Bài giảng -Lâm nghiệp xã hội đại cương-chương 4-p1

Chia sẻ: Song Song Cuoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

111
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 4: Tiếp cận có sự tham gia trong lâm nghiệp xã hội Gần đây cách tiếp cận "từ dưới lên" , coi trọng vai trò chủ động của cộng đồng nông thôn được nhấn mạnh, do vậy đã động viên các tiềm năng lao động , và các nguồn lực khác của cộng đồng cho hoạt động của LNXH.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng -Lâm nghiệp xã hội đại cương-chương 4-p1

Ch−¬ng 4 TiÕp cËn cã sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: • Ph©n tÝch ®−îc quan ®iÓm tiÕp cËn cïng tham gia trong ph¸t triÓn LNXH • VËn dông ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng cña sù tham gia trong qu¸ tr×nh tiÕp cËn c¸c m«n häc kh¸c, trong ®¸nh gi¸ n«ng th«n, thùc thi c¸c ho¹t ®éng LNXH • Lùa chän thÝch øng vμ sö dông ®−îc c¸c c«ng cô phï hîp cho kü thuËt cã sù tham gia • M« t¶ ®−îc c¸c lo¹i h×nh vμ ph¹m vi ¸p dông cña sù tham gia 124
Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Ph©n biÖt ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn LNXH • Ph©n biÖt c¸c h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn LNXH • VËn dông ®−îc c¸ch ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®Ó nhËn râ c¸c ho¹t ®éng nμo lμ LNXH vμ “lo¹i h×nh LNXH” cña c¸c dù ¸n LNXH ®· thùc thi Néi dung bμi gi¶ng: Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian 1. Kh¸i niÖm sù tham gia Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt 2. §èi t−îng tham gia Bμi tËp t×nh huèng Bμi tËp 3. H×nh thøc vμ møc ®é tham Nªu vÊn ®Ò C©u hái chuÈn 2 tiÕt gia ®o¸n §éng n·o OHP 4. §iÒu kiÖn vμ ®éng lùc Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt 125
1. Kh¸i niÖm sù tham gia 1.1. Quan ®iÓm c¬ b¶n GÇn ®©y c¸ch tiÕp cËn “tõ d−íi lªn”, coi träng vai trß chñ ®éng cña céng ®ång n«ng th«n ®−îc nhÊn m¹nh; do vËy ®· ®éng viªn c¸c tiÒm n¨ng lao ®éng, vμ c¸c nguån lùc kh¸c cña céng ®ång cho ho¹t ®éng cña LNXH. • Trong l©m nghiÖp, tiÕp cËn truyÒn thèng lu«n cho r»ng, sù tiÕn bé phô thuéc vμo ng−êi ®−îc huÊn luyÖn vÒ mÆt nghÒ nghiÖp, phæ biÕn kiÕn thøc kü thuËt cña hä cho mét nhãm c− d©n n«ng th«n kh¸c. Trong khi ®ã, tiÕp cËn LNXH cho r»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kü thuËt ®−îc thiÕt kª cã sù tham gia cña céng ®ång sÏ khuyÕn khÝch nh÷ng s¸ng kiÕn tõ céng ®ång, ng−êi d©n cã kh¶ n¨ng t×m ra gi¶i ph¸p vμ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cã hiÖu qu¶. • TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” cho r»ng mäi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng còng nh− nhμ chuyªn m«n ®Òu cã kiÕn thøc, kü n¨ng vμ n¨ng lùc chuyªn m«n ®¸ng kÓ cÇn ®−îc sö dông vμ ph¶i ®−îc chó ý. • Trong khi söa ®óng quan ®iÓm truyÒn thèng, r»ng chØ nh÷ng nhμ chuyªn m«n míi cã sù hiÓu biÕt cã gi¸ trÞ vÒ kü thuËt, tiÕp cËn cã céng ®ång tham gia sÏ kh«ng r¬i vμo sai lÇm ng−îc l¹i, r»ng chØ cã c− d©n ®Þa ph−¬ng míi cã kiÕn thøc vμ kü n¨ng thÝch hîp • TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” nhÊn m¹nh ph−¬ng ph¸p còng nh− kÕt qu¶. Ngay c¶ nh÷ng thÊt b¹i râ rÖt còng cã thÓ cã mét sè lîi Ých v× ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn thÊt b¹i th−êng t¹o nªn kh¶ n¨ng cho viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x¶y ra sau vμ hμnh ®éng tèt h¬n (Peluso, Turner vμ Fortmann,1994) 126
1.2. Kh¸i niÖm sù tham gia trong LNXH Sù tham gia lμ mét kh¸i niÖm kh«ng ph¶i lμ míi nh−ng kh«ng bao giê cò. NhiÒu häc gi¶ cè g¾ng lý gi¶i Sù tham gia trong LNXH nh− lμ nÒn t¶ng ban ®Çu mang b¶n chÊt LNXH cña mäi lo¹i h×nh l©m nghiÖp. Suy réng ra ë nhiÒu lÜnh vùc, kh¸i niÖm cña Sù tham gia ®−îc hiÓu theo hai khÝa c¹nh sau: • Thø nhÊt, Sù tham gia mang tÝnh triÕt häc liªn quan ®Õn c«ng b»ng vμ d©n chñ, nghÜa lμ ë ®©u kh«ng cã sù tham gia th× ë ®ã kh«ng cã c«ng b»ng vμ d©n chñ. • Thø hai, Sù tham gia ®−îc gi¶i thÝch dùa trªn mét tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt thùc dông h¬n, r»ng c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n (bao gåm LNXH) nÕu kh«ng cã sù h−ëng øng cña ng−êi d©n sÏ kh«ng triÓn khai ®−îc, hoÆc nÕu cã triÓn khai còng kh«ng thÓ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. Tõ “tham gia” cã thÓ ph¶n ¶nh nhiÒu néi dung h¬n lμ ®¬n thuÇn hiÖn diÖn, tham dù trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn (d−íi d¹ng tù nguyÖn ®ãng gãp lao ®éng, vËt chÊt... vμ ®−îc tr¶ c«ng). ë khÝa c¹nh kh¸c, tham gia cã nghÜa lμ trë thμnh thμnh viªn cña mét tæ chøc vμ tham dù c¸c phiªn häp. Quan ®iÓm tham gia ®ã ®· dÉn tíi nh÷ng cè g¾ng nh»m c¬ cÊu c¸c tæ chøc, nghÜa lμ ®Þa vÞ héi viªn nμy nh− lμ hiÖn diÖn cña tham gia. Theo Ng©n hμng thÕ giíi, sù tham gia ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lμ mét qu¸ tr×nh, th«ng qua ®ã c¸c chñ thÓ (Stakeholders) cïng t¸c ®éng vμ chia sÎ nh÷ng s¸ng kiÕn ph¸t triÓn vμ cïng quyÕt ®Þnh. N¨m 1994 Hoskin ®−a ra mét ®Þnh nghÜa râ rμng h¬n vÒ sù tham gia trong l©m nghiÖp, ®ã lμ “Sù tham gia lμ sù thùc hiÖn trång vμ qu¶n lý rõng cña nam vμ n÷ trong céng ®ång (nh÷ng ng−êi bªn trong céng ®ång) víi sù hç trî cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi céng ®ång”. N¨m 1996, Hosley ®−a ra 7 møc ®é tõ thÊp ®Õn cao cña sù tham gia, ®ã lμ: tham gia cã tÝnh chÊt vËn ®éng; tham gia bÞ ®éng; tham gia qua h×nh thøc t− vÊn; tham gia v× môc tiªu ®−îc h−ëng c¸c hç trî vËt t− tõ bªn ngoμi; tham gia theo chøc n¨ng; tham gia hç trî; tù huy ®éng vμ tæ chøc. Fisher (1984) cho r»ng, kh«ng cã vai trß chØ ®¹o trong qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh th× sù tham gia chØ lμ v« nghÜa. C©u hái quan träng nhÊt kh«ng ph¶i “Ai thùc hiÖn” mμ “ai quyÕt ®Þnh”. Trong khi c¸c tμi liÖu vÒ ph¸t triÓn còng nh− c¸c dù ¸n th−êng xem qu¸ tr×nh lËp quyÕt ®Þnh nh− lμ yÕu tè chñ chèt cña sù tham gia th× th−êng trong thùc tÕ, ng−êi ta ®· ®Æt nÆng tr¸ch nhiÖm vμo quyÒn lùc. FAO (1982) ®Þnh nghÜa “sù tham gia cña nh©n d©n” nh− qu¸ tr×nh mμ qua ®ã ng−êi nghÌo n«ng th«n cã kh¶ n¨ng tù tæ chøc vμ nh− c¸c tæ chøc cña chÝnh hä, cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt c¸c nhu cÇu cña chÝnh m×nh vμ tham gia trong thiÕt kÕ, thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ c¸c ph−¬ng ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng” Héi nghÞ FAO th¸ng 9 n¨m 1983 t¹i Roma vÒ ph¸t triÓn n«ng th«n ®· nhËn thøc “sù tham gia cña nh©n d©n nh− lμ sù hîp t¸c chÆt chÏ cña hä tíi møc ng−êi d©n c¶m thÊy ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña dù ¸n LNXH. Ph¹m vi tham gia rÊt réng trong suèt qu¸ tr×nh cña dù ¸n (Messerschmidt, 1992) • NhËn ra vÊn ®Ò (trong nghiªn cøu) 127
