ông ch khách s n Sài Gòn - Palaxơ không mu n cho ngư i ta ng ông trên v a hè trư c c a ti m c a ông ta, ông ta li n vung roi mây qu t túi b i. Bà ch cũng ra giúp m t tay và ánh b a vào ám ông. M y chú tr ranh mãnh không bi t làm th nào mà l i "cư p" ư c ng n roi c a bà, làm cho m i ngư i v tay cư i m lên. Ông ch iên ti t ch y l i ti p vi n cho bà ch . L n này, ông c m m t cái ba toong và hùng dũng phang t i t p xu ng u ngư i ta, c m i tay này thì i tay khác. Nh ng ngư i "nhà quê" ph i ch y d n xu ng ư ng; nhưng vì say sưa v i "chi n th ng" c a mình, ông ngư i Pháp quý hoá y li n hùng h vư t qua ư ng và c ti p t c v t túi b i cái g y to tư ng xu ng u, xu ng vai, xu ng lưng nh ng ngư i dân b n x áng thương y. M t em bé b ông túm l y và " " cho m t tr n nên thân"... IV- Hành vi quân phi t ti p di n Bư c chân n Cadablanca(1), th ng ch Liôtây g i cho binh sĩ c a o quân chi m óng Mar c m t b n nh t l nh như sau: "B n ch c có vinh d ư c Chính ph nư c Pháp c ng hoà phong quân hàm cao nh t là nh , trong chín năm nay, các ngư i ã hi n dâng lòng trung thành và máu xương c a các ngư i mà không h tính toán. "Chúng ta s p m m t chi n d ch hoàn thành công cu c bình nh x Mar c, vì l i ích chung c a dân chúng trung th c trên t nư c này, cũng như vì l i ích c a qu c gia(2) b o h , v.v.". Nhưng, cũng trong ngày y (ngày 14 tháng 4), l i có b n thông cáo sau ây: "Trong m t cu c giao chi n v i b n Bơni Bude(3) Báp en Hácbe, bên ta ã có 29 binh sĩ hy sinh và 11 b thương".
Khi ngư i ta nh r ng ã ph i t n xương máu c a m t tri u rư i ngư i lao ng m i t o nên ư c sáu chi c g y th ng ch , thì cái ch t c a 29 k kh n kh chưa hoan hô bài di n văn hùng h n c a ngài th ng ch - khâm s ! Nhưng như v y thì cái quy n dân t c t quy t, mà vì nó trong su t b n năm tr i, ngư i ta ã chém gi t l n nhau, cái quy n y, các ngài âu m t r i? Th t là m t cách khai hoá kỳ khôi: d y m i ngư i s ng cho ra s ng, ngư i ta b t u b ng vi c gi t h i ã! * ** ây (H i Phòng), cũng có nh ng cu c bãi công c a thu th . Ch ng h n như hôm th năm (ngày 15 tháng 8) là ngày mà hai chi c tàu ph i nh neo ch m t s l n lính kh An Nam i Xyri. Nhưng thu th không ch u i, vì ngư i ta không ch u phát lương cho h b ng ti n ông Dương. Theo giá th trư ng, thì m t ng ông Dương ăn kho ng mư i phrăng ch không ph i 2 phrăng 50, th mà các công ty hàng h i l i làm m t vi c hà l m tr ng tr n là nh tr lương cho thu th b ng phrăng ch không tr b ng ti n ông Dương như ã tr cho công ch c. Th là ngư i ta li n xua t t c m i ngư i dư i tàu lên, r i l p t c b t h t các thu th . Rõ ràng là thu th Hoàng H i ch ng có gì ph i so bì v i thu th H c H i. Chúng tôi c c l c ph n i vi c ưa lính An Nam sang Xyri. Ph i chăng các nhà c m quy n c p cao cho r ng bao nhiêu anh em da vàng x u s c a chúng tôi b gi t h i trên các chi n trư ng t năm 1914 n năm 1918, trong cu c "chi n tranh vì văn minh và công lý", v n còn chưa hay sao? * ** Các ngài chi n th ng quang vinh c a chúng ta thư ng quen thói "giáo d c" ngư i b n x b ng á ít ho c roi v t. Anh Nahông áng thương h i ã b ám sát n hai l n. L n th nh t b i tay tên i uý Vida, l n th hai b i tay tên lang băm óng lon quân nhân coi vi c ph u nghi m xác ch t. Tên này ã ánh c p và gi u bi t b óc ngư i ch t phi tang, ng c u hung th là b n c a h n. Nhưng than ôi! Anh Nahông không ph i là n n nhân duy nh t c a b n quân phi t thu c a! M t b n ng nghi p c a chúng tôi thu c a ã thu t chuy n m t n n nhân khác như sau: "L n này, s vi c x y ra trong trung oàn lính kh th 5 Medông - Carê (4). N n nhân là m t ngư i lính tr tu i tên là Terie quê Tênét(5) thu c l p quân d ch năm 1921. "Anh ch t trong trư ng h p r t thương tâm. Ngày 5 tháng 8, anh lính tr Terie n b nh xá c a trung oàn xin thu c t y. Ngư i ta ưa thu c t y cho anh, nói úng hơn là ưa cho anh m t th thu c mà anh tư ng là thu c t y. Anh u ng và vài gi sau anh au b ng qu n qu i, r i lăn ùng ra ch t. "C thân sinh ra Terie nh n ư c m t b c i n báo tin r ng ngư i con c nh t c a c ã ch t và sáng hôm sau, ch nh t, s ưa ám. B c i n không có n n a l i an i hay gi i thích. " au xót n c c , c Terie n ngay Angiê, tìm trung oàn lính kh th 5 Medông- Carê. y c ư c bi t xác con ang b nh vi n Maiô. (Mà làm sao xác Terie l i ch n ây ư c nh ? Ph i chăng tránh vi c khám nghi m mà lu t l ã quy nh là b t bu c i v i m i trư ng h p ch t tr m y t , ngư i ta ã ch xác anh ta n b nh vi n làm ra v như b nh nhân ã ch t d c ư ng?)
