Bài giảng môn Y HỌC CỔ TRUYỀN - Bài 4

Chia sẻ: Vu Dinh Hiep | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

183
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

80 huyệt thường dùng điều trị tám chứng bệnh thường gặp I. Mục tiêu 1. Mô tả được vị trí của 80 huyệt thường dùng. 2. Trình bày được tác dụng điều trị của 80 huyệt thường dùng. II. Nội dung 1. Đại cương: Châm cứu là một phương pháp chữa bệnh tiện lợi, đơn giản, …

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng môn Y HỌC CỔ TRUYỀN - Bài 4

80 huyÖt thêng dïng ®iÒu trÞ t¸m chøng bÖnh thêng gÆp I. Môc tiªu 1. M« t¶ ®îc vÞ trÝ cña 80 huyÖt thêng dïng. 2. Tr×nh bµy ®îc t¸c dông ®iÒu trÞ cña 80 huyÖt thêng dïng. II. Néi dung 1. §¹i c¬ng: Ch©m cøu lµ mét ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh tiÖn lîi, ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn vµ hiÖu qu¶, ph¹m vi ch÷a bÖnh t¬ng ®èi réng, cã thÓ thùc hiÖn t¹i c¸c c¬ së y tÕ tõ x· ®Õn trung ¬ng vµ t¹i gia ®×nh. Muèn ch©m cøu tèt cÇn n¾m v÷ng vÞ trÝ, t¸c dông c¸c huyÖt, thùc hiÖn kü thuËt ch©m thµnh th¹o, chØ ®Þnh vµ chèng chØ ®Þnh cña ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng ch©m cøu. 2. VÞ trÝ, t¸c dông cña 80 huyÖt thêng dïng ®iÒu trÞ 8 bÖnh chøng thêng gÆp 2.1. HuyÖt vïng tay: 13 huyÖt Chó ý: - Khi sö dông huyÖt ë gÇn 10 ®Çu ngãn tay ch©m n«ng kho¶ng 2mm. - HuyÖt ë vïng cæ tay, bµn tay, ngãn tay, dïng gãc ch©m ngang 150. Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1.Kiªn ngung - Chç lâm díi mám - §au khíp vai, b¶ vai, (§¹i trêng kinh) cïng vai ®ßn, n¬i b¾t ®Çu ®au ®¸m rèi thÇn kinh cña c¬ Delta. c¸nh tay, liÖt d©y mò. 0 2. Khóc tr× GÊp khuûu tay 45 , huyÖt - §au d©y thÇn kinh (§¹i trêng kinh) ë tËn cïng phÝa ngoµi nÕp quay, ®au khíp khuûu, gÊp khuûu. liÖt chi trªn, sèt, viªm häng. 3. XÝch tr¹ch - Trªn r·nh nhÞ ®Çu - Ho, sèt, viªm häng, (PhÕ kinh) ngoµi, bªn ngoµi g©n c¬ c¬n hen phÕ qu¶n, sèt nhÞ ®Çu, bªn trong c¬ cao co giËt ë trÎ em. ngöa dµi, huyÖt trªn ®êng ngang nÕp khuûu 4. Khóc tr¹ch - Trªn r·nh nhÞ ®Çu trong, - Sèt cao, ®au d©y thÇn (T©m bµo l¹c bªn trong g©n c¬ nhÞ ®Çu, kinh gi÷a, ®au khíp kinh) trªn ®êng ngang nÕp khuûu, say sãng, n«n khuûu. möa. 5. Néi quan - Tõ l»n chØ cæ tay ®o lªn - §au khíp cæ tay, ®au (T©m bµo l¹c 2 thèn, huyÖt ë gi÷a g©n d©y thÇn kinh gi÷a, rèi kinh) c¬ gan tay lín vµ g©n c¬ lo¹n thÇn kinh tim, mÊt gan tay bÐ. ngñ, ®au d¹ dµy. 6. Th¸i uyªn - Trªn l»n chØ cæ tay, bªn - Ho, ho ra m¸u, hen, 71
(PhÕ kinh) ngoµi g©n c¬ gan tay lín, viªm phÕ qu¶n, viªm huyÖt ë phÝa ngoµi m¹ch häng, ®au d©y thÇn kinh quay. liªn sên. 7. Thèng lý - Tõ l»n chØ cæ tay ®o lªn - Rèi lo¹n thÇn kinh tim, (T©m kinh) 1 thèn, huyÖt n»m trªn t¨ng huyÕt ¸p, mÊt ngñ, ®êng nèi tõ huyÖt ThiÕu ®au thÇn kinh trô, ®au h¶i ®Õn huyÖt ThÇn m«n. khíp cæ tay, c©m. 8. ThÇn m«n - Trªn l»n chØ cæ tay, - §au khíp khuûu, cæ (T©m kinh) huyÖt ë chç lâm gi÷a tay, nhøc nöa ®Çu, ®au x¬ng ®Ëu vµ ®Çu díi vai g¸y, c¶m m¹o, sèt x¬ng trô, phÝa ngoµi chç cao. b¸m g©n c¬ trô tríc. 9.Ngo¹i quan - HuyÖt ë khu c¼ng tay - §au khíp khuûu, cæ (Tam tiªu kinh) sau, tõ D¬ng tr× ®o lªn 2 tay, nhøc nöa ®Çu, ®au thèn, gÇn ®èi xøng huyÖt vai g¸y, c¶m m¹o, sèt néi quan. cao. 10. D¬ng tr× - Trªn nÕp l»n cæ tay, bªn - §au khíp cæ tay, nhøc (Tam tiªu kinh) ngoµi g©n c¬ duçi chung. nöa ®Çu, ï tai, ®iÕc tai, c¶m m¹o. 11. Hîp cèc - §Æt ®èt II ngãn c¸i bªn - Nhøc ®Çu, ï tai, mÊt (§¹i trêng kinh) kia, lªn hå khÈu bµn tay ngñ, ra må h«i trém, sèt bªn nµy, n¬i tËn cïng ®Çu cao, c¶m m¹o, ®au r¨ng ngãn tay lµ huyÖt, h¬i (hµm trªn), ho. nghiªng vÒ phÝa ngãn tay trá. 12. B¸t tµ - Chç tËn cïng c¸c nÕp - Viªm khíp bµn tay, (Ngoµi kinh) gÊp cña 2 ngãn tay phÝa cíc. mu tay (mçi bµn cã 4 huyÖt, 2 bªn cã 8 huyÖt) 13.ThËp tuyªn - HuyÖt ë 10 ®Çu ngãn - Sèt cao, co giËt. (Ngoµi kinh) tay, ®iÓm gi÷a c¸ch bê tù do mãng tay 2mm vÒ phÝa gan bµn tay. 2.2. HuyÖt vïng ch©n: 20 huyÖt * Chó ý: - Khi ch©m vµ thuû ch©m c¸c huyÖt vïng khíp gèi ph¶i v« trïng cho tèt. - Kh«ng nªn thuû ch©m vµo huyÖt Uû trung. Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1. Hoµn khiªu - N»m nghiªng co ch©n trªn, - §au khíp h¸ng, ®au (§ëm kinh) duçi ch©n díi, huyÖt ë chç d©y thÇn kinh to¹, liÖt lâm ®»ng sau ngoµi mÊu chi díi. chuyÓn lín x¬ng ®ïi trªn c¬ 72