• QuyÕt ®Þnh (trong lËp kÕ ho¹ch) • Huy ®éng nguån lùc vμ thùc hiÖn (trong hμnh ®éng) • Chia sÎ lîi nhuËn (trong kÕt qu¶) • §¸nh gi¸ toμn bé (trong kiÓm so¸t) Nãi c¸ch kh¸c, ng−êi d©n tham gia tõ b−íc x©y dùng dù ¸n tíi lóc hoμn thμnh, tõ b−íc kÕ ho¹ch hãa tíi khi tiªu thô s¶n phÈm. ViÖt Nam cã c©u r»ng: “ DÔ tr¨m lÇn kh«ng d©n còng chÞu, khã ngh×n lÇn d©n liÖu còng xong'' Tõ ng¹n ng÷ trªn suy ra r»ng mäi viÖc cña lμng b¶n, nÕu d©n ®ång lßng cïng tham gia th× sÏ thμnh c«ng, nÕu d©n kh«ng tham gia th× nh÷ng viÖc ®ã cã dÔ ®Õn ®©u, ®−îc ®Çu t− hç trî, gióp ®ì ®Õn ®©u ®Òu còng kh«ng thμnh c«ng, hoÆc cã thμnh c«ng th× còng kh«ng l©u dμi. Sù tham gia cña ng−êi d©n chÝnh lμ: Mäi viÖc trong lμng b¶n ph¶i ®−îc D©n biÕt, D©n bμn, D©n lμm vμ D©n kiÓm tra. - D©n cÇn ®−îc biÕt g×? Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n ph¶i cÇn biÕt râ hai ®iÓm: Thø nhÊt, nh÷ng g× mμ c¶ lμng b¶n cïng thèng nhÊt, −u tiªn ph¶i gi¶i quyÕt, ph¶i lμm. Thø hai, nh÷ng g× mμ nhμ n−íc, c¸c tæ chøc bªn ngoμi cã thÓ hç trî vμ gióp ®ì. - D©n bμn g× ? Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n cÇn ®−îc cïng nhau bμn b¹c vÒ c¸c viÖc sau: • Bμn kÕ ho¹ch thùc hiÖn: lμm c¸i g×, ë ®©u, khi nμo • Bμn vÒ nghÜa vô ®ãng gãp cña mçi ng−êi, mçi nhμ, mçi tæ chøc trong lμng b¶n, x· • Bμn vÒ c¸ch tæ chøc, qu¶n lý nh− thÕ nμo • Bμn vÒ chia sÎ lîi Ých ra sao • Bμn vÒ quy chÕ thùc hiÖn, th−ëng ph¹t cña lμng b¶n • Bμn vμ thèng nhÊt cam kÕt thùc hiÖn - D©n lμm g×? Nh÷ng ng−êi d©n, hé gia ®×nh hay c¸c tæ chøc trong lμng b¶n cã thÓ lμm c¸c viÖc nh− sau ®Ó thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng chung cña lμng b¶n: • §ãng gãp c«ng lao ®éng • §ãng gãp vËt t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng hoÆt gia ®×nh cã nh−: ®Êt, ®¸, c¸t, sái, c¸t, c©y cèi, c©y gièng, con gièng, ph©n chuång ... • Cã thÓ ®ãng gãp b»ng tiÒn (nÕu cã) • §ãng gãp kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm th«ng qua viÖc tham gia vμo nhãm qu¶n lý hay chØ ®¹o thùc hiÖn. 128
- D©n cã thÓ kiÓm tra g×? Mäi ng−êi d©n ®Òu cã thÓ ®−îc tham gia kiÓm tra, gi¸m s¸t c¸c ho¹t ®éng chung cña lμng b¶n mμ hä ®· bμn, ®· ®ãng gãp vμ ®· lμm nh−: • KiÓm tra viÖc qu¶n lý, sö dông c¸c vèn ®Çu t− vμ chi tiªu • KiÓm tra chÊt l−îng c¸c c«ng tr×nh, c¸c ho¹t ®éng ®· vμ ®ang thùc hiÖn • KiÓm tra viÖc ®ãng gãp vμ ph©n chia lîi Ých. Cã 2 nhãm ng−êi cã thÓ tham gia vμo c¸c ho¹t ®éng chung, c¸c dù ¸n t¹i lμng b¶n, ®ã lμ nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· vμ nh÷ng ng−êi ngoμi lμng b¶n vμ x·. - Nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· bao gåm c¸c c¸ nh©n, HG§, nhãm HG§, tæ chøc chÝnh quyÒn cña x·, l·ng ®¹o lμng b¶n, c¸c tæ chøc ®oμn thÓ cña x· vμ lμng b¶n. Kh¶ n¨ng, h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña hä còng rÊt kh¸c nhau, tuú thuéc vμo ®Æc ®iÓm cña tõng nhãm nh−: nhãm HG§ cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ vμ kinh nghiÖm s¶n xuÊt kh¸c nhau (nhãm HG§ kh¸, trung b×nh, nghÌo), nhãm phô n÷ hay nhãm nam giíi, nhãm ng−êi cã ®é tuæi kh¸c nhau (trÎ em, tuæi lao ®éng, ng−êi giμ), nhãm thμnh phÇn d©n téc kh¸c nhau.... Nh−ng sù tham gia cña nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n, x· lu«n gi÷ vai trß chÝnh vμ quyÕt ®Þnh ®Õn sù thμnh c«ng cña c¸c ho¹t ®éng hay c¸c dù ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng. - Nh÷ng ng−êi ngoμi céng ®ång nh−: tæ chøc chÝnh quyÒn cÊp trªn, c¸c c¬ quan ®¬n vÞ chuyªn m«n nh−: c¸c phßng ban ngμnh cña huyÖn, tØnh vÒ c¸c lÜnh vùc liªn quan (n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ch¨n nu«i, CSHT, v¨n ho¸, gi¸o dôc, y tÕ ....); c¸c n«ng, l©m tr−êng, tr¹m tr¹i; c¸c ®¬n vÞ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m; c¸c ch−êng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn .... Sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lu«n ®ãng vai trß hç trî, thóc ®Èy vμ t¹o ®iÒu kiÖn th«ng qua c¸c h×nh thøc sau: • Hç trî vèn khi lμng b¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng ®ãng gãp th«ng qua h×nh thøc hç trî vËt t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng kh«ng cã; mét phÇn tiÒn c«ng lao ®éng nÕu thÊy rÊt cÇn thiÕt; vèn tÝn dông .... • Hç trî t− vÊn th«ng qua cö c¸n bé chuyªn m«n cïng víi d©n x©y dùng kÕ ho¹ch, tæ chøc triÓn khai, qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. • Hç trî chuyÓn giao kiÕn thøc vμ kü thuËt th«ng qua tËp huÊn, x©y dùng m« h×nh, th¨m quan. • §Çu t− kü thuËt th«ng qua cö c¸n bé chuyªn m«n ®Ó thiÕt kÕ, ®Çu t− ban ®Çu vÒ c¬ së vËt chÊt, vËt t− thiÕt yÕu nh−: nhμ x−ëng, c«ng tr×nh, ®−êng x¸, c©y gièng, con gièng, thuèc trõ s©u .... Nh− vËy, sù tham gia cña ng−êi d©n lμ nh©n tè chñ yÕu dÉn sù thμnh c«ng cña c¸c dù ¸n t¹i lμng b¶n. Tuy nhiªn, sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lμng b¶n lμ c¬ së vμ ®éng lùc thóc ®Èy cho sù thμnh c«ng ®ã. 129