" n b nh vi n, ngư i cha au kh xin thăm xác con; ngư i ta b o hãy ch ã. "Mãi sau, m t quan tư th y thu c m i n báo cho c bi t là vi c ph u nghi m không phát hi n d u v t gì kh nghi c . Nói xong h n b m c c ng ó, không cho phép c vào thăm xác con. "Theo tin cu i cùng thì hình như c thân sinh ra Terie ã n h i viên i tá ch huy trung oàn lính kh th 5 v nguyên do cái ch t c a Terie và ã ư c tr l i là con ông ch t vì ng c!". ------------------ Chú thích (1)B n in năm 1925 có l i gi i thi u c a Nguy n Th Truy n (2) Nguyên văn: nous gouverneurs plus ou moins généraux (3)Boches: T có nghĩa x u ch quân c (4) Nguyên văn: Système D, D ch u c a t Débrouillard, có nghĩa lá xoay x , tháo vát. (5) B n ti ng Pháp: "Les tirailleurs". (6) B n ti ng Pháp: qui ont été étouffées dans le sang, có nghĩa "b dìm trong máu." (7) Rufisque et Dakar: Các h i c ng c a nư c Xênêgan. (8) Ruhr: Vùng công nghi p c a c, sau th chi n th nh t ư c c t giao cho Pháp t năm 1921 n năm 1925. (9) Mangin: Tư ng Pháp (1866-1925): tham gia chi n th ng Vecdoong, t ng ch huy i quân xâm lư c Xu ăng, B c Kỳ, Marôc. (10) Batouala: Tên m t b l c xích o châu Phi. (11) Régismanset et Hauser: tên nh ng ngư i vi t báo tay sai, có nghĩa như nh ng tên b i bút. (12) Negro: t ch ngư i da en. (13) Nguyên văn: Garden - Party. (14) Casablanca. H i c ng l n c a nư c Marôc. 15() B n ti ng Pháp: "nation protectrice". (16) Beni - Bouzert. Quân kh i nghĩa do Áptlen Crim, lãnh t phong trào ch ng Pháp c a Mar c, lãnh o. (17) Maison- Carée. M t th xã thu c t nh Angiê Angiêri. (18) Ténès. H i c ng c a Angiêri. CHƯƠNG II VI C U C NGƯ I B N X C theo l i ngài Xarô quý m n, ng viên ng c p ti n, nguyên B trư ng B Thu c a, thì ngài là ngư i cha hi n c a dân b n x , ngài r t quý m n ngư i An Nam và ư c ngư i An Nam quý m n l i. nh i nhét văn minh " i Pháp" cho ngư i An Nam, ngài Xarô, ngư i trùm c a s nghi p ó ã không t m t th o n nào, k c nh ng th o n b i nh t và nh ng t i ác. ây, m t ch ng c : ó là b c thư mà ngài ã g i cho nh ng ngư i thu c quy n ngài,
v i tư cách là toàn quy n ông Dương và nh m vơ vét cho y túi tham c a b n k cư p th c dân và c c a ngài n a: "Kính g i ông công s , Tôi trân tr ng yêu c u ông vui lòng giúp nh ng c g ng c a nha thương chính trong vi c t thêm i lý bán l thu c phi n và rư u, theo ch th c a ông t ng giám c nha thương chính ông Dương. ti n hành vi c ó, tôi xin g i ông m t b n danh sách nh ng i lý c n t trong các xã ã kê tên; ph n l n các xã này, t i nay, v n hoàn toàn chưa có rư u và thu c phi n. Qua các t nh trư ng và các xã trư ng Cao Miên, ông có th dùng nh hư ng to tát c a ông làm cho m t s ti u thương ngư i b n x th y r ng buôn thêm rư u và thu c phi n là r t có l i. V ph n chúng tôi, thì nh ng viên ch c lưu ng trong khi i kinh lý s tìm cách t i lý, tr phi ông mu n h i ông tranh th ư c s giúp c a các quan ch c a phương trư c ã. Trong trư ng h p này, tôi ngh ông vui lòng báo cáo cho tôi bi t. Chúng ta ch có th t k t qu m mãn, n u chúng ta h p ng v i nhau ch t ch và liên t c, vì l i ích t i cao c a ngân kh ". "Ký tên: Anbe Xarô" Lúc y, c m t nghìn làng thì có n m t nghìn năm trăm i lý bán l rư u và thu c phi n. Nhưng cũng trong s m t nghìn làng ó l i ch có v n v n mư i trư ng h c. Trư c khi có b c thư quý hoá trên, h ng năm ngư i ta cũng ã t ng t 23 n 24 tri u lít rư u cho 12 tri u ngư i b n x , k c àn bà và tr con. * ** "Nói n các món c quy n, ngư i ta có th hình dung ông Dương như m t con nai béo m p b trói ch t và ương h p h i dư i nh ng cái m qu p c a m t b y di u hâu r a rói mãi không th y no". Trong s ngư i có c ph n trong công ty c quy n rư u, có các nhân v t cao quý nh t ông Dương và t t c các ngành cai tr u có i di n tai to m t l n trong y. Ph n ông các quan l n này u r t có ích cho công ty, không ai ch i cãi ư c: Ngành tư pháp, có ích gi i quy t nh ng v lôi thôi v i nh ng k mà ngư i ta mu n cư ng b c, có: 2 chư ng lý; 1 bi n lý; 1 l c s - chư ng kh . Ngành quân i, có ích àn áp m t cu c n i lo n mà ngư i ta tính là có th x y ra do ch riêng cái vi c thi hành ch c quy n béo b , có: 1 thi u tư ng; 1 trung tá; 2 quân y sĩ cao c p; 1 thi u tá; 2 i uý. Ngành hành chính mà s ân c n vô tư là i u m b o nh t cho vi c kinh doanh thành công, thì có: 1 công s ;