m«ng to. 2. TrËt biªn - Tõ huyÖt Trêng cêng ®o - §au khíp h¸ng, ®au (Bµng quang lªn 2 thèn, ®o ngang ra 3 d©y thÇn kinh to¹, liÖt kinh) thèn. chi díi. 3. BÔ quan - Lµ ®iÓm gÆp cña ®êng - §au khíp h¸ng, liÖt (ThËn kinh) ngang qua khíp mu vµ ®êng chi díi däc qua gai chËu tríc trªn. 4 Thõa phï - ë mÆt sau ®ïi, gi÷a nÕp l»n - §au thÇn kinh to¹, (Bµng quang m«ng. ®au lng, liÖt chi díi. kinh) 5. HuyÕt h¶i - Tõ ®iÓm gi÷a bê trªn x¬ng - §au khíp gèi, ®au (Kinh Tú) b¸nh chÌ ®o lªn mét thèn, ®o d©y thÇn kinh ®ïi, rèi vµo trong hai thèn. lo¹n kinh nguyÖt, dÞ øng, xung huyÕt. 6. L¬ng kh©u - Tõ ®iÓm gi÷a bê trªn x¬ng - §au khíp gèi, ®au (Kinh vÞ) b¸nh chÌ ®o lªn 2 thèn, ®o ra d©y thÇn kinh ®ïi, ®au ngoµi mét thèn. d¹ dµy, viªm tuyÕn vó. 7. §éc ty - Chç lâm bê díi ngoµi - §au khíp gèi (Kinh vÞ) x¬ng b¸nh chÌ. 8. TÊt nh·n - Chç lâm bê díi trong x¬ng - §au khíp gèi (Ngoµi b¸nh chÌ. kinh) 9. Uû trung - §iÓm gi÷a nÕp l»n tr¸m - §au lng (tõ th¾t lng (Bµng quang khoeo. trë xuèng) ®au khíp kinh) gèi, sèt cao, ®au d©y thÇn kinh to¹. 10. Tóc tam lý - Tõ ®éc tþ ®o xuèng 3 thèn, - §au khíp gèi, ®au thÇn (VÞ kinh) huyÖt c¸ch mµo chµy mét kinh to¹, kÝch thÝch tiªu kho¸t ngãn tay. ho¸, ®au d¹ dµy, ®Çy bông, chËm tiªu, lµ huyÖt cêng tr¸ng c¬ thÓ khi cøu, xoa bãp. 11. D¬ng l¨ng - Chç lâm gi÷a ®Çu trªn x¬ng - §au khíp gèi, ®au thÇn tuyÒn chµy vµ x¬ng m¸c kinh to¹, nhøc nöa bªn (§ëm kinh) ®Çu, ®au vai g¸y, ®au thÇn kinh liªn sên, co giËt. 12. Tam ©m - Tõ låi cao m¾t c¸ trong x¬ng - Rong kinh, rong giao chµy ®o lªn 3 thèn, huyÖt ë c¸ch huyÕt, do¹ x¶y, bÝ ®¸i, (Kinh Tú) bê sau trong x¬ng chµy 1 kho¸t ®¸i dÇm, di tinh, mÊt ngãn tay. ngñ. 13. HuyÒn - Tõ låi cao m¾t c¸ ngoµi x¬ng - §iÒu trÞ ®au d©y thÇn 73
chung chµy ®o lªn 3 thèn, huyÖt n»m ë kinh to¹, liÖt chi díi, (Kinh ®ëm) phÝa tríc cña x¬ng m¸c. ®au khíp cæ ch©n, ®au vai g¸y. 14. Thõa s¬n ë gi÷a c¼ng ch©n sau, trªn c¬ - §au thÇn kinh to¹, (Bµng quang dÐp, n¬i hîp l¹i cña hai ngµnh chuét rót, t¸o bãn. kinh) c¬ sinh ®«i trong vµ sinh ®«i ngoµi. 15. Th¸i khª - C¸ch ngang sau m¾t c¸ trong - Rèi lo¹n kinh nguyÖt, (Kinh ThËn) x¬ng chµy nöa thèn. mÊt ngñ, ï tai, hen phÕ qu¶n, ®au khíp cæ ch©n, bÝ ®¸i. 16. C«n l«n - C¸ch ngang sau m¾t c¸ ngoµi - §au lng, ®au khíp (Bµng quang x¬ng chµy nöa thèn. cæ ch©n, c¶m m¹o, kinh) nhøc ®Çu sau g¸y. 17. Th¸i xung - Tõ kÏ ngãn ch©n I - II ®o lªn - Nhøc ®Çu vïng ®Ønh, (Kinh Can) 2 thèn vÒ phÝa mu ch©n. t¨ng huyÕt ¸p, viªm mµng tiÕp hîp, thèng kinh. 18. Gi¶i khª - HuyÖt ë chÝnh gi÷a nÕp gÊp cæ - §au khíp cæ ch©n, (Kinh VÞ) ch©n, chç lâm gi÷a g©n c¬ duçi ®au d©y thÇn kinh to¹, dµi ngãn c¸i vµ g©n c¬ duçi liÖt chi díi. chung ngãn ch©n. 19. Néi ®×nh - Tõ kÏ ngãn ch©n II - III ®o - §au r¨ng hµm díi, liÖt (Kinh vÞ) lªn 1/2 thèn vÒ phÝa mu ch©n VII ngo¹i biªn, sèt cao, ®Çy bông, ch¶y m¸u cam 20. B¸t phong - 8 huyÖt ngay kÏ c¸c ®èt ngãn - Viªm c¸c ®èt bµn (Ngoµi kinh) ch©n cña 2 bµn ch©n. ngãn ch©n, cíc. 2.3. HuyÖt vïng ®Çu mÆt cæ: 20 huyÖt Chó ý: Khi ch©m c¸c huyÖt ë vïng da s¸t x¬ng nh tr¸n, ®Ønh ®Çu, hoÆc ë díi cã c¸c c¬ quan nh ë m¾t th× ch©m n«ng kho¶ng 2mm vµ gãc ch©m 150. C¸c huyÖt quanh m¾t khi ch©m chó ý v¾t kh« b«ng cån s¸t trïng, tr¸nh cån r¬i vµo m¾t Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1. D¬ng b¹ch - Tõ ®iÓm gi÷a cung l«ng - LiÖt VII ngo¹i biªn, (Kinh §ëm) mµy ®o lªn mét thèn, huyÖt nhøc ®Çu, viªm mµng n»m trªn c¬ tr¸n. tiÕp hîp, ch¾p, lÑo, viªm tuyÕn lÖ. 2. Ên ®êng - §iÓm gi÷a ®Çu trong 2 - Nhøc ®Çu, sèt cao, (Ngoµi kinh) cung l«ng mµy. viªm xoang tr¸n, ch¶y 74