2. §èi t−îng tham gia 2.1. Ng−êi trong cuéc vμ Ng−êi ngoμi cuéc Trong l©m nghiÖp truyÒn thèng, l©m nghiÖp coi nh− lμ khoa häc øng dông liªn quan víi nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn. Do ®ã, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c«ng nghÖ cã ý nghÜa cô thÓ lμ c«ng nghÖ khai th¸c rõng võa lÊy ®i nh÷ng c©y rõng thμnh thôc l¹i võa t¹o thuËn lîi cho viÖc xuÊt hiÖn mét líp c©y t¸i sinh ®Ó cã thÓ lîi dông rõng mét c¸c liªn tôc. C«ng nghÖ trång rõng bao gåm chän loμi c©y thÝch hîp víi lËp ®Þa, lμm ®Êt, kü thuËt vμ thêi vô trång c©y, ch¨m sãc... ë ®©y hÇu nh− chØ cã nh÷ng nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp thùc hiÖn. Trong khi ®ã, LNXH lμ mét khoa häc vμ nghÖ thuËt liªn quan víi ho¹t ®éng nh»m tíi môc tiªu x· héi, do ®ã ®−¬ng nhiªn ph¶i quan t©m ®Õn nh÷ng loμi c©y ®¸p øng nhu cÇu cña céng ®ång, nh− thùc phÈm, thøc ¨n gia sóc, cñi,... ®Õn tæ chøc x· héi ®Ó thiÕt lËp, duy tr×, b¶o vÖ, chÕ biÕn vμ ph©n phèi s¶n phÈm vμ dÞch vô cung cÊp tõ rõng vμ c©y, ®Õn nh÷ng m©u thuÉn cã tÝnh chÊt thêi vô ¶nh h−ëng ®Õn sù tham gia cña nh©n d©n trong ho¹t ®éng trång c©y, ®Õn nh÷ng kü n¨ng cÇn thiÕt cho sù thÝch øng hay sù lùa chän c«ng nghÖ l©m nghiÖp thμnh c«ng... (Burch, 1992). Rao (1991) còng chØ ra mét nguyªn t¾c lín trong LNXH lμ ph¶i thay ®æi dÇn dÇn c¸ch sö dông ®Êt ®ai vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo h−íng ®a canh. Con ®−êng gi¶i quyÕt kü thuËt cña LNXH lμ con ®−êng "liªn ngμnh" cña nhiÒu nhμ khoa häc chø kh«ng chØ riªng thuÇn tuý chuyªn l©m nghiÖp. Do vËy hoμn toμn kh¸c víi LNTT, LNXH kh«ng chØ do c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp tiÕn hμnh mμ cßn ®−îc thùc hiÖn víi sù hîp t¸c cña nh÷ng nhμ n«ng häc, ch¨n nu«i, c¸c nhμ khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n (x· héi häc, kinh tÕ häc, nh©n chñng häc, sinh th¸i nh©n v¨n, chÝnh trÞ häc...) nãi c¸ch kh¸c, cã thÓ tiÕp cËn LNXH tõ gãc ®é l©m nghiÖp hoÆc/vμ n«ng häc còng nh− nhμ khoa häc x· héi nh©n v¨n. Nh©n tè nçi bËc lμ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng mμ víi sù tham gia cña hä ®· lμm cho l©m nghiÖp vèn cã tÝnh chÊt x· héi ®· trë thμnh l©m nghiÖp x· héi, mét nÒn l©m nghiÖp do nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång vμ n«ng hé) vμ v× nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång, n«ng hé). Cã thÓ, ph©n biÖt mét c¸ch kh¸i qu¸t hai thμnh phÇn tham gia c¸c ho¹t ®éng LNXH, theo Davis-Case (1990) "Ng−êi trong cuéc” nh− lμ nh÷ng ng−êi cïng ®−îc x¸c ®Þnh vμ n»m trong céng ®ång võa hoÆc cã mèi quan hÖ phô thuéc vμo céng ®ång, "Ng−êi ngoμi cuéc" nh− lμ nh÷ng ng−êi cã thÓ tham gia vμo mét céng ®ång trong mét thêi gian, nh−ng kh«ng ®−îc cïng x¸c ®Þnh víi céng ®ång hoÆc ®−îc céng ®ång x¸c ®Þnh lμ thμnh viªn cña hä. Chambers (1983) cho r»ng, “Ng−êi ngoμi cuéc" lμ nh÷ng ng−êi cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, nh−ng b¶n th©n kh«ng sèng ë n«ng th«n vμ kh«ng nghÌo, hiÓu biÕt cã phÇn h¹n chÕ vÒ t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë n«ng th«n. NhiÒu ng−êi lμ quan chøc, c¸n bé nghiªn cøu thùc ®Þa cña c¸c c¬ quan chÝnh phñ, c¸c nhμ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp, nh©n viªn c¸c tæ chøc cøu trî, nhμ kinh doanh, b¸c sÜ, kü s−, nhμ b¸o, luËt gia, nhμ chÝnh trÞ, thÇy gi¸o, c¸n bé c¸c tr−êng ®¹i häc, nh©n viªn cña c¸c tæ chøc tù nguyÖn vμ c¸c nhμ chuyªn m«n kh¸c. Trong LNXH c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp lμ ng−êi ngoμi cã vai trß ®Æc biÖt quan träng 130
Tuy nhiªn theo Laurent Umans (1966), sù ph©n biÖt r¹ch rßi “ng−êi trong cuéc” vμ “ng−êi ngoμi cuéc” ®«i lóc cã thÓ ®em l¹i c¶n trë cho viÖc t×m hiÓu s©u s¾c h¬n c¸c céng ®ång vμ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n (PTNT). Sù thËt, kh«ng thÓ xem "Ng−êi trong cuéc" vμ "Ng−êi ngoμi cuéc" nh− lμ nh÷ng nhãm ®ång nhÊt. "Ng−êi ngoμi cuéc" cã thÓ lμ tËp hîp nh÷ng c¬ quan, tæ chøc vμ c¸ nh©n cã ®éng c¬ vμ kú väng kh¸c nhau ®èi víi céng ®ång vμ ®èi víi c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ PTNT. "Ng−êi trong cuéc" còng cã thÓ bao gåm nh÷ng c¸ nh©n vμ nhãm cã quyÒn lîi kh¸c nhau vμ do ®ã cã nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau ®èi víi c¸c lo¹i tμi nguyªn vμ c¸c t¸c ®éng kh¸c nhau cña c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n. 2.2. Vai trß cña '' Ng−êi ngoμi cuéc'' vμ ''Ng−êi trong cuéc'' trong ho¹t ®éng l©m nghiÖp x· héi Trong thùc tiÔn ho¹t ®éng LNXH, ng−êi ta nhËn thÊy ba t×nh huèng (Davis-Case, 1990) (h×nh 9.1 ). Mét lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh hoμn toμn, nh− trong c¸c ho¹t ®éng LNTT. Hä nhËn ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh c¸c gi¶i ph¸p. Hä thiÕt kÕ dù ¸n, ®Ò ra môc tiªu, cung cÊp c¸c ®Çu vμo cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng, råi qu¶n lý, kiÓm tra vμ ®¸nh gi¸ ®Ó xem dù ¸n cã ®¹t yªu cÇu mong muèn hay kh«ng. Trong hoμn c¶nh ®ã kÕt qu¶ ®−a l¹i lμ ®¸ng thÊt väng do sù h−ëng øng cña céng ®ång theo thêi gian mμ l¾ng xuèng, rÊt Ýt céng ®ång tiÕp tôc c¸c ho¹t ®éng LNXH sau khi ng−êi ngoμi cuéc rót lui vμ râ rμng lμ tÝnh bÒn v÷ng lμ kh«ng thÓ ®¹c ®−îc. Hai lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc cßn ®Ò ra phÇn lín c¸c quyÕt ®Þnh nh−ng hä ®· b¾t ®Çu ®−a ng−êi trong cuéc vμo ho¹t ®éng. Nh×n chung vai trß cña ng−êi ngoμi cuéc vÉn lμ quyÕt ®Þnh, nh−ng ng−êi trong cuéc ®· gióp ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh nh÷ng nhu cÇu cña céng ®ång, thÊy ®−îc nguyÖn väng vμ ®éng lùc cña céng ®ång. KÕt qu¶ lμ ng−êi ngoμi cuéc ®· nhËn thøc ng−êi trong cuéc cã hiÓu biÕt ®¸ng kÓ, cßn ng−êi trong cuéc cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i sao c¸c ho¹t ®éng tiÕn hμnh ®−îc hay kh«ng. Ba lμ: khi ng−êi trong cuéc cã sù hç trî cña ng−êi ngoμi cuéc chñ ®éng ®Ò ra c¸c quyÕt ®Þnh. Ng−êi trong cuéc x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña hä vμ c¸c gi¶i ph¸p, ®−a ra môc tiªu vμ ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. Ng−êi ngoμi cuéc tÝch cùc hç trî, khuyÕn khÝch nh÷ng ho¹t ®éng ®ã. KÕt qu¶ lμ ®Çy høa hÑn. T×nh huèng thø nhÊt lμ c¸ch lμm viÖc tõ trªn xuèng, cã thÓ ®Æc tr−ng b»ng c©u hái "chóng ta/ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ lμm g× ®Ó c¶i thiÖn rõng”. T×nh huèng thø ba biÓu thÞ c¸ch lμm viÖc tõ d−íi lªn víi c©u hái “ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ hç trî ng−êi trong cuéc qu¶n lý rõng hä ®ang sö dông tèt h¬n nh− thÕ nμo”. Theo ®ã, trong LNXH râ rμng céng ®ång n«ng th«n/n«ng hé lμ nguån lùc, c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp/chuyªn gia lμ ng−êi hæ trî vμ thóc ®Èy ph¸t triÓn (Ohlsson 1985). Nãi c¸ch kh¸c ng−êi trong lμ chñ thÓ, ng−êi ngoμi lμ xóc t¸c. 2.3. Quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc TiÕp cËn cã céng ®ång tham gia ®−a ra c¸ch lμm viÖc “tõ d−íi lªn” cã kh¶ n¨ng khuyÕn khÝch, n©ng ®ì vμ cñng cè mäi kh¶ n¨ng hiÖn cã cña céng ®ång ®Ó hä x¸c ®Þnh chÝnh x¸c yªu cÇu cña hä, thiÕt kÕ dù ¸n vμ thùc hiÖn. TiÕp cËn nμy cñng cè mèi quan hÖ 131