1 giám c tài chính; 1 t ng giám c ngân kh ; 1 thanh tra bưu chính; 1 giám c trư c b ; 1 quan cai tr ; 2 giáo sư, v.v.. Và cu i cùng là: ngài Clêmăngten áng kính, ngh viên h t Puy ơ - ôm. * ** Trong h i ch tri n lãm thu c a Mácxây, ông Xarô l n ti ng ba hoa: "Nư c Pháp hãy nhìn vào ây và l y ó làm t hào!". Mà qu th th t. Nh ng anh l c à Tuynidi th n nhiên ng ngáp bên c nh m y chú cá s u oai v c a Tây Phi và nh ng anh chàng cá s u[1] áng yêu c a Ma agátxca chuy n trò thân m t v i các bò cái m mi u c a ông Dương. Chưa bao gi l i có m t s hoà h p tuy t di u n th , và trư c s xâm nh p hoà bình c a các loài thú thu c a, ch cá trích trong huy n tho i c a H i c ng cũ n n cư i duyên dáng c a m t bà ch nhà m n khách. Ngư i i xem nhìn m t cách r t thích thú chi c trư ng k l ch s c a m t v toàn quy n n , thanh gươm c a viên công s áclơ t ng dùng âm vào ùi tù nhân B c Kỳ và cây u c mà viên quan cai tr Bruye ã dùng thui s ng hơn 200 th dân Huátxa[2] Gian hàng Camơrun ư c c bi t chú ý. y có t m b ng m y dòng ch yêu nư c sau ây: "Trư c kia ngư i c nh p vào x Camơrun r t nhi u rư u. "Ngày nay ngư i Pháp l i c m rư u". Nhưng, m t bàn tay ranh mãnh nào ó ã dán ngay vào dư i t m b ng b c thư c a ngài Xarô ch th cho ngư i thu c quy n ngài tăng s i lý bán l rư u và thu c phi n các làng An Nam, kèm theo l i phê: "Th mà ngư i An Nam l i ã có: nh ng 10 trư ng h c, nh ng 1.500 i lý rư u và thu c phi n cho 1.000 làng kia y!". ây là m t s ki n y ý nghĩa c a m t viên ch c ng u t nh Sơn Tây, m t t nh B c Kỳ. S dân t nh này ư c tính ch 200.000 ngư i. Nhưng nâng s lư ng rư u ph i tiêu th lên, s dân y b ng nhiên tăng v t nhanh như ch p t i 230.000 ngư i. Nhưng vì 230.000 dân này u ng quá ít, viên công s Sơn Tây ã ra công m t năm y s lư ng rư u tiêu th lên 560.000 lít. Ngay l p t c, viên công s ư c thăng c p và ư c khen. Ông C... kh ng nh r ng m t viên công s khác ã ưa ông xem m t b c thư c a c p trên, trong ó có o n vi t: "S rư u tiêu th trong ph X, ã t t xu ng dư i con s Z, cho m i dân inh. V y ông có nghĩ r ng c n ph i có bi n pháp làm gương không?". Viên công s b c nh cáo gián ti p như th bèn òi t ng lý trong ph y n hi u th r ng s dĩ h tiêu th ít rư u n như th là vì h n u rư u l u. ư c yên chuy n, các làng li n mua ngay s rư u quy nh chi u theo dân s mà s tính toán c a các phòng gi y b t h ph i ch u. Rõ ràng là ngư i ta ã n nh trên th c t - n u không ph i b ng cách h p pháp - m c rư u mà m i ngư i b n x bu c ph i u ng h ng năm. Và khi nói m i ngư i b n x thì cũng ng tư ng ó ch là ngư i ng tu i mà là toàn b dân s , k c ngư i già, ph n ,
tr em, c n a còn bú m . Như th là bu c thân nhân c a h ph i u ng thay, không ph i ch m t lít mà hai, ba lít. Dân m t làng B c Kỳ, bu c ph i u ng rư u, th y trư c nguy cơ e do y, ã kêu v i viên quan ngư i Pháp "c a h " r ng: "Ngay n cái ăn, chúng tôi cũng không có gì c ". Quan áp: "Chúng mày quen ngày ba b a, bây gi b t i m t b a, hay n u c n thì b t i m t b a rư i có th mua rư u c a nhà nư c". Trư c ây, ngư i b n x quen mua rư u t ng ít m t; h mang chai l th nào cho v a thì thôi. Nay thì ngư i ta óng rư u vào chai s n. Rư u ch bán trong chai n a lít hay m t lít. Ngư i An Nam quen dùng rư u t 20 n 22 ; ngày nay ngư i ta b t h dùng rư u t 40 n 45 . H quen dùng lo i rư u có mùi v thơm d u do ch t lư ng c a nh ng nguyên li u mà h v n dùng; trong s nguyên li u này có th g o thu c vào lo i ngon nh t. Còn th rư u mà nay ngư i ta bu c h ph i u ng l i c t b ng th g o r ti n, pha thêm ch t hoá h c, có mùi v n ng n c khó ch u. B n ch c quy n còn ra thông tư b t nhân viên c a chúng pha thêm nư c lã vào rư u em bán; c m i héctôlít rư u pha thêm 8 lít nư c lã. Như th , tính trên toàn cõi ông Dương m i ngày c bán 500 héctôlít rư u thì có 4.000 lít nư c lã pha thêm vào; 4.000 lít, m i lít giá ba hào, thành 1.200 ng m t ngày, 36.000 ng m t tháng. Như th ch c n m vòi nư c lã không thôi, m i năm công ty cũng thu ư c m t món lãi nho nh 432.000 ng, hay 4 tri u phrăng. Xem th , bi t th rư u mà b n c quy n c t và em bán ông Dương là không h p v i kh u v c a ngư i b n x v cũng như v mùi v , cho nên ngư i ta ph i cư ng b c h mua. Vì b t bu c ph i tr nh ng kho n chi tiêu thư ng xuyên, ph i trang tr i nh ng món kinh phí ngày càng tăng c a ph toàn quy n, c a nh ng trái kho n l n, c a nh ng công trình ki n thi t quân s và ph i t ra - n u không ph i là nh ng ch c v th c s - thì ít ra cũng là nh ng kho n lương cho m t ám ông công ch c t Pari gán sang, cho nên Chính ph ã tìm m i cách thúc y các viên ch c, t công s n nhân viên h ng bét, ph i làm tăng m c tiêu th rư u lên. ----------------- Chú thích 1) Tác gi dùng ch crocodile, caiman, chúng tôi t m d ch là cá s u c . 2) Houassas. Tên m t b t c châu Phi. CHƯƠNG III CÁC QUAN TH NG C I- ÔNG PHU C Ông Phu c, th ng c x ahômây, cai tr gi i n n i ngư i b n x nào thu c a y cũng kêu ca v ông ta. xoa d u lòng công ph n, ngư i ta v phái sang ó m t viên thanh tra. Viên thanh tra này ki m tra gi i n n i chưa thèm xét gì n ơn khi u n i c a nhân dân ã cu n gói chu n th ng(1).