m¸u cam. 3. T×nh minh - Chç lâm c¹nh gãc trong - LiÖt VII ngo¹i biªn, (Bµng quang mi m¾t trªn 2mm. ch¾p, viªm mµng tiÕp kinh) hîp, viªm tuyÕn lÖ. 4. To¸n tróc - Chç lâm ®Çu trong cung - Nhøc ®Çu, bÖnh vÒ (Bµng quang l«ng mµy. m¾t, liÖt VII ngo¹i biªn. kinh) 5.Ty tróc kh«ng - Chç lâm ®Çu ngoµi cung - Nhøc ®Çu, bÖnh vÒ (Tam tiªu kinh) l«ng mµy. m¾t, liÖt VII ngo¹i biªn. 6. Ng yªu - ë ®iÓm gi÷a cung l«ng - LiÖt VII ngo¹i biªn, (Ngoµi kinh) mµy c¸c bÖnh vÒ m¾t. 7. Th¸i d¬ng - Cuèi l«ng mµy hay ®u«i - Nhøc ®Çu, ®au r¨ng, (Ngoµi kinh) m¾t ®o ra sau mét thèn, viªm mµng tiÕp hîp. huyÖt ë chç lâm trªn x¬ng th¸i d¬ng. 8. Nghinh h¬ng - Tõ ch©n c¸ch mòi ®o ra ngoµi - Viªm mòi dÞ øng, ng¹t (§¹i trêng kinh) 4mm (hoÆc kÎ mét ®êng mòi, ch¶y m¸u cam, liÖt th¼ng ngang qua ch©n c¸nh VII ngo¹i biªn. mòi, gÆp r·nh mòi m¸ lµ huyÖt). 9. Nh©n trung - ë giao ®iÓm 1/3 trªn vµ - NgÊt, cho¸ng, sèt cao (M¹ch §èc) 2/3 díi cña r·nh nh©n co giËt liÖt d©y VII. trung. 10. §Þa th¬ng - Ngoµi khÐo miÖng 4/10 - LiÖt d©y VII, ®au r¨ng (Kinh VÞ) thèn. 11. H¹ quan - HuyÖt ë chç lâm, chÝnh - ï tai, ®iÕc tai, ®au (Kinh VÞ) gi÷a khíp th¸i d¬ng hµm, r¨ng, liÖt d©y VII ngo¹i ngang n¾p tai. biªn, viªm khíp th¸i d¬ng hµm. 12. Gi¸p xa - Tõ gãc x¬ng hµm díi ®o - LiÖt d©y VII, ®au r¨ng, (Kinh VÞ) vµo 1 thèn, tõ §Þa th¬ng ®o ®au d©y thÇn kinh V, ra sau 2 thèn vÒ phÝa gãc cÊm khÈu. hµm. HuyÖt ë chç låi cao c¬ c¾n . 13. Thõa khÊp - ë gi÷a mi m¾t díi ®o - Viªm mµng tiÕp hîp, (Kinh VÞ) xuèng 7/10 thèn, huyÖt ch¾p, lÑo, liÖt d©y VII t¬ng ®¬ng víi hâm díi ngo¹i biªn. æ m¾t. 14. Liªm tuyÒn - N»m ë chç lâm bê trªn - Nãi khã, nãi ngäng, (M¹ch Nh©m) sôn gi¸p. nuèt khã, c©m, mÊt tiÕng. 15. Õ phong - ë chç lâm gi÷a x¬ng - LiÖt d©y VII, ï tai, (Tam tiªu kinh) hµm díi vµ x¬ng chòm, ®iÕc tai, viªm tuyÕn 75
(Ên d¸i t¸i xuèng tíi ®©u lµ mang tai, rèi lo¹n tiÒn huyÖt t¹i ®ã). ®×nh. 16. B¸ch héi - HuyÖt ë gi÷a ®Ønh ®Çu, - Sa trùc trµng, nhøc (§èc m¹ch) n¬i gÆp nhau cña hai ®êng ®Çu, c¶m cóm, trÜ, sa kÐo tõ ®Ønh 2 loa tai víi sinh dôc. m¹ch ®èc. 17. Tø thÇn th«ng - Gåm cã 4 huyÖt c¸ch B¸ch - Ch÷a ®au ®Çu vïng (Ngoµi kinh) héi 1 thèn theo chiÒu tríc ®Ønh, c¶m cóm, c¸c sau vµ hai bªn chøng sa. 18. §Çu duy - ë gãc tr¸n trªn, gi÷a khe - Ch÷a ®au d©y V, ï tai, (Kinh VÞ) khíp x¬ng tr¸n vµ x¬ng ®iÕc tai, liÖt d©y VII, ®Ønh ®au r¨ng. 19. QuyÒn liªu - Th¼ng díi khoÐ m¾t ngoµi, - Ch÷a ®au d©y V, ®au (TiÓu trêng chç lâm bê díi x¬ng gß r¨ng, liÖt d©y VII. kinh) m¸. 20. Phong tr× - Tõ gi÷a x¬ng chÈm vµ cæ I - §au vai g¸y, t¨ng (Kinh §ëm) ®o ngang ra 2 thèn, huyÖt ë huyÕt ¸p, bÖnh vÒ m¾t, chç lâm phÝa ngoµi c¬ thang, c¶m m¹o, nhøc ®Çu. phÝa sau c¬ øc ®ßn chòm. 2.4. HuyÖt vïng ngùc vµ lng: 12 huyÖt. Chó ý: - Khi ch©m c¸c huyÖt vïng nµy sö dông gãc ch©m 450 - §é n«ng s©u tuú thuéc vµo bÖnh nh©n gÇy hay bÐo. Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1. Chiªn trung - ë trªn x¬ng øc ®iÓm - Viªm tuyÕn vó, ®au thÇn (M¹ch Nh©m) gi÷a ®êng ngang liªn kinh liªn sên, n«n, nÊc, h¹ sên IV. huyÕt ¸p. 2. Trung phñ - ë khoang liªn sên II - Viªm phÕ qu¶n, ho, hen, (Kinh PhÕ) trªn r·nh Delta ngùc. ®au vai g¸y, viªm tuyÕn vó. 3. Cù cèt - ë ®Ønh gãc nhän ®îc - §iÒu trÞ ®au vai g¸y, liÖt (Tam tiªu t¹o thµnh bëi x¬ng ®ßn chi trªn, ®au khíp vai. kinh) vµ sèng gai x¬ng b¶ vai, phÝa trªn mám vai. 4. §¹i truú - ë gi÷a CVII vµ DI - Sèt cao co giËt, sèt rÐt, (§èc khã thë. m¹ch) 5. Kiªn tØnh - HuyÖt ë trªn c¬ thang - §au vai g¸y, suy nhîc (Kinh §ëm) gi÷a ®êng nèi huyÖt ®¹i c¬ thÓ, ®au lng, viªm truú ®Õn huyÖt kiªn tuyÕn vó. ngung. 6. Thiªn t«ng - ChÝnh gi÷a x¬ng b¶ - Vai vµ lng trªn ®au (Kinh TiÓu vai. nhøc. 76