chÆt chÏ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc, gi÷a ng−êi h−ëng lîi víi céng ®ång vμ c¸n bé l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp. Quan hÖ nμy ®−îc x©y dùng trªn th«ng tin hai chiÒu, trªn nh÷ng truyÒn ®¹t râ rμng vμ mét cam kÕt vÒ nh÷ng g× cã thÓ "lμm ®−îc cho céng ®ång”. Quan hÖ nμy còng dùa trªn c¬ së kh¸i niÖm, c«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p. Kh¸i niÖm míi: Ng−êi ngoμi cuéc khuyÕn khÝch ng−êi trong cuéc t×m ra c©u tr¶ lêi cña chÝnh hä; Ng−êi ngoμi cuéc ®−îc khuyÕn khÝch ®¸p øng c¸c nhu cÇu ®· ®−îc ng−êi trong cuéc x¸c ®Þnh; Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc hîp t¸c cïng nhau; Ng−êi trong cuéc lμ ng−êi thùc hiÖn vμ qu¶n lý dù ¸n. Ph−¬ng ph¸p míi: Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc cïng nhau x¸c ®Þnh th«ng tin; Ph©n tÝch vμ ph¶n håi ®−îc thùc hiÖn ®Ó khuyÕn khÝch ®−îc s¸ng kiÕn cña ng−êi trong vμ nh− vËy b¶o ®¶m sù hiÓu râ cña hä; Mét sù nhËn thøc s©u h¬n vÒ dù ¸n lμ cã thÓ v× ng−êi trong cuéc cã tÇm nh×n tæng qu¸t. C«ng cô míi: KhuyÕn khÝch th«ng tin hai chiÒu; Ph¹m vi: cã nhiÒu c«ng cô b¶o ®¶m cho céng ®ång cã kh¶ n¨ng chän ®−îc c«ng cô thÝch hîp; C¸ch thu thËp th«ng tin cæ truyÒn ®−îc nghiªn cøu vμ lμm thö tr−íc khi ®−a c¸c c«ng cô míi vμo Tãm l¹i, quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc lμ quan hÖ hîp t¸c. Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®Òu ®ãng gãp vμo sù ph¸t triÓn cña céng ®ång. Ng−êi ngoμi cuéc chØ hç trî xóc t¸c vμ khuyÕn khÝch chø kh«ng ra chØ thÞ. 132
a. C¸ch tiÕp cËn kinh ®iÓn (nhÊn m¹nh kü thuËt) b. C¸ch tiÕp cËn kinh ®iÓn cã ®iÒu chØnh c. TiÕp cËn cã tham gia (th«n lμng lμ trung t©m víi ®Çu vμo kü thuËt) H×nh 9.1: Ba c¸ch tiÕp cËn trong LNXH (Nguån Gilmour D.A. vμ R.J.Fisher 1991) 133
3. H×nh thøc vμ cÊp ®é tham gia 3.1. H×nh thøc cña sù tham gia 3.1.1. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn c¬ së ai quyÕt ®Þnh Chandrase Khavan vμ Rao( 1992) ph©n biÖt hai h×nh thøc tham gia dùa trªn c¬ së “Ai quyÕt ®Þnh”: • Tham gia lμ "bÞ ®éng" trong tr−êng hîp ng−êi d©n h−ëng ®−îc mét sè lîi Ých trong nh÷ng ho¹t ®éng cã liªn quan nh−ng kh«ng ®−îc chia sÎ trong qu¶n lý • Tham gia lμ "tÝch cùc" ë n¬i mμ c¸c s¸ng kiÕn vμ quyÕt ®Þnh ®Òu cã sù tham gia cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, mét thμnh phÇn quan träng. Hμnh ®éng tù ph¸t cña tËp thÓ víi sù chØ ®¹o vμ l·nh ®¹o thÝch ®¸ng cã thÓ ph¸t triÓn thμnh phong trμo cña nh©n d©n. Phong trμo Chipko ë bang Uttar Pradesh (¢n §é) lμ mét tr−êng hîp liªn quan víi l©m nghiÖp ®−îc biÕt ®Õn. 3.1.2. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn hμnh vi tham gia Trªn b×nh diÖn x· héi häc, tham gia lμ sù chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi trong mét tËp thÓ. Theo Diakite (1978) ®Ó ph©n biÖt h×nh thøc sù tham gia, cÇn chó ý ®Õn 4 khÝa c¹nh: • Th«ng tin lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n biÕt ®−îc. VÝ dô, nh÷ng g× mμ mét c¸ nh©n biÕt ®−îc vÒ c¸c nhãm tham gia trong céng ®ång vμ vÒ c¸c ho¹t ®éng cña dù ¸n. • Th¸i ®é hay t− duy lμ nh÷ng g× thuéc vÒ th¸i ®é cña mçi c¸ nh©n. VÝ dô, c¸ch thøc mμ c¸ nh©n quyÕt ®Þnh ®èi víi c¸c hμnh ®éng chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi. • Mèi quan t©m lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n mong muèn trong viÖc c¶i thiÖn cuéc sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn cña m×nh vμ gia ®×nh m×nh. • C¸c hμnh vi lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n lμm. Theo gi¶i thÝch cña t¸c gi¶, c¸c hμnh vi tham gia cña mçi c¸ nh©n vμo mét c«ng viÖc chung lμ kÕt qu¶ cña mét sè c¸c mèi quan t©m, mμ b¶n th©n chóng l¹i lμ kÕt qu¶ cña c¸c th¸i ®é, vμ c¸c th¸i ®é nμy l¹i bÞ chi phèi bëi møc ®é th«ng tin mμ c¸ nh©n tiÕp nhËn ®−îc. Trªn c¬ së c¸c khÝa c¹nh trªn, cã thÓ s¾p xÕp sù tham gia theo bèn h×nh thøc theo hÖ thèng ph©n lo¹i cña Meister (1969) nh− sau: Tham gia ®−¬ng nhiªn lμ sù tham gia thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc chung trong khu«n khæ mét thÓ chÕ chÆt chÎ, vÝ dô, sù chia xÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi cña c¸c thμnh viªn trong mét n«ng hé, trong mét céng ®ång, hay mét hiÖp héi. C¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c thμnh viªn rÊt bÒn chÆt, mäi ng−êi ®Òu biÕt râ hoμn c¶nh cña n«ng hé hay céng ®ång cña m×nh vμ v× thÕ kh«ng thÓ gi÷ vai trß "trung lËp". Bèi c¶nh cña sù tham gia nμy g¾n liÒn víi kh¸i niÖm "æ t©m lý" cña Ruyer (1981). Theo t¸c gi¶ nÇy, "còng nh− mæi sinh vËt cã mét æ sinh th¸i mμ nã cã thÓ thÝch øng trong mèi quan hÖ c©n b»ng víi m«i tr−êng... cã thÓ quan niÖm r»ng mæi c¸ nh©n víi c¸c hoμn c¶nh v¨n hãa vμ kü thuËt s¶n xuÊt, sÏ tù t×m kiÕm cho m×nh c¸c "æ t©m lý" mμ y cã thÓ sinh sèng víi nh÷ng thãi quen ®−îc x¸c lËp". Tuy nhiªn, trong x· héi hiÖn ®¹i, xu h−íng ph¸t triÓn c¸c ®Þnh chÕ lμm cho sù tham 134
gia cña mæi c¸ nh©n kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn ®−¬ng nhiªn, mμ chØ ë mét sèù khÝa c¹nh nh©t ®Þnh Tham gia tù ph¸t: N»m gi÷a tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tham gia tù gi¸c, h×nh thøc tham gia nÇy xuÊt hiÖn mét c¸ch tù ph¸t. Trong c¸c x· héi hiÖn ®¹i, khi mμ c¸c tiªu chuÈn hμnh vi cò dÇn dÇn bÞ biÕn mÊt, c¸c h×nh thøc tham gia nÇy còng bÞ biÕn ®æi theo. Cã thÓ nªu hai tr−êng hîp cña sù tham gia tù ph¸t: sèng víi ng−êi chung quanh vμ sèng víi b¹n bÌ. Sèng víi ng−êi chung quanh: Khi mét con ng−êi sinh sèng cμng l©u dμi trong mét ng«i nhμ, t×nh c¶m cña con ng−êi ®ã cμng g¾n bã, vμ ng−êi ta cμng c¶m thÊy cã sù héi nhËp víi nh÷ng ng−êi chung quanh, lμm thμnh mét céng ®ång nhá. Ruyer cho r»ng: "Nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi kh«ng ph¶i giíi h¹n trong viÖc b¶o tån c¬ thÓ, h¹n ®Þnh bëi líp da cña m×nh mμ lμ b¶o tån "æ sinh th¸i" vμ "æ t©m lý" cña m×nh. Mét th¸i ®é bùc béi cã thÓ xuÊt hiÖn do nh÷ng biÕn ®æi bªn trong c¬ thÓ, nh−ng còng do nh÷ng biÕn ®æi cña m«i tr−êng bªn ngoμi". Con ng−êi sÏ ®iÒu tiÕt hμnh