V vi c này, chúng tôi có nh n ư c m t b c thư c a u ban hành ng Pháp - H i Poóctô - Nôvô(2) trong ó có nh ng o n chính như sau: "Trư c lúc ngư i Pháp n ahômây r t lâu, Poóctô - Nôvô ã có m t th lĩnh H i giáo g i là Imăng có nhi m v i di n cho t p th ngư i H i b t c ch nào c n thi t, qu n lý tài s n c a t p th H i giáo y và trông nom vi c l bái. "Theo t c l , Imăng ph i do m t oàn c tri b u lên, ch n trong nh ng ngư i H i giáo ngoan o, có ti ng là c và ã t ng làm phó Imăng m t th i gian lâu. Hơn n a, trư c khi ch t, Imăng ương quy n có ý ki n v v phó nào có tư cách thay th mình. "Ý ki n c a Imăng lúc ó là ý ki n không ư c s a i. "Trư c khi qua i, Imăng Cátxumu ã ch nh viên phó Xarucu làm ngư i k v mình. oàn c tri và a s ngư i H i giáo cũng ã tán thành. "Khi Cátxumu m t, áng l Xarucu ph i ư c b u lên, nhưng tên Inhaxiô Paredô d a vào th c a th ng c ã c oán c n tr , b t ép ngư i H i giáo ph i nh n tên Lavani C txôcô là b n thân c a y, làm Imăng. Tên C txôcô, cũng như y, ch theo o H i trên danh nghĩa. "Th y oàn c tri và a s ngư i H i giáo ch ng l i vi c c tên C txôcô m t cách b t h p pháp, Paredô li n nh viên th lĩnh cao c p là Hútgi can thi p. Hútgi là tín o bái v t, ư c chính ph che ch , nên h n c c tên Lavani C txôcô làm Imăng, b t ch p nguy n v ng ngư i H i giáo. "K ra, n u Lavani C txôcô là m t ngư i H i giáo t t và lương thi n thì chúng tôi cũng làm ngơ vi c h n ư c c làm Imăng, nhưng h n l i là m t tên b t lương chưa t ng th y trên i này. Chúng tôi nói như th là có b ng c : "Lavani C txôcô sinh Lag t (x Nigiêria thu c Anh). H n là dân thu c a Anh. Vì can nhi u t i gi t ngư i và nhi u t i ác khác Nigiêria thu c Anh, nên b nhà ch c trách Anh truy nã. "Ông th ng c c a chúng tôi h i ó ã thu d ng tên dân thu c a Anh b t lương này và như thư ng công cho h n, ã c h n làm tù trư ng các xã ven h như Ápphôtônu Aghêghê, Áplăngcăngtăng, v.v.. Toàn dân vùng y ngày nay u ghê t m nh ng hành vi nhũng l m, nh ng t i ác c a h n, và kêu ca v h n. "Nguyên chúng tôi có m t i n th khu ph Atpatxa t i Poóctô- Nôvô. Nhà ương c c Pháp ã phá hu i n th y v i lý do vì l i ích công c ng r i b i thư ng cho chúng tôi năm nghìn phrăng. "Ti n b i thư ng không xây d ng m t i n th m i. Chúng tôi ã m m t cu c l c quyên riêng, thu ư c 22.000 phrăng. "Paredô là ngư i có chân trong ti u ban mua s m v t li u và phát lương cho th . "Khi viên phó Imăng Bítxiriu - ngư i n m gi chìa khóa két - ch t, thì Paredô tr thành ngư i gi chìa khoá két. H n l i d ng a v y bi n th s ti n 2.775 phrăng. Ti u ban b t bu c ph i khai tr h n ra kh i ti u ban. "Inhaxiô Paredô căm t c, bèn bàn mưu tính k v i ông th ng c. Th là ông này cho thi hành nh ng bi n pháp c oán i v i chúng tôi, và làm tr ng i vi c xây d ng i n th c a chúng tôi. "Gi ây, do mưu mô c a Inhaxiô Paredô ư c ông th ng c ti p tay cho trong vi c c m t cách trái o tên C txôcô làm Imăng, dân H i giáo Poóctô - Nôvô ã chia thành hai phe. Tình tr ng y làm t n thương tình oàn k t, hoà h p c a ngư i H i giáo, làm h i cho vi c t do hành o c a chúng tôi và gây ra nh ng v l n x n l n".
II- ÔNG LÔNG Dư i ây là m y o n trích m t lá thư c a i tá Bécna g i cho báo La République Française, ngày 6 tháng 12 năm 1922. Thưa ngài B trư ng, xin ngài v ng tâm, i tá Bécna không ph i là c ng s n âu. "Con s hàng xu t kh u ông Dương, b c thư vi t, hi n ang gi m chân t i ch , th m chí còn ang s t xu ng. Năm 1914, ông Dương ã xu t kh u 45.000 kilô tơ l a, 99.000 t n ngô, 480 t n chè; năm ngoái ch xu t kh u có 15.000 kilô tơ l a, 32.000 t n ngô, 156 t n chè. Ngư i ta cũng tư ng r ng hi n nay chính ph ông Dương ang tích c c ti n hành nh ng công trình l n c n thi t cho vi c khai thác thu c a. y th mà, t năm 1914 n nay, ngư i ta không h t thêm ư c m t kilômét ư ng s t nào, cũng không khai thác ư c l y m t hécta ru ng nào. Cách ây 10 năm, ông Xarô có ưa thông qua m t chương trình ki n thi t, bao g m vi c xây d ng con ư ng s t t Vinh n ông Hà và b n h th ng i thu nông; t t c nh ng công trình ó u ã ng ng l i t hơn 5 năm nay, l y c là không có kinh phí. Nhưng, cũng trong th i gian y, x ông Dương l i b ra 65 tri u ng t c là 450 tri u phrăng làm ư ng và dinh th . M i ông Phaghê hãy suy nghĩ v nh ng con s ó xem! Tiêu g n n a t làm nh ng ư ng ô tô mà trên ó không h lưu thông m t t n hàng hoá nào; xây d ng nh ng dinh th và phòng gi y cho ám công ch c ang m c y r y lên ông Dương như c cây vùng nhi t i; trong khi y thì nh ng công trình ã ư c th a nh n là c n thi t và ã ư c Ngh vi n thông qua, l i b b rơi! Nhưng ng tư ng là ngư i ta có ý mu n thay i phương pháp ông Dương. hoàn thành chương trình năm 1912, ông Lông ã xin Ngh vi n cho phép phát hành m t t công trái. Nay, ông ta l i xin phát hành m t t th hai n a. Nh ng k hi n ang i u khi n vi c khai thác ông Dương hình như ã nh tâm không làm cái gì th t s có ích l i c n u trư c h t ngư i ta không cho phép h vay n . Còn i v i tài nguyên ngân sách, i v i nh ng d tr tích lu ư c trong và sau th i kỳ chi n tranh, thì h quy t vung tay ném qua c a s n u Ngh vi n không ưa vào n n n p". III - ÔNG GÁCBI Ông Gácbi, toàn quy n o Ma agátxca, v a v Pháp. Cũng như t t c các viên th ng c, b n ng nghi p c a ông, ông Gácbi r t l y làm hài lòng v cái thu c a "c a mình": ti n b , giàu có, trung thành, an cư l c nghi p, có t ch c, có d án này, chương trình n , v.v.. ó là cái b c hành lý muôn thu , b t di b t d ch c a các ngài th ng c v ngh , mà nay n lư t ông Gácbi l i ân c n m ra cho t t c nh ng ai mu n xem... Và vư t lên trên t t c nh ng ngón b p b m cũ rích y, ông Gácbi còn khéo léo gi ra ngón b p khác (hay úng hơn ngón b p c a ngư i khác) r t m c tinh vi: vi c khai thác thu c a. Chúng tôi xin chào m ng quan toàn quy n m i v , và xin h i ngài: "Ph i chăng phái oàn thanh tra c a b ã không có xà phòng xát(3) lên u quan toàn quy n, ng th i thoa trơn cái d c, trên ó c l n ph i trư t th ng v chính qu c l i ó mãi mãi n mãn i tr n ki p? "Ph i chăng c u v t th di n cho ngài, m t vài tên tay sai c l c ã t ch c m t ti c rư u ti n hành, và làm vi c ó, chúng ã ph i ch y b hơi tai, vì ngoài ban t ch c ra, không ma nào bu n n d ti c c ?