trêng) 7. §¹i tr÷ - ChÝnh gi÷a DI vµ DII ®o - C¶m m¹o, ho, hen, ®au (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. lng, ®au vai g¸y. quang) 8. Phong m«n - Tõ gi÷a DII vµ DIII ®o - Ho, hen, c¶m cóm, ®au (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. vai g¸y. quang) 9. PhÕ du - Tõ gi÷a DIII vµ DIV ®o - Ho hen, khã thë, viªm (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. tuyÕn vó, ch¾p, lÑo. quang) 10. T©m du - Tõ gi÷a DV vµ DVI ®o - Ho, mÊt ngñ, méng tinh, (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. rèi lo¹n thÇn kinh tim. quang) 11. §èc du - Tõ gi÷a DVI - DVII ®o - Ch÷a ®au vai g¸y, ®au d©y (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. thÇn kinh liªn sên VI, VII, quang) rèi lo¹n thÇn kinh tim. 12. C¸ch du - ë gi÷a DVII vµ DVIII ®o - N«n, nÊc, thiÕu m¸u, c¬n (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. ®au th¾t ngùc. quang) 2.5. HuyÖt vïng thîng vÞ - lng: 6 huyÖt Chó ý: - Khi ch©m c¸c huyÖt vïng nµy sö dông gãc ch©m 450 - §é n«ng s©u tuú thuéc vµo bÖnh nh©n gÇy hay bÐo. Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1. Trung qu¶n - Tõ rèn ®o lªn 4 thèn, - §au vïng thîng vÞ, (M¹ch Nh©m) huyÖt n»m trªn ®êng n«n, nÊc, t¸o bãn, c¬n tr¾ng gi÷a trªn rèn ®au d¹ dµy. 2. Thiªn khu - Tõ rèn ®o ngang ra 2 - Rèi lo¹n tiªu ho¸, c¬n (Kinh VÞ) thèn. ®au d¹ dµy, sa d¹ dµy, n«n möa, c¬n ®au do co th¾t ®¹i trµng. 3. Can du - Tõ gi÷a DIX - DX ®o - §Çy bông, nhøc ®Çu - (Bµng quang ngang ra 1,5 thèn. Viªm mµng tiÕp hîp, ®au kinh) d¹ dµy. 4. §ëm du - Tõ gi÷a DX - DXI ®o - §Çy bông, nhøc ®Çu, (Kinh Bµng ngang ra 1,5 thèn. giun chui èng mËt, t¨ng quang) huyÕt ¸p. 5. Tú du - Tõ gi÷a DXI - DXII ®o - §au d¹ dµy, ®Çy bông, (Bµng quang ngang ra 1,5 thèn. chËm tiªu, rèi lo¹n tiªu kinh) ho¸. 6. VÞ du - Tõ gi÷a DXII - LI ®o - §au d¹ dµy, ®Çy bông, (Bµng quang ngang ra 1,5 thèn. rèi lo¹n tiªu ho¸. 77
kinh) 2.6. HuyÖt vïng h¹ vÞ - th¾t lng - cïng: 9 huyÖt Chó ý: C¸c huyÖt vïng h¹ vÞ khi ch©m vÐo da lªn Cho bÖnh nh©n ®i tiÓu tríc khi ch©m, chó ý kh«ng ch©m cho c¸c bÖnh nh©n cã thai. Tªn huyÖt VÞ trÝ - c¸ch x¸c ®Þnh T¸c dông ®iÒu trÞ 1. Quan -Tõ rèn ®o xuèng 3 thèn - H¹ huyÕt ¸p, ®¸i dÇm, nguyªn (hoÆc ®iÓm 3/5 ®êng nèi bÝ ®¸i, viªm tinh hoµn, (M¹ch tõ rèn ®Õn khíp mu), trªn sa trùc trµng. Nh©m) ®êng tr¾ng gi÷a rèn. 2. KhÝ h¶i - Tõ rèn ®o xuèng 1,5 -§¸i dÇm, bÝ ®¸i, di (M¹ch Nh©m) thèn, trªn ®êng tr¾ng gi÷a tinh, ngÊt, h¹ huyÕt ¸p, díi rèn. suy nhîc c¬ thÓ. 3. Trung cùc -Tõ rèn ®o xuèng 4 thèn - BÝ ®¸i, ®¸i dÇm, di (M¹ch Nh©m) hoÆc ®o tõ bê trªn khíp mu tinh, viªm bµng quang. lªn 1 thèn. 4. Khóc cèt - Tõ rèn ®o xuèng 5 thèn, - BÝ ®¸i, ®¸i dÇm, di (M¹ch Nh©m) huyÖt ë gi÷a bê trªn khíp tinh, viªm tinh hoµn. mu. 5. ThËn du - Tõ gi÷a LII - LIII ®o ngang - §au lng, ®au thÇn (Bµng quang ra 1,5 thèn. kinh to¹, ®au thÇn kinh kinh) ®ïi, ï tai, ®iÕc tai, gi¶m thÞ lùc, hen phÕ qu¶n. 6. MÖnh m«n - Gi÷a liªn ®èt LII - LIII - §au lng, di tinh, ®¸i (M¹ch §èc) dÇm, Øa ch¶y m¹n 7. §¹i trêng du - Gi÷a liªn ®èt LIV - LV ®o - §au thÇn kinh to¹, trÜ, (Bµng quang ngang ra 1,5 thèn. Øa ch¶y, sa trùc trµng. kinh) 8. B¸t liªu - Tõ §¹i trêng du ®o - Di tinh, ®¸i dÇm, ®au (Bµng quang xuèng 2 thèn lµ huyÖt TiÓu lng, rong kinh, rong kinh) trêng du, gi÷a TiÓu trêng huyÕt, thèng kinh, do¹ du vµ cét sèng lµ huyÖt x¶y. Thîng liªu (t¬ng ®¬ng víi lç cïng thø nhÊt). T¬ng øng víi lç cïng thø 2 lµ huyÖt Thø liªu, lç cïng thø 3 lµ Trung liªu, lç cïng thø 4 lµ H¹ liªu. 9. Trêng cêng - ë ®Çu chãt cña x¬ng côt. - Øa ch¶y, trÜ, sa trùc (M¹ch §èc) trµng, ®au lng, ph¹m phßng. 78