vi cña m×nh theo nh÷ng ng−êi chung quanh. Trong tr−êng hîp ®èi víi nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng, ng−êi ta chØ yªu cÇu mét sù hîp t¸c "l¸ng giÒng tèt", cßn ®èi víi b¹n bÌ, møc ®é liªn hÖ cã thÓ bÒn chÆt h¬n. (Meister, 1969). Tham gia tù gi¸c: Sù biÕn ®æi tõ x· héi truyÒn thèng sang x· héi hiÖn ®¹i còng ®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù biÕn ®æi tõ c¸c h×nh thøc tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tù ph¸t sang sù tham gia tù gi¸c Tham gia nÈy sinh: Sù tham gia lμ kÕt qu¶ cña mét ho¹t ®éng vËn ®éng hay ¸p ®Æt. Trong thùc tÕ, ®«i khi ng−êi ta nãi ®Õn sù tham gia trong nh÷ng tr−êng hîp cã sù hiÖn diÖn cña mét vμi ®¹i biÓu cña ng−êi d©n trong mét sè phiªn häp ®Ó phæ biÕn mét chñ tr−¬ng, ®Ó triÓn khai mét kÕ ho¹ch. §ã cã thÓ lμ c¸c chñ tr−¬ng hay c¸c kÕ ho¹ch, ®−îc nh÷ng nhμ lËp ®Þnh chÝnh s¸ch vÏ ra b»ng hiÓu biÕt cña hä ®Ó gióp cho mét céng ®ång cã nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn. Trong nhiÒu tr−êng hîp, nhiÒu ch−¬ng tr×nh vμ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn tèn kÐm ®· kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ mong ®îi, v× c¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn kh«ng gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc cña céng ®ång, vμ do ®ã kh«ng ®¸p øng ®−îc nguyÖn väng cña ng−êi d©n. Trong mét sè tr−êng hîp, rÊt cã thÓ, ®ã lμ c¸c chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p hay kÕ ho¹ch ®óng, song sù h×nh thμnh vμ c¸ch triÓn khai vÉn mang tÝnh ¸p ®Æt. Trong thùc tÕ, vÊn ®Ò vËn ®éng ng−êi d©n tham gia vμo c¸c c«ng cuéc mang l¹i sù ph¸t triÓn mét céng ®ång kh«ng ®¬n gi¶n. Cã nhiÒu biÖn ph¸p ®· ®−îc ¸p dông, mét sè mang l¹i kÕt qu¶ tèt, nh−ng mét sè kh¸c kh«ng thμnh c«ng. 3.1.3. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn c¸i mμ ng−êi d©n ®ãng gãp vμo • §ãng gãp lao ®éng Trong mét sè dù ¸n ph¸t triÓn, “tham gia” ®−îc hiÓu nh− lμ sù ®ãng gãp lao ®éng. Ng−êi qu¶n lý dù ¸n ë bªn ngoμi céng ®ång chó ý ®Õn viÖc vËn ®éng ng−êi d©n tham gia vμo dù ¸n vμ kÕt qu¶ ®−îc cho lμ thμnh c«ng khi ng−êi d©n tham gia b»ng c¸ch ®ãng gãp lao ®éng gi¶n ®¬n, nh− ®¾p ®−êng, ®μo m−¬ng kh«ng lÊy tiÒn c«ng, víi ý nghÜ lμ ph¸t huy tinh thÇn "tù lùc". C¸c c«ng viÖc thuéc vÒ "phÇn mÒm" cña dù ¸n nh− thiÕt kÕ vμ lËp kÕ ho¹ch lμ c«ng viÖc cña c¸c c¬ quan chuyªn m«n vμ c¸c nhμ l·nh ®¹o. Mét sè ng−êi tin r»ng khi cã sù ®ãng gãp nh©n lùc, ng−êi d©n sÏ b¶o qu¶n tèt c¸c c«ng tr×nh Êy. Tuy nhiªn trong thùc tÕ, v× kh«ng ®−îc tham vÊn ®Çy ®ñ, ng−êi ta kh«ng lÊy g× ®Ó ®o¸n ch¾c 135
r»ng c«ng tr×nh ®¸p øng nhu cÇu −u tiªn cao cña céng ®ång. NÕu dù ¸n kh«ng ®¸p øng yªu cÇu cã ®é −u tiªn cao cña sè ®«ng ng−êi d©n trong céng ®ång, hä sÏ tham gia ®ãng gãp lao ®éng d−íi nh÷ng sù rμng buéc nhÊt ®Þnh mμ kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn tù nguyÖn, vμ c«ng tr×nh cã thÓ bÞ chÕt yÓu. Trªn quan ®iÓm ph©n tÝch dù ¸n, "sù tham gia" nμy ®ång nghÜa víi biÖn ph¸p lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n b»ng mét nguån lao ®éng rÎ tiÒn. HÖ qu¶ cña c¸ch suy nghÜ gi¶n ®¬n nμy lμ kh«ng thùc sù n©ng cao n¨ng lùc cña céng ®ång ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña chÝnh hä. • Chia sÎ chi phÝ: §èi víi mét sè ng−êi qu¶n lý dù ¸n, ®iÒu ®¸ng quan t©m kh«ng ph¶i chØ lμ vÊn ®Ò lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n mμ lμ viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc, ®Ó cã thÓ thu håi c¸c chi phÝ ®−îc ®Çu t−. §Ó ®¹t ®−îc "sù tham gia", hä th−êng chó träng viÖc x©y dùng mét c¬ chÕ ®Ó ng−êi d©n ®ãng gãp chi phÝ, vÝ dô, chi phÝ sö dông cÇu ®−êng, kªnh m−¬ng. Tuy nhiªn, mét khi c¸c c«ng tr×nh kh«ng xuÊt ph¸t tõ lîi Ých cña céng ®ång, ng−êi d©n sÏ trë vÒ víi c¸ch thøc gi¶i quyÕt tr−íc ®©y cña hä. • Chia sÎ tr¸ch nhiÖm: Mét quan ®iÓm kh¸c kh«ng ®Æt träng t©m trªn chi phÝ mμ chó ý ®Õn tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång trong viÖc duy tr× dù ¸n, vÝ dô tr¸nh viÖc l¹m dông hay lμm h− háng mét c«ng tr×nh ®−îc ®Çu t−. Mét sè c¬ chÕ ®−îc x¸c lËp, nh− giao tr¸ch nhiÖm cho nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng hay thμnh lËp mét ban quan qu¶n lý. §Ó duy tr× mét c«ng tr×nh, th«ng th−êng, mét tháa thuËn ®−îc ký kÕt, nªu râ tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn trong dù ¸n (chÝnh quyÒn vμ céng ®ång). Trong thùc tÕ, ng−êi d©n kh«ng cã ®iÒu kiÖn suy nghÜ vÒ c¸c ®iÒu kho¶n cña tháa thuËn, viÖc th−¬ng th¶o th−êng bÞ chi phèi bëi c¸c nhμ l¶nh ®¹o ®Þa ph−¬ng. Ngay c¶ khi mét ban ®iÒu hμnh ®−îc cö ra, còng kh«ng ch¾c r»ng nh÷ng ng−êi tèt nhÊt trong céng ®ång sÏ ®−îc bÇu. • Chia sÎ quyÒn quyÕt ®Þnh cña céng ®ång: Sù tham gia sÏ chØ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ khi c¸c ho¹t ®éng ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së quyÕt ®Þnh cña céng ®ång. Trong l©m nghiÖp x· héi, víi ý nghÜa nμy kh¸i niÖm "tham gia" th−êng ®−îc nhÊn m¹nh. Nã liªn quan ®Õn sù vËn ®éng c¸c thμnh viªn cña céng ®ång nh¾m tíi c¸c môc tiªu ph¸t triÓn, sù céng t¸c gi÷a mét bªn c¸c nhμ lËp chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch, c¸c giíi chøc triÓn khai thùc hiÖn vμ bªn kia lμ nh÷ng ng−êi ®−îc gäi lμ nhãm môc tiªu ®−îc h−ëng lîi cña mét dù ¸n. §©y lμ mét kh¸i niÖm cã nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn lý t−ëng, c¸c céng ®ång d©n c− ®Þa ph−¬ng thuéc nhãm môc tiªu sÏ tÝch cùc tham gia trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi, víi t− c¸ch lμ chñ thÓ cña dù ¸n. C¸c nhμ nghiªn cøu ph¸t triÓn, c¸n bé khuyÕn l©m ®ãng vai trß xóc t¸c cho qu¸ tr×nh. §©y lμ mét sù ®¶o ng−îc "lÊy d©n lμm gèc" thay v× kh¶o h−íng ¸p ®Æt tõ trªn xuèng . 3.2. C¸c cÊp ®é cña sù tham gia b Trong thùc tÕ, ng−êi ta cã thÓ ®¸nh gi¸ c¸c cÊp ®é tham gia kh¸c nhau. Khi ®Ò cËp ®Õn c¸c cÊp ®é cña sù tham gia cña céng ®ång trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý tμi nguyªn Briggs (1989), Conway (1995), Hobley (1996), Cartier (1996) ®· dùa trªn møc ®é kiÓm so¸t cña ng−êi trong cuéc, tiÒm lùc ®Ó hμnh ®éng vμ quyÒn së h÷u cña ng−êi trong cuéc. C¸c cÊp ®é tham gia cña ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®−îc ph©n chia nh− trong b¶ng 9.1. 136