"Ph i chăng b n tay chân c a quan toàn quy n ã nh làm m t lá ơn ái m xin ngài tr l i thu c a, nhưng l i không dám ưa ra vì s có ơn ch ng l i? "Sau cùng, ph i chăng nhân dân b n x ã t ng ngài l i chúc thân ái này: "Thôi nhé, chú Gácbi! Xin chúc không bao gi g p l i chú n a!" IV- ÔNG MÉCLANH V n m nh hai mươi tri u ngư i An Nam t t s ang n m trong tay ông Mácxian Méclanh. Các b n s h i tôi: "Cái ông Méclanh y là ai v y?". ó là m t ông ã t ng làm quan cai tr qu n o Gămbiê, sau gi ch c phó th ng c Tây Phi, r i lên làm th ng c x y. ó là m t ông ã b ra ba mươi sáu năm c a i mình nh i nhét cái văn minh y ân hu c a nư c Pháp vào u óc ngư i b n x . Có l các b n cho r ng ưa m t ngư i không hi u gì v ông Dương n n m v n m nh ông Dương thì th t là m t trò h l n ki u ông Dương ch gì. úng y! Nhưng ó là cái "m t". M t b n ng nghi p cho bi t r ng: t i B Thu c a, m t viên quan cai tr cũ ông Dương ng i ch m ch t i v Tây Phi thu c Pháp; m t viên quan cai tr cũ Tây Phi ph trách v châu Phi xích o thu c Pháp; m t viên ch c cũ Xu ăng ph trách nh ng v n v Ma agátxca; còn i di n cho x Camơrun h i ch tri n lãm thu c a l i là m t viên ch c chưa h bao gi t chân lên t Camơrun. Th nên, trư c khi sang ông Dương khai hoá cho ngư i ông Dương, quan toàn quy n Méclanh nh b t u khai hoá nh ng ngư i ông Dương ch t Pháp, t c là nh ng ngư i ã hy sinh vì t qu c, vì công lý, và vì vân vân y mà! Cư i trong nghĩa a là m t cái thú i v i nh ng vĩ nhân, nhưng cư i m t mình ó thì có l là không khoái l m. B i v y, C l n Méclanh ã ra l nh cho nh ng thanh niên An Nam ư c tr c p ph i theo C l n n nghĩa trang Nôgiăng trên b sông Mácnơ c m t bài di n văn trư c s ch ng ki n long tr ng c a ngài. Nhưng bài di n văn y ph i trình cho C l n ki m duy t trư c. H ã làm úng như th . Nhưng C l n th y bài di n văn quá ư quá khích, nên C b ph t i và thay b ng m t bài khác do C t tay v ch ra dàn bài. Dĩ nhiên, bài di n văn ư c xào xáo theo ki u nhà quan như v y thì ph i s c mùi trung thành và quy n luy n. N u ngư i ch t mà nói ư c, như b n phù thu thư ng b o, thì h n ma c a nh ng ngư i An Nam chôn Nôgiăng, h n ã nói r ng: "Ngài toàn quy n ôi! Xin c... c m ơn ngài! Nhưng xin Ngài làm ơn... xéo i cho!"(4). V- ÔNG GIÊRÊMI LƠME Chúng tôi c t Annales coloniales th y m u tin ng n như sau: "Chúng tôi ư c tin Giêrêmi Lơme, c u th ng c thu c a, c u ngh viên c a n thu c Pháp, ương b truy t trư c toà. Ông ta nguyên là ch t ch m t nhà băng do ông Phrơdun làm qu n tr - u nhi m. Nhà băng y ã tuyên b v n cách ây hai năm. " ó là s k t li u ích áng con ư ng công danh c a tên vô l i y". Ô! Ô! Th ra cũng có nh ng tên vô l i trong cái gi i th ng c và ngh viên thu c a cao quý y ư? Ai ng nh ! VI- ÔNG UTƠRÂY
Ông Utơrây là m t ngh viên Nam Kỳ (ông ta là ngư i Nam Kỳ cũng gi ng như ông P. Lôti là ngư i nư c Th v y). Ông ta c di n văn ngh vi n, và kinh doanh Sài Gòn. Là ngh viên ông ta nh n c p phí u n; là th c dân, ông ta không n p thu . Ông ngh liêm chính này có m t n i n 2.000 hécta, và mư i lăm năm nay, ông ch n i n áng kính ó không n p m t xu nh thu nào. Khi s thu yêu c u ông làm úng lu t l thì ông tr l i: c... m ơn. Vì ông ta là ngh viên nên ngư i ta không ng n ông. ã có m t th i, cái ông Utơrây y ã gi ch c quy n th ng c Nam Kỳ. X Nam Kỳ do m t th ng c cai tr , viên th ng c này do s c l nh t ng th ng Pháp b nhi m. làm tròn nhi m v cao c c a mình, v quan cao c p này d a vào m t h i ng h n h p g m c ngư i Pháp l n ngư i An Nam, g i là h i ng qu n h t. M t trong nh ng quy n h n ch c là quan tr ng nh t c a h i ng này là h ng năm bi u quy t d toán ngân sách c a thu c a. Chúng tôi xin nói ngay r ng ngu n thu c a ngân sách y là các kho n thu tr c thu và gián thu do ngư i An Nam n p, còn các kho n d chi, thì trên nguyên t c (nhưng không bao gi trên th c t !) là ph i ư c chi tiêu cho nh ng công cu c có l i cho ngư i An Nam; tóm l i là quy n l i c a ngư i An Nam ư c giao phó cho cái h i ng qu n h t y. Th nhưng cái h i ng qu n h t quý hoá này l i g m nhi u ngư i Pháp hơn là ngư i An Nam: có 18 ngư i Pháp, thì 12 là i bi u do tuy n c b u ra, 6 là i bi u c a các công ty, phòng thương m i, phòng canh nông v.v., và 6 ngư i An Nam. C cho r ng luôn luôn m t i n a thì 6 phi u c a ngư i An Nam kia tài nào mà ch ng l i ư c 18 phi u c a ngư i Pháp? Vì th chính ph c vi c tuỳ ý mà d toán và ch c ch n là t t c các kho n d toán u ã ư c bi u quy t trư c r i. H u như s vi c luôn luôn x y ra như th . Cho nên năm 1905, cũng b ng cách y, quan quy n th ng c Utơrây nay là ngh viên c a ngư i Pháp Nam Kỳ ã tăng thu i n th v n ã quá n ng, lên m t trăm ph n trăm. Vi c tăng thu này ã làm cho tên tu i Utơrây tr thành b t t trong trí nh c a ngư i An Nam, nó ã làm cho các i bi u ngư i An Nam trong h i ng nh t lo t t ch c! C n quái gì! Utơrây li n thay h b ng nh ng ngư i khác do ông ta ích thân b t c tri An Nam ph i b u. Trư c ngày b u phi u, m t tay chân c a ông ta là viên quan cai tr Maxperô (t nh Biên Hoà) ch ng ã b t giam t t c c tri t nh y l i, không cho h ti p xúc v i nh ng ngư i ng c ó hay sao? Ngư i ta do tr ng ph t bu c h ph i b phi u cho Bùi Th Khâm, ngư i do Utơrây ưa ra nh m ngăn c n vi c b u l i ông Hoài, m t i bi u v a t ch c ã có l i là không làm theo ý mu n c a Utơrây. ------------------ Chú thích 1) B) n ti ng Pháp: "Celuici inspecte si biên qu il f ... le camp", vi t t t c a t foutre le camp, có nghĩa là "chu n th ng". T này b t u ch f như tên ông th ng c Fourn. 2) Porto Novo. Th ph ahômây. 3) Savonner. Nghĩa en là xát xà phòng, nghĩa bóng là khi n trách k ch li t. 3) M... erci à toi,... F... nous la paix! Trong Pháp văn ch M vi t t t, ngư i ta thư ng hi u là Merde, là m t ti ng ch i r a r t t c, cũng có nghĩa là phân; ch F. là Foutre, có nghĩa là cút, xéo i, yên... (Foutre le camp, Foutre la paix... ). ây là l i chơi ch c a tác gi .
CHƯƠNG IV CÁC QUAN CAI TR I- ÔNG XANH(1) Như các b n u bi t, các thu c a v n ư c g i là nh ng nư c Pháp h i ngo i, và ngư i Pháp c a nh ng nư c Pháp y là ngư i An Nam, ngư i Ma agátxca ho c ngư i...v.v.. B i th , cái gì bên này là ph i thì bên kia là trái, và cái gì bên kia ư c phép thì bên này b c m. Thí d : bên y, t t c ngư i Pháp u ư c phép làm cho dân b n x ngu mu i i b ng thu c phi n, h càng bán ư c nhi u thu c phi n, thì càng ư c quý tr ng; nhưng bên này, n u anh em bán th thu c c y thì, anh s b tóm c ngay l p t c. N u bên Pháp, m t viên ch c cao c p ư c phép v n qu n áo lót i ra ư ng, thì ngư c l i m t ông hoàng b n x không có quy n m c áo b n x , ngay c khi nhà và ang m. Vì ang m, nên c qu c vương Tuynidi ã c m c nguyên áo ng mà ti p quan khâm s . Như th ã là b y r i; nhưng còn b y hơn n a là cháu n i và cháu h nhà vua l i quên chào quan khâm s nói trên. Th là sau hai ngày, úng v a th i gian suy nghĩ, quan l n khâm s bèn m c nhung ph c, kéo binh mã n b t nhà vua ph i xin l i. Th m i úng ch . M t khi anh là qu c vương và ch u s b o h c a m t ông thánh (ông Xanh) thì dù là thánh cha, thánh con ho c thánh th n, anh cũng không có quy n ư c au m. Còn các chú "nhóc con" b n x , các chú ph i bi t r ng, m t khi ã sinh ra dư i ôi cánh m hi n c a n n dân ch thì các chú không ư c nô ùa, reo cư i, hò hét, mà ph i h c chào l y. ông Dương cũng như các thu c a khác, i v i nh ng ngư i b n x không k p l y chào các "quan b o h " thì nhi u quan cũng ch khiêm t n "giã cho m t tr n" thôi, ch chưa bao gi l i huy ng quân i b t tr con ph i l y chào. Dĩ nhiên trong b n h không ph i ai cũng u là khâm s c ! M c d u: "s vi c nghiêm tr ng" y ã b v ch ra trên di n àn ngh vi n và theo l i ông Poăngcarê, nó có th làm t n thương n nh hư ng c a nư c Pháp, chúng ta s là nh ng ngư i vong ân i v i quan khâm s Xanh, n u chúng ta bu c cho ông cái t i "th t b i ch nghĩa"; b i vì, nh có cu c bi u di n l c lư ng thân thi n, tr con và hoà bình y mà t ó ngư i b n x bi t cách nên l y chào m t "ngư i anh em da tr ng" như th nào. Ai cũng còn nh khi ông Milơrăng sang thăm châu Phi, ngư i b n x ã ón chào ông, và t lòng trung thành vô h n và lòng tôn kính sâu s c v i v qu c trư ng nư c b o h , h ã kéo áo sơmi ra ngoài qu n y. II- ÔNG ÁCLƠ T p Cahier des droits de l Homme v a m i ăng m t b c thư c a ông Phéc inăng Buytxông, ch t ch H i nhân quy n, g i ông Xarô, B trư ng B Thu c a, nói v cu c kh i nghĩa Thái Nguyên ( ông Dương) năm 1917 và vi c àn áp cu c kh i nghĩa ó. B c thư v ch rõ trách nhi m c a viên công s t nh Thái Nguyên là ông áclơ: chính vì s l m quy n c a ông áclơ mà cu c kh i nghĩa bùng n . Toà án Sài Gòn cũng ã xác nh t i c a ông ta ngay t năm 1917. Th nhưng, có ai ng r ng ông áclơ không h b m t s tr ng ph t nào v m t hành chính c . Trái l i, ông ta l i ư c c làm u viên h i ng thành ph Sài Gòn. Còn s
tr ng ph t v m t tư pháp thì th t là áng bu n cư i: n p v n v n có 200 phrăng ti n ph t! Cái ông áclơ y qu là m t nhà cai tr có tài. Khoa cai tr c a ông ta, ông ta ã h c ư c khu ph latinh khi ông còn là m t anh hàng cháo. Lúc y, ông áclơ không có m t xu dính túi và m c n như chúa ch m. Nhưng nh m t chính khách có th l c, ông ta ư c b nhi m làm quan cai tr ông Dương. Ch m ch ng u m t t nh có hàng v n dân, và ư c giao cho quy n hành tuy t i, ông ta v a là t nh trư ng, v a là th trư ng, v a là quan toà, v a là mõ toà, v a là ngư i c thu ; tóm l i, ông ta n m trong tay t t c m i quy n hành: Toà án, thu khoá, i n th , tính m ng và tài s n c a ngư i b n x , quy n l i c a viên ch c, vi c b u c lý trư ng và chánh t ng, t c là v n m ng c a c m t t nh ư c t vào tay cái anh hàng cháo ngày xưa y. Paris, không làm giàu n i b ng cách bóc l t khách hàng, sang B c Kỳ ông ta g g c l i b ng cách b t b , giam c m, x t i ngư i An Nam m t cách c oán, bòn rút h . ây là m t vài vi c làm r ng r th i th ng tr c tài c a v quan cai tr d thương y mà nư c m c ng hoà ã có nhã ý g i sang khai hoá cho chúng tôi. M t s lính tình nguy n (!) b n x , b i u v sung vào lính kh và vì th h ph i i khám s c kho . ó là nh ng ngư i mù ch , nhút nhát, khi h i thì tr l i ch m ch p, nên quan công s ã ch i b i, m á và l y g y phang h túi b i. Ba ngư i lính kh xanh x ng m t ngư i tù, ã b ông áclơ ánh p m t cách r t tàn nh n, n m tóc h kéo lê dư i t và p u h vào tư ng toà s . Khi h i cung tù nhân, quan công s thư ng l y thanh gươm âm vào ùi h . Có ngư i khi v n nhà lao thì lăn ra b t t nh. M t oàn tù kh n