Kü thuËt xoa bãp I. Môc tiªu 1- M« t¶ ®îc 19 ®éng t¸c xoa bãp trong YHCT. 2- Lùa chän ®îc mét sè ®éng t¸c thÝch hîp ®Ó ®iÒu trÞ 7 chøng bÖnh thêng gÆp t¹i céng ®ång. II. Néi dung 1. Nguån gèc vµ t¸c dông cña xoa bãp 1.1. Nguån gèc: - Xoa bãp lµ ph¬ng ph¸p ch÷a bÖnh, phßng bÖnh hiÖu qu¶, dÔ ¸p dông, mäi ngêi ®Òu cã thÓ lµm ®îc. Xoa bãp cña YHCT ®îc lý luËn YHCT chØ ®¹o, kh«ng bÞ c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c chi phèi. Xoa bãp cña YHH§ ®îc lý luËn cña YHH§ chØ ®¹o vµ c¸c ph¬ng tiÖn hiÖn ®¹i hç trî. 1.2. T¸c dông cña xoa bãp: - T¸c dông ®èi víi hÖ thÇn kinh: Xoa bãp cã ¶nh hëng rÊt lín ®èi víi hÖ thÇn kinh thùc vËt nhÊt lµ ®èi víi hÖ giao c¶m, qua ®ã g©y nªn nh÷ng thay ®æi trong mét sè ho¹t ®éng cña néi t¹ng vµ m¹ch m¸u. Xoa bãp cã thÓ g©y nªn nh÷ng thay ®æi ®iÖn n·o. KÝch thÝch nhÑ thêng g©y hng phÊn, kÝch thÝch m¹nh thêng g©y øc chÕ. - T¸c dông ®èi víi da: Cã t¸c dông trùc tiÕp ®Õn da vµ th«ng qua da ¶nh hëng ®Õn toµn th©n vµ côc bé. - ¶nh hëng toµn th©n: cã t¸c dông t¨ng cêng ho¹t ®éng cña thÇn kinh, n©ng cao qu¸ tr×nh dinh dìng vµ n¨ng lùc c¬ thÓ. - ¶nh hëng côc bé: xoa bãp lµm cho m¹ch m¸u gi·n, lµm h« hÊp cña da tèt h¬n, cã lîi cho viÖc dinh dìng ë da, lµm cho da co gi·n tèt h¬n cã t¸c dông tèt ®èi víi chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ. MÆt kh¸c xoa bãp cã thÓ lµm nhiÖt ®é cña da t¨ng lªn. - T¸c dông ®èi víi c¬, g©n, khíp: Xoa bãp cã t¸c dông lµm t¨ng tÝnh ®µn håi cña c¬ vµ t¨ng dinh dìng cho c¬ thÓ v× vËy cã kh¶ n¨ng chèng teo c¬. Xoa bãp cã kh¶ n¨ng t¨ng tÝnh co gi·n, tÝnh ho¹t ®éng cña g©n, d©y ch»ng, thóc ®Èy viÖc tiÕt dÞch trong c¬ khíp vµ tuÇn hoµn quanh khíp, dïng ch÷a bÖnh khíp. - T¸c dông ®èi víi tuÇn hoµn +T¸c dông ®èi víi ®éng lùc m¸u: xoa bãp lµm gi·n m¹ch, lµm gi¶m g¸nh nÆng cho tim vµ gióp m¸u trë vÒ tim tèt h¬n. + Xoa bãp gióp cho tuÇn hoµn m¸u nhanh vµ tèt h¬n, b¹ch cÇu ®Õn nhanh h¬n, do ®ã cã t¸c dông tiªu viªm. + Xoa bãp lµm thay ®æi sè lîng hång cÇu, b¹ch cÇu. Sù thay ®æi nhÊt thêi nµy cã t¸c dông t¨ng cêng sù phßng vÖ cña c¬ thÓ. 79
- T¸c dông ®èi víi c¸c chøc n¨ng kh¸c + §èi víi h« hÊp: khi xoa bãp thë s©u, cã thÓ do trùc tiÕp kÝch thÝch vµo thµnh ngùc, ph¶n x¹ thÇn kinh g©y nªn, do ®ã dïng xoa bãp ®Ó n©ng cao chøc n¨ng thë vµ ng¨n chÆn sù suy sôp cña chøc n¨ng thë. + §èi víi tiªu ho¸: xoa bãp cã t¸c dông t¨ng cêng nhu ®éng cña d¹ dµy, cña ruét, c¶i thiÖn chøc n¨ng tiªu ho¸ vµ tiÕt dÞch cña d¹ dµy vµ ruét. + §èi víi qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt: xoa bãp lµm t¨ng lîng níc tiÓu bµi tiÕt ra nhng kh«ng thay ®æi ®é a xÝt trong m¸u, xoa bãp toµn th©n cã thÓ t¨ng nhu cÇu vÒ dìng khÝ 5- 10%, ®ång thêi còng t¨ng lîng bµi tiÕt th¸n khÝ. 2- Néi dung c¬ b¶n: * Yªu cÇu ®èi víi thñ thuËt xoa bãp: Thñ thuËt ph¶i dÞu dµng, song cã t¸c dông thÊm s©u vµo da thÞt, lµm ®îc l©u vµ cã søc. * T¸c dông bæ t¶ cña thñ thuËt: Thêng lµm chËm r·i, nhÑ nhµng, thuËn ®êng kinh, cã t¸c dông bæ, lµm m¹nh nhanh, ngîc ®êng kinh cã t¸c dông t¶. 2.1. C¸c thñ thuËt: 2.1.1. X¸t Dïng gèc gan bµn tay, m« ngãn tay ót hoÆc m« ngãn tay c¸i x¸t lªn da theo híng th¼ng (®i lªn, ®i xuèng hoÆc sang ph¶i, sang tr¸i). Toµn th©n chç nµo còng x¸t ®îc. NÕu da kh« hoÆc ít cÇn dïng dÇu hoÆt bét tan b«i ®Ó lµm tr¬n da. * T¸c dông: th«ng kinh l¹c, dÎo g©n cèt, lý khÝ, lµm hÕt ®au, hÕt sng, khu phong t¸n hµn, kiÖn Tú VÞ, thanh nhiÖt. 2.1.2 . Xoa : Lµ thñ thuËt mÒm m¹i, thêng dïng ë bông hoÆc n¬i cã sng ®á. Dïng gèc gan bµn tay, v©n ngãn tay, hoÆc m« ngãn tay ót, m« ngãn tay c¸i xoa trßn lªn da chç ®au. * T¸c dông: lý khÝ, hoµ trung (t¨ng cêng tiªu ho¸), th«ng khÝ huyÕt lµm hÕt sng gi¶m ®au. 2.1.3. Day: Dïng gèc bµn tay, m« ngãn tay ót hoÆc m« ngãn tay c¸i, h¬i dïng søc Ên xuèng da ngêi bÖnh vµ di chuyÓn theo ®êng trßn, da ngêi bÖnh di ®éng theo tay thÇy thuèc, thêng lµm chËm, cßn møc ®é nÆng nhÑ tuú t×nh tr¹ng bÖnh lý. Lµ thñ thuËt mÒm m¹i hay lµm ë n¬i ®au, n¬i nhiÒu c¬. * T¸c dông: lµm gi¶m sng, hÕt ®au, khu phong thanh nhiÖt, gióp tiªu ho¸. 2.1.4. Ên: 80