B¶ng 11.1: C¸c cÊp ®é cña sù tham gia TiÒm lùc ®Ó hμnh Vai trß Ng−êi CÊp ®é ®éng ®Þa ph−¬ng ng−êi ngoμi cuéc Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tõng cÊp ®é tham gia vμ quyÒn t− h÷u trong kiÓm so¸t bÒn v÷ng cuéc gia Sù tham gia cña ng−êi trong cuéc mang tÝnh chiÕu lÖ trong mét ban ®iÒu ********** Tham H×nh thøc hμnh chÝnh thøc nh−ng kh«ng ®−îc bÇu cö vμ kh«ng cã mét quyÒn lîi vμ ** l«i cuèn quyÒn lùc nμo. gia Tham gia cña ng−êi trong cuéc bëi ®−îc th«ng b¸o nh÷ng sù viÖc ®· ********** Tham LÖ thuéc ®−îc quyÕt ®Þnh vμ ®· x¶y ra. Th«ng b¸o gåm nh÷ng tuyªn bè ®¬n thô ®éng ph−¬ng bëi qu¶n trÞ hay qu¶n lý dù ¸n mμ kh«ng cÇn l¾ng nghe sù ph¶n ¸nh, tr¶ lêi cña ng−êi trong cuéc. Mäi th«ng tin chØ ®−îc chia sÎ bªn trong ng−êi ngoμi cuéc. Tham gia tõ Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng c¸ch ®ãng gãp nguån lùc, nh− lao ******** Lμm thuª ®éng lùc vËt ®éng ®Ó nhËn l−¬ng thùc, tiÒn c«ng hay nh÷ng ®éng lùc vËt chÊt kh¸c. Ng−êi trong cuéc cã thÓ ®ãng gãp ®Êt vμ lao ®éng nh−ng ch−a bao giê chÊt tham gia vμo qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm hay qu¸ tr×nh häc hái. Ng−êi ngoμi cuéc quyÕt ®Þnh lÞch tr×nh vμ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh. Ng−êi trong cuéc kh«ng cßn ®−îc thõa h−ëng mét chót c«ng nghÖ hay kü thuËt khi nh÷ng ®éng lùc kÕt thóc. gia Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng t− vÊn hay b»ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái, ******** Tham Kh¸ch ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh tiÕn tr×nh thu thËp th«ng tin, bëi t− vÊn hμng vμ c¶ kiÓm so¸t sù ph©n tÝch, quyÕt ®Þnh ®Þnh h−íng hμnh ®éng. Trong qu¸ tr×nh tham vÊn, ng−êi trong cuéc còng kh«ng ®−îc nh−êng cho mét tÝ g× vÒ quyÒn quyÕt ®Þnh. Ng−êi ngoμi cuéc kh«ng mét chót mang ¬n khi cã ®−îc quan ®iÓm cña ng−êi trong cuéc. Tham gia v× Ng−êi trong cuéc tham gia cã ý nghÜa ®Ó ng−êi ngoμi cuéc ®¹t ®−îc ******* Thø yÕu nh÷ng môc ®Ých cña dù ¸n, ®Æc biÖt gi¶m ®−îc kinh phÝ. Ng−êi trong 137
cuéc cã khi tham gia bëi sù h×nh thμnh nh÷ng nhãm nh»m ®¸p øng nhiÖm vô nh÷ng môc tiªu ®· ®−îc ®Þnh tr−íc liªn quan ®Õn dù ¸n. Sù tham dù nμy cã thÓ t−¬ng t¸c vμ liªn quan tíi chia sÎ quyÒn quyÕt ®Þnh, nh−ng chØ ph¸t sinh sau khi nh÷ng quyÕt ®Þnh chÝnh ®· ®−îc ng−êi ngoμi cuéc thùc hiÖn råi. TÖ h¹i nhÊt, ng−êi trong cuéc chØ ®−îc tham gia vμo ®Ó phôc vô cho nh÷ng môc ®Ých cña ng−êi ngoμi cuéc. Ng−êi trong cuéc lμm viÖc cïng ng−êi ngoμi cuéc ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng −u ****** ***** Hîp t¸c Hîp t¸c tiªn, ng−êi ngoμI cuéc cã nhiÖm vô ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh. Ng−êi trong cuéc tham gia trong liªn kÕt: trong ph©n tÝch, ph¸t triÓn ***** Tham gia §èi t¸c ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng, h×nh thμnh hay t¨ng c−êng nh÷ng ®Þnh chÕ ®Þa t−¬ng t¸c b×nh ®¼ng ph−¬ng. Tham gia nh− mét quyÒn chø kh«ng ph¶I ®Ó ®at môc ®Ých cña ng−êi ngoμI cuéc. TiÕn tr×nh bao gåm nh÷ng ph−¬ng ph¸p luËn liªn ngμnh ®Ó t¹o ra nhiÒu triÓn väng, sö dông cã hÖ thèng vμ h×nh thμnh qu¸ tr×nh häc hái. Nh− nh÷ng nhãm kiÓm so¸t nh÷ng quyÕt ®Þnh ®Þa ph−¬ng vμ x¸c ®Þnh nh÷ng nguån tμI nguyªn cã thÓ ®−îc sö dông nh− thÕ nμo, do ®ã ng−êi d©n cã quyÒn duy tr× cÊu tróc vμ kü thuËt c«ng nghÖ. häc Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc chia sÎ kiÕn thøc, t¹o ra hiÓu biÕt, **** ******** §ång Thμnh cïng nhau lμm viÖc ®Ó h×nh thμnh kÕ ho¹ch hμnh ®éng; ng−êi ngoμI hái viªn cuéc thóc ®Èy. Tham gia tù Ng−êi d©n tham gia b»ng khëi x−íng ®éc lËp víi tæ chøc bªn ngoμI ®Ó ** ********** Chñ ®éng thay ®æi hÖ thèng, hä chñ ®éng liªn hÖ víi tæ chøc bªn ngoμI ®Ó ®−îc cè gi¸c vÊn vÒ nguån lùc hay kü thuËt khi thÊy cÇn, nh−ng hä kim so¸t lμm thÕ nμo ®Ó sö dông nh÷ng nguån lùc. Tham gia tù gi¸c ®−îc ph¸t triÓn nÕu nh÷ng ng−êi ngoμi cuéc ®ãng vai trß xóc t¸c vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng cña ng−êi trong cuéc. Cïng hμnh Ng−êi trong cuéc tù m×nh thùc hiÖn viÖc t×m tßi vμ s¸ng t¹o c«ng nghÖ ************ Tù ®iÒu thÝch øng x¸c lËp vμ thùc thi lÞch tr×nh cña chÝnh hä, ng−êi ngoμI cuéc ®éng hμnh kh«ng cã mÆt. 138
4. §iÒu kiÖn vμ ®éng lùc ®Ó khuyÕn khÝch sù tham gia trong l©m nghiÖp x· héi Kinh nghiÖm ®· chøng tá, cÇn cã mét sè ®iÒu kiÖn, sù tham gia míi cã thÓ diÔn ra. Mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμ céng ®ång hay nhãm d©n c− ph¶i, cïng sinh sèng trong mét khu vùc ®Þa lý nhÊt ®Þnh, chia sÎ cïng mét nÒn v¨n hãa vμ gi¸ trÞ, cã chung lîi Ých sèng cßn l©u dμi, cïng chÞu nh÷ng mèi liªn hÖ x· héi tr−êng tån. Nh÷ng hoμn c¶nh nh− thÕ n©ng ®ì b−íc khëi ®Çu cña nhãm. RÊt quan träng, ng−êi d©n nhËn thøc ®−îc ®iÒu kiÖn riªng cña hä còng nh− c¸c mèi liªn hÖ lÉn nhau vÒ kinh tÕ x· héi vμ chÝnh trÞ trong nhãm víi c¸c nhãm bªn ngoμi. Nh÷ng môc tiªu do ng−êi d©n x¸c ®Þnh dùa trªn sù nhËn biÕt ®ã vμ ®ã lμ c¬ së cho ho¹t ®éng cña nhãm. Sù l·nh ®¹o x· héi víi sù ®ång nhÊt cã thùc chÊt quyÒn lîi víi nh©n d©n mμ nã cè g¾ng phôc vô lμ quan träng ®Ó b¶o ®¶m sù tham gia ®Çy ®ñ ý nghÜa vμ l©u dμi. KhÝa c¹nh liªn quan vμ quan träng lμ qu¸ tr×nh x· héi cña t− vÊn cho sù nhÊt trÝ vÒ môc tiªu chung. Nã b¶o ®¶m sù ®oμn kÕt vμ hμi hßa gi÷a c¸c thμnh viªn trong nhãm. Mét yÕu tè chñ yÕu kh¸c lμ tæ chøc thÝch hîp ®Ó ®−a l¹i søc m¹nh. Ngay c¶ khi tÊt c¶ c¸c yÕu tè trªn ®Òu tháa m·n, sù tham gia còng chØ thμnh c«ng nÕu cã sù thóc ®Èy m¹nh mÏ. Cã quan ®iÓm cho r»ng, sù thóc ®Èy kh«ng vËt chÊt lμ lùc l−îng ®iÒu khiÓn cña tÊt c¶ sù tham gia ®Ých thùc nμo, nã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng th«i thóc nh©n v¨n s©u s¾c (Mongomery, 1974). V¨n ho¸ cã thÓ cã ¶nh h−ëng ®Õn sù tham gia. 4.1. §iÒu kiÖn ®Ó khuyÕn khÝch sù tham gia VÒ mÆt kinh tÕ x· héi, thóc ®Èy sù tham gia cña céng ®ång/ n«ng hé trong nh−ng ho¹t ®éng cã quan hÖ mËt thiÕt víi c¸c c«ng nghÖ cã t¸c dông ®ång thêi t¨ng n¨ng suÊt vμ æn ®Þnh m«i tr−êng khã mμ thóc ®Èy khi “b¶o tån” mμ kh«ng cã lîi Ých kinh tÕ. Nh÷ng ng−êi lËp ch−¬ng tr×nh cã thÓ nhËn ®−îc sù ñng hé cña céng ®ång, r»ng ch−¬ng tr×nh sÏ ®¸p øng môc tiªu cña hä, sÏ thùc hiÖn ®−îc vμ sÏ ®em l¹i lîi Ých kh¸ ®ñ cho nh÷ng ai bá c«ng lμm viÖc. Sù tham gia cña céng ®ång chØ cã khi hä cã nguån lùc ®Ó tham gia, kiÕn thøc vÒ viÖc ph¶i lμm vμ lμm nh− thÕ nμo, sù kÕt hîp thÝch ®¸ng c¸c ®éng lùc thóc ®Èy vμ thÓ chÕ ñng hé vμ gi÷ v÷ng c¸c ho¹t ®éng cña hä (Gregersen,1988). • Nguån lùc: Nguån lùc chñ yÕu trong hÇu hÕt c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH lμ “®Êt”. Trong nhiÒu tr−êng hîp, ¸p lùc cña d©n sè lín ®Õn møc trªn nhiÒu diÖn tÝch réng lín còng kh«ng cã ®Êt dμnh cho viÖc trång c©y gç. Nãi chung, h×nh nh− c¸c dù ¸n trång c©y do céng ®ång chÞu tr¸ch nhiÖm kh«ng thμnh c«ng nh− c¸c dù ¸n trång c©y víi quy m« nhá trªn ®Êt trang tr¹i vμ quanh nhμ ë cña n«ng hé. Giao ®Êt l©m nghiÖp theo luËt ®Þnh t¹o cho ng−êi d©n cã nguån lùc “®Êt” vμ lμm l©m nghiÖp (LNXH) lμ mét chÝnh s¸ch ®óng ®¾n. Vèn rõng lμ nguån lùc quan träng. Nh©n tè kh¸c gãp phÇn ®−a l¹i thμnh c«ng cña c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH lμ s¶n xuÊt cña ®Þa ph−¬ng vÒ l−îng c©y con kh¸ ®ñ vμ dïng ngay. Nh÷ng v−ên −¬m ph©n t¸n th−êng ®−îc thiÕt lËp bëi c¸ nh©n hoÆc nh÷ng nhãm d©n lμng cã thÓ ®−a l¹i thu nhËp, 139
viÖc lμm. NhiÒu ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng lËp v−ên −¬m nhá gÇn n¬i ë s¶n xuÊt c©y con ®¸p øng nhu cÇu võa cho m×nh võa cho nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng. • KiÕn thøc: KiÕn thøc lμ nguån cÇn thiÕt ®Ó céng ®ång n«ng th«n tham gia LNXH biÕt viÖc ph¶i lμm vμ lμm nh− thÕ nμo ®Ó ®¸p øng môc tiªu cña dù ¸n. Ng−êi ta th−êng cho r»ng, n«ng d©n cã nhiÒu kinh nghiÖm trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, còng sÏ trång tèt lo¹i c©y rõng. §iÒu ®ã cã thÓ lμ ®óng nÕu c«ng t¸c khuyÕn n«ng lμm tèt, phæ cËp tèt kiÕn thøc cho nh÷ng ai tham gia ch−¬ng tr×nh LNXH vÒ qu¶n lý rõng, trång c©y gç. Phæ cËp kiÕn thøc trång c©y- trång c©y g×? B»ng c¸ch nμo ? ë ®©u? Lóc nμo?- nh− thÕ nμo cho tèt? Qu¶n lý rõng nh− thÕ nμo cho tèt? lμ mét vÊn ®Ò lμm bËn trÝ c¸c nhμ l©m nghiÖp vμ nh÷ng ai kh¸c liªn hÖ víi ch−¬ng tr×nh LNXH. Nh÷ng thμnh c«ng ë Nepal, Hμn Quèc, Haiiti do c¸c tæ chøc chÝnh phñ vμ phi chÝnh phñ lμ nhê sö dông tèt nh÷ng c− d©n ®Þa ph−¬ng nh− ng−êi thóc ®Èy, cæ vò, hoÆc nh÷ng viªn chøc n«ng nghiÖp t¹i chç lμm ng−êi h−íng dÉn, hæ trî kü thuËt. ¦u thÕ cña tiÕp cËn cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ lμ tr¸nh c¸i gäi lμ kh«ng tin cËy ng−êi ®Þa ph−¬ng cña c¸c nhμ l©m nghiÖp tõ n¬i kh¸c ®Õn lμm viÖc víi c¸c céng ®ång. 4.2. §éng lùc thóc ®Èy sù tham gia Sù tham gia tù nguyÖn tÝch cùc cña céng ®ång lμ nh©n tè chñ yÕu trong thμnh c«ng cña bÊt kú dù ¸n/ch−¬ng tr×nh LNXH nμo. §éng lùc thóc ®Èy cã hai lo¹i: nh÷ng ®éng lùc kÕt hîp víi thÞ tr−êng vμ nh÷ng ®éng lùc liªn kÕt víi nh÷ng nh©n tè phi thÞ tr−êng, vÝ dô trî cÊp, v¨n hãa, x· héi. Mét vÝ dô râ rμng vÒ ®éng lùc thÞ tr−êng lμ gi¸ thÞ tr−êng cña cñi ®· kÝch thÝch ®Çu t− trång c©y nh− ®· diÔn ra ë Haiiti, ¢n §é vμ c¸c n¬i kh¸c. Tãm l¹i, bÞ ®ãi vμ l¹nh ®· thóc ®Èy bè mÑ thu h¸i cñi ®Ó s−ëi Êm vμ nÊu ¨n lμ thÝ dô thuéc ®éng lùc phi thÞ tr−êng. Khi kh«ng biÕt ®iÒu g× thóc ®Èy céng ®ång n«ng th«n ho¹t ®éng th× nh÷ng biÖn ph¸p dï cã hiÖu lùc khªu gîi sù tham gia cña nh©n d©n trong ho¹t ®éng ch−¬ng tr×nh còng sÏ trë nªn may rñi. LiÖu cã ph¶i nh÷ng ®éng lùc nμo còng thÝch hîp víi céng ®ång mμ dù ¸n ®ang cã quan hÖ (ë mét sè x· héi, tÝn dông ®−îc cÊp sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶, nh− lμ mét ®éng lùc cho hμnh ®éng bëi lÏ nh©n d©n cã ¸c c¶m víi nî do nguyªn nh©n v¨n ho¸) (Hyman 1983). Sù kh¸c nhau vÒ v¨n hãa ®ang tån t¹i ë c¸c céng ®ång ®· ¶nh h−ëng ®Õn c¸c hÖ thèng ®éng lùc thóc ®Èy vμ hiÖu qu¶ cña c¸c c¬ chÕ ®éng lùc kh¸c nhau. Tuy nhiªn vÉn cã tr−êng hîp nhiÒu céng ®ång ®· ph¶n øng t−¬ng tù ®èi víi c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch vμ ®éng lùc nμo ®ã. Ng−êi lËp dù ¸n cÇn x¸c ®Þnh vμ ghi nhí c¸c hÖ thèng ®éng lùc kh¸c nhau. CÇn nhËn thøc thËt ®óng ®éng lùc thóc ®Èy ®èi víi n«ng th«n. C¬ b¶n n«ng d©n xem xÐt lîi nhuËn rßng nhËn thÊy ®−îc (nghÜa lμ sù chªnh lÖch gi÷a chi phÝ vμ lîi nhuËn thÊy ®−îc) vμ sù an toμn t−¬ng ®èi hay rñi ro liªn quan ®Õn viÖc trång c©y. Hä xem xÐt trång c©y trong hoμn c¶nh hÖ thèng canh t¸c cña hä. Do vËy hä so s¸nh lîi nhuËn rßng chê ®îi víi lîi Ých mμ hä cã thÓ thu ®−îc tõ sù sö dông ®Êt, c¸c nguån lùc vμ thêi gian trong hÖ thèng canh t¸c. Hä còng so s¸nh sù rñi ro ®−îc c¶m nhËn trong trång c©y víi sù 140
an toμn hoÆc nh÷ng rñi ro liªn kÕt víi sö dông ®Êt, c¸c nguån lùc kh¸c vμ thêi gian cho c¸c lîi Ých kh¸c. Nh÷ng can thiÖp tõ bªn ngoμi cã thÓ lμ b¾t buéc khi hÖ thèng ®éng lùc céng ®ång ®Þa ph−¬ng kh«ng cã hiÖu qu¶ trong ho¹t ®éng mong muèn vÒ mÆt x· héi lμ phæ biÕn. Trong c¶ hai hoμn c¶nh thÞ tr−êng vμ phi thÞ tr−êng, c¸c chÝnh phñ cung cÊp trî gi¸ vμ nh÷ng ñng hé kh¸c ®Ó thóc ®Èy nh÷ng hμnh ®éng mong muèn vÒ mÆt x· héi. Môc ®Ých cña tÊt c¶ c¸c ch−¬ng tr×nh nh− thÕ lμ ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thèng ®éng lùc ®Þa ph−¬ng dÉn tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng vμ c¶i thiÖn phóc lîi. • §éng lùc thÞ tr−êng HiÓn nhiªn, thu nhËp giμnh ®−îc lμ mét ®éng lùc m¹nh mÏ gîi ra sù tham gia cña céng ®ång réng r·i trong LNXH. C¸c ch−¬ng tr×nh LNXH cã nh÷ng s¶n phÈm cã thÓ tiªu thô ®−îc sÏ t¹o nhiÒu c¬ may thÞ tr−êng. Sù khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng LNXH gi¸n tiÕp liªn hÖ víi c¬ së h¹ tÇng vμ ®éng lùc thÞ tr−êng.. C¶i thiÖn t×nh tr¹ng giao th«ng do nhμ n−íc hoÆc c¸c nhμ cã tr¸ch nhiÖm cña dù ¸n vμ lμm gi¶m chi phÝ, ®ång thêi t¨ng thªm tiÒn l·i rßng tiÒm tμng cã thÓ lμ ®éng lùc thÝch hîp ®èi víi sù liªn hÖ cña ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng dùa trªn thÞ tr−êng. §éng lùc thÞ tr−êng hay thóc ®Èy b»ng lîi nhuËn cã thÓ lμ lùc cùc kú m¹nh mÏ vμ lμ ®iÒu mμ c¸c nhμ lËp kÕ ho¹ch cña dù ¸n cÇn ph¶i nghiªn cøu. • §éng lùc phi thÞ tr−êng NhiÒu dù ¸n LNXH cã Ýt ho¹t ®éng víi ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, ®· lμ nh÷ng dù ¸n buæi ®Çu mμ môc ®Ých gióp n«ng d©n s¶n xuÊt cho chÝnh hä. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ®éng lùc phi thÞ tr−êng rÊt cã ý nghÜa. Nh÷ng nhμ lËp kÕ ho¹ch xö lý c¸c yÕu tè t«n gi¸o, x· héi vμ v¨n ho¸ kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh x©y dùng hÖ thèng ®éng lùc thÝch hîp ®Ó cã sù tham gia réng r·i. Trî gi¸ cña nhμ n−íc sÏ ®−îc sö dông. §−a c¸c nh©n tè lμ gi¶m rñi ro hoÆc c¸i kh«ng ch¾c ch¾n cã thÓ lμ cÇn thiÕt, khiÕn cho ng−êi n«ng d©n ®Þa ph−¬ng chÊp nhËn nh÷ng hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp kh¸c nhau. Nh÷ng nhμ l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng tham gia trång c©y còng lμ mét ®éng lùc. Ngμy cμng cã nhiÒu tμi liÖu vÒ c¬ chÕ ®éng lùc phi thÞ tr−êng (cÊp c©y con kh«ng mÊt tiÒn, trî cÊp l−¬ng thùc, cè vÊn kü thuËt...) Nh÷ng c¬ chÕ nh− thÕ râ rμng cÇn ®−îc sö dông víi sù thËn träng ®óng møc. NÕu kh«ng, cã thÓ thËt sù g©y tæn h¹i cho ch−¬ng tr×nh. VÝ dô khi cÊp c©y con kh«ng mÊt tiÒn hoÆc c¸c c¸ch trî vèn kh¸c ®−îc sö dông ë n¬i nμy th× ë lμng bªn c¹nh tr−íc ®©y ®· trång mét Ýt c©y, nay cã thÓ hoμn toμn bá r¬i viÖc trång c©y trõ phi hä còng nhËn ®−îc trî cÊp (Gregensen,1988). Cuèi cïng c¸c c¬ chÕ ®éng lùc cã thÓ bÞ rμng buéc víi c¸c ph−¬ng s¸ch thùc hiÖn ®óng ®¾n. Hoskin 1979 kÓ mét vÝ dô tõ Senegal, n¬i mμ c¸c n«ng d©n ban ®Çu nhËn ®−îc tiÒn trång c©y Acacia albisa; kinh nghiÖm cho thÊy, kho¶ng 70% sè c©y bÞ chÕt. Do vËy ch−¬ng tr×nh b¾t ®Çu tr¶ cho mçi c©y sèng sau khi trång tõ s¸u th¸ng ®Õn mét n¨m. ViÖc tr¶ c«ng ®−îc tiÕp tôc trong hai n¨m sau còng c¨n cø vμo sè c©y sèng víi c¸ch ®ã, sè c©y chÕt kh«ng cßn n÷a. 4.3. ThÓ chÕ hãa sù tham gia Møc ®é mμ c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH ®−îc thÓ chÕ ho¸ cã tÇm quan träng ®Õn sù thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña ch−¬ng tr×nh. Nh©n tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh ®Õn sù h−ëng øng cña céng ®ång ®èi víi sù ®æi míi kü thuËt trong LNXH, lμ sù cam kÕt vμ ®¸p l¹i cña nhμ 141
n−íc th«ng qua ph¸p chÕ, chuyÓn giao kü thuËt vμ n©ng ®ì vÒ tμi chÝnh. §iÒu ®ã cã thÓ cã hiÖu qu¶ trùc tiÕp ®Õn n¨ng lùc, tr×nh ®é nhËn thøc, lîi Ých vμ ®Þnh chÕ ë ®Þa ph−¬ng vμ do ®ã ®Õn sù tham gia cña céng ®ång. ChÝnh s¸ch cña chÝnh phñ ®óng ®¾n vÒ sù ph¸t triÓn n«ng th«n, nhÊt lμ n«ng d©n nghÌo, lμ mét ®iÒu c¬ b¶n b¶o ®¶m cho sù thμnh c«ng cña c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH, song song víi viÖc céng ®ång nhËn râ lîi Ých do LNXH mang l¹i vμ tù nguyÖn tham gia tÝch cùc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh. LuËt ph¸p lμ mét c«ng cô thùc hiÖn chÝnh s¸ch, nh−ng cã lóc luËt ph¸p cã phÇn bÊt cËp, kh«ng thÝch hîp víi môc tiªu tr−íc m¾t. C¸c ®iÒu luËt vÒ ph¸t triÓn n«ng th«n (sö dông ®Êt, trång trät, ch¨n nu«i) ®Òu cã liªn quan mËt thiÕt víi luËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. §iÒu quan träng lμ ph¶i söa ®æi, bæ sung l©m luËt sao cho thèng nhÊt víi c¸c luËt kh¸c vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng th«n. L©m luËt ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®−a l¹i lîi Ých cô thÓ cho c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng tõ c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp (vÝ dô, vÊn ®Ò thõa nhËn c¸c quyÒn gia dông cña d©n víi sù ®¶m b¶o yªu cÇu sinh th¸i cÇn thiÕt, quyÒn qu¶n lý rõng ë c¸c ®Þa ph−¬ng... Mét nguyªn t¾c nh− ®· biÕt trong ph¸t triÓn lμ nh©n d©n ph¶i tham gia tÝch cùc vμo dù ¸n sÏ mang l¹i lîi Ých l©u dμi cho hä, tuy vËy tr¸ch nhiÖm cña chÝnh phñ lμ gióp ®ì, lμm m¹nh thªm c¸c nç lùc cña céng ®ång trong qu¶n lý h÷u hiÖu c¸c hæ trî (tr¶ c«ng trång, t− vÊn trong trång c©y ®a môc ®Ých, cung cÊp h¹t gièng, c©y con...) hoÆc cung cÊp ph−¬ng tiÖn vμ x©y dùng c¬ së h¹ tÇng (®−êng lμng, c«ng tr×nh thñy lîi, tr−êng häc, bÖnh x¸, chî...) CÇn nhÊn m¹nh, bèn yªu cÇu-nguån lùc, kiÕn thøc, ®éng lùc thóc ®Èy vμ thÓ chÕ t¸c ®éng hæ t−¬ng vμ kh«ng thÓ xö lý riªng biÖt ®èi víi mçi mét dù ¸n cô thÓ. 142
Tμi liÖu tham kh¶o 1. CARTER, J 1996. Recent approaches to participatory forest resource assessment. Rural Development Forestry Guide 2. ODI, London. 2. CHAMBERS, R. 1983. Rural development: Putting the last first. Longman. London, UK 3. CHAMBERS,R. 1992. Participatory rural appraisal: Past, present and future. Forest, Trees and People, Newsletter No15-16. p 4-9. 4. CHAMBERS, R., I. GUIJT, 1995. PRA - five years later. Where are we how? Forest,Trees and People, Newsletter No 26-27, p 4-14. 5. DAVIS-CASE, D. 1989. The community's toolbox: The idea, methods and tools for participatory assessment, monitoring, evaluation in community forestry. Community forestry field manual 2- FTPP-FAO and SIDA, Rome, Italy. 6. DIAKITE, G., 1978. DÐveloppement μ la carte. Les nouvelless Ðditions africaines, Dakar, Abijan, LomÐ. 7. GILMOUR, D.A. AND R.J.FISHER, 1991. Villages, Forest, Foresters: The philosophy, process and practice of community forestry in Nepal, Sohayogi Press. Kadmandu, Nepal, 8. GRANDSTAFF, T. B. , D.A.MESSERSCHMIDT, 1995. A Manager's Guide to the use of Rapid Rural Appraisal, Farm programme, FAO/UNDP and Suranaree University of Technology, Thailand. 9. GREGERSEN H., 1988. People, trees and rural development: the role of social forestry. Journal of Forestry No October, p 20-22. 10. HOBLEY,M. 1996. Participatory forestry: the process of change in India and Nepal. Rural Development Forestry Guide 3. ODI, London. 11. MESSERSCHMIDT, D. 1992. Social science application in Asian agroforestry, Winrock international, USA 12. Messerschmidt,D.. 1995. Rapid appraisal for community forestry: the RA process and rapid dignostic tools. Methodology series. International institute for environment and development. London, UK. 13. MEISTER, A., 1969. Participation, Animation et Developpement. Edit. Anthropos, Paris, 14. PELUSO,N. 1992. Rich forest, poor people. Resouces control and resistance in Java. USA 15. RAO Y.S. 1986. Community forestry: Lesson from case study in Asia and Pacific Region. FAO. Bangkok. 16. WIERSUM, K.F. 1994. Social forestry in South and South-East Asia: History and New Perspective. Proceedings of the seminar on the development of social forestry and suistainable forestry Management, Gadjah Mada University, page 1-27 143