kh , g y ói, qu n áo t tơi, b lôi d y t t m sáng, c mang gông, chân bu c xi ng, ngư i n b xích vào ngư i kia, cùng kéo m t chi c xe lu to tư ng trên nh ng l p s i dày. Hoàn toàn ki t s c, h ỳ ch kéo chi c xe lu n ng n dư i ánh n ng như thiêu như t. B ng quan công s n. Như l thư ng, quan c m theo m t cái g y to tư ng, r i b ng dưng vô c , quan xông vào ám ngư i kh n kh y, như con thú d , ánh túi b i, tàn nh n không tư ng tư ng ư c, v a ánh v a ch i h là lư i. M t hôm nhà khai hoá c a chúng ta v a qu trách m t nhân viên ngư i Âu xong, không bi t trút cơn gi n lên u ai ư c, v cái thư c s t trên bàn gi y p nát hai ngón tay c a m t viên thư ký ngư i An Nam ch ng liên can gì n vi c kia c . M t hôm khác, ông ta v t roi gân bò vào m t m t viên i ngư i b n x trư c nh ng ngư i lính dư i quy n anh ta. L i m t l n khác, có m y ngư i lính kh xanh làm trái ý ông ta, ông ta bèn cho em chôn h n t n c , mãi n khi h ng c ngo i m i cho moi lên. C m i khi ông ta i xem xét các con ư ng có dân phu làm vi c thì s chân ngư i b ánh què b ng lư i x ng, cán cu c, ph i tính b ng ơn v n a tá. Nh ng ngư i dân phu làm ư ng y u là nh ng ngư i b ông ta b t ép i làm v i ti n công m i ngày m t, hai xu, sau khi h ã ph i n p ti n chu c ph n t p d ch c a h v i giá mư i lăm xu m i ngày. M t l n, m t công trư ng, ông ta ã gi t súng c a m t ngư i lính coi tù ánh m t ngư i tù. Ngư i tù tránh ư c, quan công s quay l i ánh ngư i lính, cũng b ng cây súng y. Bà công s , ngư i v x ng áng c a quan l n, cũng tham gia, bà ánh tù m t cách t nhiên và ph t lính lúc nào cũng ư c.
Ngư i ta ã trông th y quan công s dùng g y ánh m t viên i lòi m t. Quan còn làm nhi u vi c cao c khác n a mà ây chúng tôi không th nào k xi t ư c. T t c nh ng vi c k trên, m i ngư i u tai nghe, m t th y, k c c p trên c a ông ta là các quan toàn quy n, quan khâm s . khen thư ng tinh th n "cương quy t" và " c r t c ng hoà" c a ông ta, nh ng v này ã th ng tay thăng quan ti n ch c cho ông ta. III- QUÝ NGÀI BU INÔ, BÔ OANH VÀ NH NG NGÀI KHÁC M c các cu c tri n lãm n ào, nh ng bài di n văn rùm beng, nh ng cu c kinh lý vương và nh ng bài báo hoa m , tình hình ông Dương v n ch ng n chút nào. Chi c gh b cáo mà quan cai tr liêm chính Lanô v a r i kh i chưa k p ngu i thì ngư i ta l i báo cho chúng tôi bi t v nh ng v x u xa khác n a. Trư c h t là v Bu inô. Ông Bu inô là m t nhà khai hoá i n hình, m t v quan cai tr chuyên ăn h i l . Trong s v ông ta b t cáo, chúng tôi xin k v sau ây: "Làng Tân An, nơi l s c a t ng, ã l y qu làng và vay ti n xây d ng m t nhà máy i n. Vi c kinh doanh r t có l i, vì thu vư t chi r t nhi u. Ngoài ra, các công s và ư ng sá c a làng còn ư c th p èn i n không m t ti n. "Nhưng b ng m t quan cai tr khá x o quy t (ông Bu inô), ã khéo xoay s th nào mà làng Tân An ph i ch u như ng không nhà máy i n cho m t anh chàng th u khoán, ư c hư ng cái thú ph i tr ti n èn ư ng và èn công s . Ngày nay làng nh n th y chu c l i nhà máy như ng không y là có l i, và chu c l i thì ph i xu t ra hàng ch c nghìn ng. Câu chuy n này là c m t thiên ti u thuy t trong ó tài năng hư c u c a m t tên c u t nh trư ng ã ư c t do phát huy v i m t s u cáng không th tư ng tư ng n i". V x u xa th hai trư c m t là v Têa. M t b n ng nghi p ông Dương ã vi t v v ó như sau: "Chúng ta ang s ng trong m t b u không khí th t là... không bình thư ng chút nào: chưa xong v Bu inô, v Lanô, l i n v Têa. "Ông Têa là m t k sư xu t s c, giám c m t hãng l n c a ngư i Pháp H i Phòng. Ông ã n tìm ông Xcala, giám c thương chính, và t ng trư c ông này s ti n chè lá m t v n ôla ký k t m t chuy n buôn thu c phi n v i cơ quan nhà nư c. Ch c là ông Têa có nh ng lý do r t c bi t nghĩ r ng vi c v n ng như th không có gì là b t thư ng c . Như v y có nghĩa là vi c h i l là vi c thông thư ng trong chính gi i ông Dương. T t c nh ng k nào có quy n th như v y u l i d ng vơ vét cho y túi tham c a mình và làm h i l n cho xã h i". N u như ông áclơ, công s khát máu Thái Nguyên mà ư c c làm u viên h i ng thành ph Sài Gòn, và ông Bô oanh, ngư i ang ư c quan toà Oaren nóng lòng ch i, mà ư c c gi ch c toàn quy n ông Dương, thì các ông Têa và Bu inô ít ra cũng nên ư c g n b i tinh m i ph i. --------------------------------- Chú thích 1) Saint. V a là tên viên khâm s , v a có nghĩa là thánh. ây là l i dùng ch c a tác gi ch gi u viên khâm s Saint, d a theo i n tích Chúa ba ngôi - thánh cha, thánh con, thánh th n (Sainte Trinité: Saint père, Saint fils, Saint esprit).