Dïng ngãn tay c¸i, gèc bµn tay, m« ngãn tay ót hoÆc m« ngãn tay c¸i Ên vµo huyÖt hay mét n¬i nµo. * T¸c dông th«ng kinh l¹c, th«ng chç bÞ t¾c, t¸n hµn, gi¶m ®au. 2.1.5. MiÕt: Dïng v©n ngãn tay c¸i miÕt chÆt vµo da ngêi bÖnh råi miÕt theo híng lªn hoÆc xuèng, sang ph¶i, sang tr¸i. Tay thÇy thuèc di ®éng vµ kÐo c¨ng da cña ngêi bÖnh, hay dïng lµm ë vïng ®Çu, vïng bông. * T¸c dông: khai khiÕu, trÊn tÜnh, b×nh Can gi¸ng ho¶ (lµm s¸ng m¾t) , trÎ em ¨n kh«ng tiªu. 2.1.6. Ph©n Dïng v©n c¸c ngãn tay hoÆc m« ngãn tay ót cña hai tay tõ cïng mét chç tÏ ra hai bªn theo híng tr¸i ngîc nhau, tay cña thÇy thuèc lµm nh sau: - Cã thÓ ch¹y trªn da ngêi bÖnh khi hai tay ph©n ra vµ ®i c¸ch xa nhau. - Cã thÓ dÝnh vµo da ngêi bÖnh, da ngêi bÖnh bÞ kÐo c¨ng hai híng ngîc nhau khi hai tay ph©n ra vµ c¸ch nhau kh«ng xa l¾m. Hay lµm ë c¸c vïng ®Çu, bông, ngùc, lng * T¸c dông: hµnh khÝ, t¸n huyÕt, b×nh Can, gi¸ng ho¶. 2.1.7. Hîp: Dïng v©n c¸c ngãn tay hoÆc m« ngãn ót cña hai bµn tay tõ hai chç kh¸c nhau ®i ngîc chiÒu vµ cïng ®Õn mét chç tay cña thÇy thuèc nh ë thñ thuËt ph©n. Hay lµm ë c¸c vïng ®Çu, ngùc, bông , lng. * T¸c dông: b×nh can, Gi¸ng ho¶, n©ng cao chÝnh khÝ, gióp tiªu ho¸. 2.1.8. VÐo: Dïng ngãn tay c¸i, ngãn tay trá hoÆc ®èt thø hai cña ngãn c¸i víi ®èt thø ba cña c¸c ngãn trá kÑp vµ kÐo da lªn, hai tay lµm liªn tiÕp lµm cho da ngêi bÖnh lu«n lu«n nh bÞ cuèn ë gi÷a ngãn tay cña thÇy thuèc. Cã thÓ dïng ë toµn th©n, hay dïng ë vïng lng, tr¸n. * T¸c dông: b×nh can, gi¸ng ho¶ , thanh nhiÖt, khu phong t¸n hµn, lý trung, n©ng cao chÝnh khÝ. 2.1.9. BÊm: Dïng ®Çu ngãn tay c¸i hoÆc ngãn tay trá bÊm vµo vÞ trÝ nµo ®ã hoÆc vµo huyÖt. Hay dïng vïng ®Çu, mÆt , Nh©n trung, tø chi . * T¸c dông : lµm tØnh ngêi 2.1.10. §iÓm: Dïng ngãn tay c¸i, ®èt thø hai ngãn trá, gi÷a hoÆc khuûu tay, dïng søc Ên th¼ng gãc vµo huyÖt hoÆc vÞ trÝ nhÊt ®Þnh. §ã lµ thñ thuËt t¶ m¹nh nhÊt cña xoa bãp. C¨n cø vµo t×nh tr¹ng bÖnh h hay thùc mµ dïng søc cho thÝch hîp. Thêng dïng ë m«ng, tø chi, th¾t lng. * T¸c dông: khai th«ng chç bÕ t¾c, t¸n hµn gi¶m ®au. 81
2.1.11. Bãp: Dïng ngãn tay c¸i vµ c¸c ngãn kh¸c bãp vµo thÞt hoÆc gÇn n¬i bÞ bÖnh. Cã thÓ xoa bãp b»ng hai ngãn tay, ba , bèn, n¨m ngãn tay, võa bãp võa h¬i bÐo thÞt lªn. Kh«ng nªn ®Ó thÞt hoÆc g©n trît díi tay v× lµm nh vËy g©y lªn ®au. Dïng ë vïng cæ, g¸y, vai, n¸ch, tø chi. * T¸c dông: gi¶i nhiÖt, khai khiÕu, khu phong t¸n hµn, th«ng kinh l¹c. 2.1.12. §Êm: N¾m chÆt tay l¹i, dïng « m« ót ®Êm vµo chç bÞ bÖnh thêng dïng ë n¬i nhiÒu c¬ nh lng, m«ng, ®ïi. * T¸c dông: th«ng khÝ huyÕt, t¸n hµn, khu phong. 2.1.13. ChÆt: Duçi tay: dïng m« ngãn ót chÆt liªn tiÕp vµo chç bÞ bÖnh thêng dïng ë n¬i nhiÒu thÞt. NÕu dïng ë ®Çu th× xoÌ tay: dïng ngãn ót chÆt vµo ®Çu ngêi bÖnh, khi chÆt ngãn ót ®Ëp vµo ngãn nhÉn, ngãn nhÉn ®Ëp vµo ngãn gi÷a, ngãn gi÷a ®Ëp vµo ngãn trá t¹o thµnh tiÕng kªu. * T¸c dông: th«ng khÝ huyÕt, t¸n hµn, khu phong. 2.1.14. L¨n: Dïng mu bµn tay, « m« ót hoÆc dïng c¸c khíp gi÷a bµn vµ ngãn tay hoÆc dïng c¸c khíp ngãn tay, vËn ®éng nhÑ nhµng khíp cæ tay víi mét søc Ðp nhÊt ®Þnh lÇn lît l¨n trªn da thÞt bÖnh nh©n, thêng l¨n ë n¬i nhiÒu c¬ vµ n¬i ®au. * T¸c dông: khu phong, t¸n hµn, th«ng kinh ho¹t l¹c, lµm lu th«ng khÝ huyÕt, do ®ã gi¶m ®au, lµm khíp vËn ®éng ®îc dÔ dµng. Thñ thuËt nµy cã t¸c dông thÊm s©u vµo da thÞt, diÖn kÝch thÝch lín, hay ®îc dïng trong tÊt c¶ c¸c trêng hîp xoa bãp. 2.1.15. Ph¸t: Bµn tay h¬i khum khum, gi÷a lßng bµn tay lâm, c¸c ngãn tay khÝt l¹i víi nhau ph¸t tõ nhÑ ®Õn nÆng vµo chç bÞ bÖnh, khi ph¸t da ®á lªn do ¸p lùc kh«ng khÝ trong lßng bµn tay thay ®æi g©y nªn, chø kh«ng cã vÕt l»n c¶ ngãn tay nh khi ®Ó th¼ng ngãn tay ph¸t. Thêng dïng ë vai, tø chi, th¾t lng, bông * T¸c dông: th«ng kinh l¹c, mÒm c¬, gi¶m søc c¨ng. 2.1.16. Rung: Ngêi bÖnh ngåi th¼ng, hai tay bu«ng thâng h¬i nghiªng ngêi vÒ phÝa bªn kia. ThÇy thuèc ®øng, hai tay n¾m cæ tay ngêi bÖnh kÐo h¬i c¨ng, h¬i dïng søc rung tõ nhÑ ®Õn nÆng chuyÓn ®éng nh lµn sãng tõ tay lªn vai, võa rung võa ®a tay bÖnh nh©n lªn xuèng tõ tõ vµ cuèi cïng giËt nhÑ mét c¸i. §éng t¸c nµy dïng ë tay lµ chÝnh. * T¸c dông: lµm tr¬n khíp, gi¶m nhiÖt, mÒm c¬, gi¶m mÖt mái. 82