CHƯƠNG V NH NG NHÀ KHAI HOÁ Xin h i: có ph i là s m t thám c a ph toàn quy n ông Dương có m t nhân viên ngư i Pháp là C...không? Có ph i chính tên C... y trong khi ư c phái i "công cán" Phú Xuyên, ã b t ngư i An Nam ây g i h n b ng "Quan l n", và ã ánh p tàn nh n nh ng ai không nhanh mi ng chào h n như th không? Có ph i cũng chính tên C... này ã hi p dâm m t ngư i lính l không? À té ra cái gì ngư i ta cũng ư c phép và có th làm ư c cái thiên ư ng ông Dương y. * ** Gi a tháng 12 năm 1922, m t viên i phó c nh binh Pháp(1) c a s c nh sát ô th Sài Gòn, "say m m", ã vào nhà m t ngư i b n x và làm b thương n ng hai ngư i trong nhà, trong ó có m t ngư i àn bà. Khi ông d th m h i cung thì tên c nh binh y khai là h n không còn nh gì c , và ch i phăng là h n không say. Trái l i, các nhân ch ng, trong ó có m t ngư i Âu, u xác nh n r ng lúc x y ra v thương tâm y, ngư i b o v tr t t kia qu là không trong tr ng thái bình thư ng. Ngư i khai hoá y say hay là iên, i u ó không quan tr ng, chúng tôi ch thi t tha mong r ng anh ta s ư c t ng thư ng huân chương v hành ng dũng c m c a anh ta. * ** thu c a, h có màu da tr ng là quý phái, là thu c ch ng t c thư ng ng. gi th th ng, anh tây oan h ng bét cũng có ít nh t m t ngư i , m t ngư i "b i", và ngư i này thư ng thư ng l i b dùng làm "ngư i h u gái v n năng". ày t ngư i b n x ã d b o l i r ti n, nên nhi u viên ch c thu c a v ngh ho c v hưu mang theo c ngư i v nư c. Ch ng h n như ông Giăng Lơ M...rinhy ph Cácnô, thành ph Sécbua. Ông y ông Dương v , mang theo m t ngư i b i lương tháng 35 quan. Ch ng c n ph i nói b n cũng bi t r ng, ngư i b i y ph i làm qu n qu t t m sáng n êm khuya. Trong nhà y, không có ch nh t cũng ch ng có ngày l . Hơn n a, ngư i ta cho anh ăn u ng h t s c kham kh , và ch r tt it . M t hôm ông Giăng Lơ M...rinhy mu n sai ngư i " ư c b o h " c a mình v làm l ng thôn quê. Vì ã t ng ư c n m cu c s ng sung sư ng thôn quê mà ông ch quý hoá dành cho, nên ngư i con c a x An Nam không ch u i. Th là nhà c u khai hoá kia n i cơn th nh n n n cho anh ta m t tr n nên thân, r i u i ra kh i nhà(2), nhưng l i gi t t c tài s n c a anh ta: ti n b c, hòm xi ng, qu n áo, v.v., mà nh t nh không ch u tr l i, m c dù anh ta ã nhi u l n van nài. B u i t ng t, trơ hai bàn tay tr ng, không bi t ti ng Pháp, không b n bè thân thích, bơ vơ l c lõng, con ngư i b t h nh ó ang lâm vào c nh cùng kh n ghê g m. * ** Viên ch c thu c a là nguyên nhân chính gây ra n n i s ng t thu c a. Mu n bi t nhân t ăn bám y è n ng lên ngân sách n m c nào, nghĩa là è n ng lên lưng nhân dân lao ng như th nào, hãy so sánh nh ng con s sau ây:
n thu c Anh, dân s 325 tri u ngư i, có 4.898 viên ch c ngư i Âu. ông Dương thu c Pháp, dân s 15 tri u ngư i, có 4.300 viên ch c ngư i Âu. Như th nghĩa là thu c a Anh, c 66.150 ngư i dân thì có m t viên ch c ngư i Âu, còn thu c a Pháp, thì c 3.490 ngư i dân ã có m t viên ch c ngư i Âu. n , ngành thương chính có 240 viên ch c ngư i Âu. ông Dương, ngành thương chính có 1.100 viên ch c ngư i Âu. n , có 26.000 nhà dây thép v i 268 viên ch c ngư i Âu. ông Dương có 330 nhà dây thép v i 340 viên ch c ngư i Âu. T i sao ông Dương, cái loài ăn h i ngân sách y l i nhi u n th ? B i vì thu c a là m t thiên ư ng tr n gian; ó, tr m t vài trư ng h p r t hi m hoi, còn thì t t c nh ng c n bã trong các ngành chính tr , tài chính, báo chí, v.v., mà chính qu c th i ra, u tìm ư c môi trư ng r t thích h p phát tri n... Hãy b t u t nhân v t quan tr ng nh t là viên toàn quy n. V v n này, m t ngư i th c dân không thiên v ã vi t: "Sang B c Kỳ, các ông toàn quy n ch nh m m t m c ích là: tìm ch b d ng b n bè con cháu thân thu c và b n v n ng b u c c a nh ng b c quy n th có th làm ch d a cho mình; thư ng thư ng b n này là nh ng ngư i m c n như chúa ch m, b ch n săn lùng, ph i có ti n cho chúng m i ư c ...". i v i nhà văn thanh cao nào mu n vi t l ch s huy hoàng c a công cu c khai hoá thu c a, thì cu c chi n tranh g i là vì công lý và chính nghĩa s là ngu n tài li u vô t n. V i m t c ch say sưa và hùng bi n, ông Anbe Xarô nói: "Chính công cu c chinh ph c thu c a ã ào t o nên ph n l n nh ng v tư ng lĩnh vĩ i ã ưa chúng ta n chi n th ng và ã t ng ư c dư lu n nư c Pháp ca t ng chi n công và thanh danh khi h ưa ng n c c a chúng ta i kh p t Á, tr i Phi". Cũng v i ý nghĩ th ng th n như th , nhưng b ng l i l kém bay bư m hơn, t Le Journal de Genève (à, l i có qu s Giơnevơ chăng?) ã nói to c ra r ng: "Chính ph c ng hoà ã i tìm thu c a g g c l i tr n th t b i năm 1870. Dân t c Pháp coi vi c chinh ph c thu c a như là m t s n bù l i nh ng th t v ng cay ng c a mình châu Âu, và b n quân nhân thì v ư c d p tr tài trong nh ng tr n th ng d dàng". Nghe nh ng l i ch ng có th m quy n như th , mà các b n v n c khăng khăng không tin r ng vi c khai thác thu c a là m t s m nh khai hoá và nhân o không hơn không kém, thì th t là h t ch nói! * ** 1. Ông Ghinô ô b m t tr m s ti n 5.000 phrăng. Mu n b t nh ng ngư i b n x làm vi c nhà ông ph i thú nh n, ông ch t t b ng và nhà khai hoá vĩ i ó ã em h ra tra i n. Nhưng sau, ngư i ta tìm ra k c p thì l i không ph i là m t ngư i b n x , mà chính là m t nhà khai hoá khác: y là c u m con ngài Ghinô ô! Th mà ông Ghinô ô v n ư c vô t i, còn tám ngư i b n x giúp vi c ông thì hi n v n còn n m nhà thương. 2. Ông Vônla, nhà khai hoá kiêm nhà buôn, không tr lương u n cho nh ng nhân viên b n x làm cho ông. M t trong nh ng nhân viên ó nh viên c công h i h cho anh s lương ch còn thi u. Ông Vônla bèn ưa cho viên c công m t m nh gi y ghi m y ch sau ây: "B o cái con l n y l y C... mà ăn, ch có món y là h p v i nó thôi". Vi c này x y ra Tuynidi, năm 1923, ngay gi a lúc ông t ng th ng Milơrăng i kinh lý ó. * **