2.1.17. Vª: Dïng ngãn tay trá vµ ngãn c¸i vª theo híng th¼ng, thêng dïng ë ngãn tay, ngãn ch©n vµ c¸c khíp nhá. * T¸c dông lµm tr¬n khíp, th«ng khÝ huyÕt. 2.1.18. Vên: Hai bµn tay h¬i cong bao lÊy mét vÞ trÝ råi chuyÓn ®éng ngîc chiÒu kÐo theo c¶ da thÞt ngêi bÖnh chç ®ã chuyÓn ®éng theo. Chó ý dïng søc ph¶i nhÑ nhµng, vên tõ trªn xuèng díi, tõ díi lªn trªn. Thêng dïng ë tay, ch©n, vai , lng, sên. * T¸c dông: b×nh Can gi¶i uÊt, th«ng kinh l¹c, ®iÒu hoµ khÝ huyÕt. 2.1.19. VËn ®éng: Mét tay cè ®Þnh phÝa trªn khíp cÇn vËn ®éng, mét tay vËn ®éng khíp theo ph¹m vi ho¹t ®éng b×nh thêng cña mçi khíp. NÕu khíp ho¹t ®éng bÞ h¹n chÕ, cÇn kÐo khíp gi·n ra trong khi vËn ®éng vµ ph¶i hÕt søc chó ý ®Õn ph¹m vi ho¹t ®éng cña khíp lóc ®ã, lµm tõ tõ t¨ng dÇn, tr¸nh lµm qu¸ m¹nh g©y ®au cho ngêi bÖnh. - Khíp ®èt sèng cæ: mét tay ®Ó ë c»m, mét tay ®Ó ë chÈm hai tay vËn ®éng ngîc chiÒu nhau mét c¸ch nhÑ nhµng, sau ®ã ®ét nhiªn lµm m¹nh mét c¸i nghe tiÕng kªu khôc. - C¸c khíp cét sèng lng: bÖnh nh©n n»m nghiªng, ch©n díi duçi th¼ng, ch©n trªn co, tay phÝa díi ®Ó tríc mÆt, tay phÝa trªn ®Ó quÆt sau lng, mét c¼ng tay thÇy thuèc ®Ó ë m«ng, mét c¼ng tay ®Ó r·nh den ta ngùc, hai tay vËn ®éng ngîc chiÒu nhau mét c¸ch nhÑ nhµng, sau ®ã ®ét nhiªn lµm m¹nh mét c¸i sÏ ph¸t ra tiÕng kªu khôc. * T¸c dông: th«ng lý, më khíp, t¸n nhiÖt, lµm t¨ng søc ho¹t ®éng cña c¸c chi. Mçi lÇn xoa bãp chØ dïng mét sè thñ thuËt, tuú t×nh tr¹ng bÖnh, tuú n¬i bÞ bÖnh mµ chän thñ thuËt cho thÝch hîp. Hay dïng nhÊt lµ xoa, rung, ®Êm, bãp, Ên, vên, l¨n, vËn ®éng. 2.2. øng dông xoa bãp ®iÒu trÞ 7 chøng bÖnh thêng gÆp ë céng ®ång 2.2.1. Xoa bãp ®iÒu trÞ ®au ®Çu: - Xoa bãp vïng ®Çu, nÕu do ngo¹i c¶m thªm xoa bãp cæ g¸y. - NÕu do néi th¬ng: thªm xoa bãp lng * Thñ thuËt xoa bãp ®Çu: Dïng c¸c huyÖt : Ên ®êng, Th¸i d¬ng, B¸ch héi, Phong tr×, Phong phñ, §Çu duy C¸c thñ thuËt vÐo hoÆc ph©n, hîp, day, Ên, miÕt, bãp, vên, chÆt. T thÕ ngêi bÖnh: n»m hoÆc ngåi tuú t×nh tr¹ng ngêi bÖnh. + VÐo hoÆc miÕt hoÆc ph©n vïng tr¸n: + vÐo däc tr¸n tõ Ên ®êng lªn ch©n tãc råi lÇn lît vÐo hai bªn tõ Ên ®êng to¶ ra nh nan qu¹t cho hÕt tr¸n 3 lÇn. 83
+ miÕt: hai ngãn tay miÕt tõ Ên ®êng to¶ ra hai bªn th¸i d¬ng, lµm s¸t l«ng mµy tríc råi dån lªn cho hÕt tr¸n 3 lÇn. + ph©n hîp: dïng hai ngãn tay c¸i ph©n hîp c¶ vïng tr¸n mét lóc 3 lÇn. + VÐo l«ng mµy tõ Ên ®êng ra hai bªn 3 lÇn. NÕu thÊy da cøng ®au h¬n chç kh¸c, t¸c ®éng thªm ®Ó da mÒm trë l¹i. Chó ý : ngêi bÖnh thÊy ®au nhiÒu, cã thÓ ch¶y níc m¾t vÉn lµm, chØ cÇn ®éng t¸c dÞu dµng, sau ®ã vÐo nhÑ huyÖt Ên ®êng. + Day huyÖt Th¸i d¬ng 3 lÇn, miÕt tõ Th¸i d¬ng lªn huyÖt §Çu duy råi miÕt qua tai ra sau g¸y 3 lÇn. + Vç ®Çu: hai tay ®Ó ®èi diÖn, vç quanh ®Çu theo hai híng ngîc nhau, vç hai vßng. + Gâ ®Çu: dïng thñ thuËt chÆt b»ng ngãn tay, gâ ®Çu ngêi bÖnh. + Bãp ®Çu: hai bµn tay bãp dÇn theo híng ra tríc, lªn trªn, ra sau. + Ên B¸ch héi, Phong phñ + Bãp Phong tr×, bãp g¸y. + Bãp vai vµ vên vai 2.2.2. Xoa bãp ®iÒu trÞ ®au vai g¸y: * Nguyªn nh©n: do gèi ®Çu cao, do l¹nh, do sang chÊn… * C¸ch ch÷a: Xoa bãp vïng cæ g¸y Ph¬ng ph¸p bËt g©n * Kü thuËt xoa bãp vïng cæ g¸y: Dïng huyÖt: Phong phñ, Phong tr×, §¹i truú, Kiªn tØnh, PhÕ du, §èc du. Thñ thuËt: l¨n, day, bãp, Ên, vËn ®éng, vên. Tr×nh tù thao t¸c xoa bãp: BÖnh nh©n ngåi: - Day vïng cæ g¸y: ®au mét bªn th× dïng mét tay day bªn ®au. §au hai bªn th× dïng hai tay ®Ó day, ®éng t¸c nhÑ, dÞu dµng. - L¨n vïng Phong tr×, §¹i truú, Kiªn tØnh, võa lµm võa vËn ®éng nhÑ cæ ngêi bÖnh. - Ên c¸c huyÖt Phong phñ, PhÕ du, §èc du. Khi Ên Phong phñ ph¶i ®Ó mét tay ë gi÷a tr¸n ngêi bÖnh, mét tay Ên. - VËn ®éng cæ cã nhiÒu c¸ch: + Quay cæ: mét tay ®Ó ë c»m, mét tay ®Ó ë x¬ng chÈm ngêi bÖnh, hai tay di chuyÓn tr¸i chiÒu nhÑ nhµng, tõ tõ, ®ét nhiªn lµm m¹nh mét c¸i, lóc ®ã cã thÓ g©y tiÕng kªu ë khíp. + Ngöa cæ: c¼ng tay ®Ó sau g¸y ngêi bÖnh, tay kia ®Ó ë tr¸n, ngöa cæ, cói cæ ngêi bÖnh vµi lÇn råi ®ét nhiªn ngöa m¹nh ra sau, cã thÓ g©y tiÕng kªu ë cæ. 84
+ Tæng hîp c¸c ®éng t¸c ë cæ: ®øng sau ngêi bÖnh mét tay ®Ó díi c»m mét tay ®Ó ë vïng chÈm, dïng søc nhÊc ®Çu lªn vµ vËn ®éng cæ (quay nghiªng, ngöa, cói) vµi lÇn. Chó ý: khi vËn ®éng cæ, ngêi bÖnh ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ víi thÇy thuèc, kh«ng lªn g©n, kh«ng kh¸ng cù, nh vËy thñ thuËt míi ®¹t kÕt qu¶. - Bãp huyÖt Phong tr× vµ g¸y - Bãp vai, vên vai * Ph¬ng ph¸p bËt g©n: - ThÇy thuèc x¸c ®Þnh huyÖt §èc du (n»m ngang víi D6, chç cuèi cïng cña c¬ thang, c¸ch mám gai ®èt sèng 2 thèn). Ên vµo ngêi bÖnh c¶m thÊy nhøc vµ xuyªn lªn vai lµ ®óng. - Dïng ®Çu ngãn tay c¸i Ên vµo chç g©n ®ã, ®a vÒ phÝa x¬ng sèng, råi l¹i bËt ra ngoµi, sau ®ã day 1 phót, ngêi bÖnh sÏ quay cæ ®îc. NÕu cha hÕt ®au, bãp c¬ øc ®ßn chòm. 2.2.3. Xoa bãp ®iÒu trÞ ®au lng: * Nguyªn nh©n thêng do phong hµn thÊp, thËn h, do ngo¹i th¬ng. * C¸ch ch÷a: xoa bãp vïng lng ®au, day nh÷ng vïng huyÖt ®au, nÕu do thËn h ®éng t¸c lµm nhÑ nhµng h¬n. NÕu do ngo¹i th¬ng lµm tõ ngoµi chç ®au sau míi vµo n¬i ®au, tõ nhÑ ®Õn m¹nh. - Dïng huyÖt: §¹i tr÷, PhÕ du, C¸ch du, ThËn du, MÖnh m«n. - Thñ thuËt: Day, Ên, ®Êm, l¨n, ph©n, hîp, vÐo, ph¸t. * Kü thuËt: - T thÕ ngêi bÖnh: n»m sÊp hai tay ®Ó ë t thÕ nh nhau, hoÆc xu«i theo ch©n, hoÆc ®Ó lªn ®Çu, ®Çu ®Ó trªn gèi. NÕu lµ viªm dÝnh ®èt sèng th× ngùc cÇn c¸ch giêng 5 - 10 cm (lóc ®ã cÇn gèi cao). C¸c trêng hîp kh¸c ngùc ®Ó s¸t giêng. - Day råi ®Êm hai bªn th¾t lng - L¨n hai bªn th¾t lng vµ cét sèng - T×m ®iÓm ®au ë vïng lng, day tõ nhÑ ®Õn m¹nh, Ên c¸c huyÖt PhÕ du, Can du, C¸ch du. - Ph©n hîp hoÆc vÐo hai bªn th¾t lng - Ph¸t huyÖt MÖnh m«n 3 c¸i Chó ý: ®au lng do vËn ®éng m¹nh g©y nªn thêng Ên ®au ë huyÖt ThËn du, c¸ch du hoÆc xung quanh MÖnh m«n. 2.2.4. Xoa bãp ®iÒu trÞ ®au thÇn kinh h«ng: * Nguyªn nh©n do phong hµn vµ phong hµn thÊp * C¸ch ch÷a: xoa bãp vïng lng vµ chi díi * Tr×nh tù xoa bãp: T thÕ ngêi bÖnh n»m sÊp + Day tõ th¾t lng däc xuèng ®ïi 3 lÇn 85
+ L¨n tõ th¾t lng xuèng c¼ng ch©n 3 lÇn + Bãp tõ th¾t lng xuèng c¼ng ch©n 3 lÇn + BÊm c¸c huyÖt Hoa ®µ, Gi¸p tÝch ë L4 - L5, ThËn du, §¹i trêng du, Thîng liªu, Thø liªu, Hoµn khiªu, Thõa phï, Uû trung, Thõa s¬n. + Uèn ch©n: mét tay bÊm s¸t cét sèng, mét tay n©ng ®Çu ch©n ®au lªn. + VËn ®éng cét sèng: + BÖnh nh©n n»m ngöa, gÊp duçi ®ïi vµo ngùc 3 lÇn, ®Õn lÇn thø 3 khi duçi ra giËt m¹nh mét c¸i. + Ph¸t th¾t lng 3 c¸i 2.2.5. Xoa bãp ch÷a liÖt d©y VII ngo¹i biªn * Nguyªn nh©n thêng do l¹nh, do viªm nhiÔm vµ do sang chÊn. * C¸ch ch÷a: xoa bãp vïng mÆt Tr×nh tù thao t¸c: T thÕ bÖnh nh©n n»m - §Èy To¸n tróc: dïng ngãn tay c¸i miÕt tõ T×nh minh lªn To¸n tróc 10 lÇn. - Dïng ngãn c¸i miÕt tõ To¸n tróc ra Th¸i d¬ng 10 lÇn. - Day vßng quanh m¾t tr¸nh day vµo nh·n cÇu 10 vßng. - X¸t m¸ 10 lÇn - X¸t lªn c¸nh mòi 10 lÇn - Ph¸t Nh©n trung vµ Thõa t¬ng 20 lÇn - Ên day huyÖt To¸n tróc, Ng yªu, Th¸i d¬ng, Nghing h¬ng, §Þa th¬ng, Gi¸p xa, Hîp cèc bªn ®èi diÖn. 2.2.6. .Xoa bãp ®iÒu trÞ mÊt ngñ * Thêng do suy nhîc c¬ thÓ, t¨ng huyÕt ¸p, hen ... * C¸ch ch÷a : xoa bãp toµn th©n, nhÊt lµ ë vïng cét sèng . * Chän c¸c thñ thuËt nhÑ nhµng x¸t, vÐo, Ên, day, miÕt. * Tr×nh tù xoa bãp: - Dïng ®Çu ngãn tay miÕt hai bªn cét sèng 2 - 3 lÇn. - Dïng mu tay s¸t sèng lng ngêi bÖnh 2 - 3 lÇn - VÐo da tõ Trêng cêng lªn §¹i truú. Da ngêi bÖnh ph¶i lu«n cuén díi tay thÇy thuèc, vÐo 3 lÇn - VÐo da lÇn thø hai kÕt hîp víi kÐo da ë c¸c vÞ trÝ sau: + NÕu t©m c¨n suy nhîc: kÐo da tõ L2 - D5 + NÕu t¨ng huyÕt ¸p : kÐo da tõ L2 - D9 + NÕu hen : kÐo da tõ L2 - D11 - D12 - Ên c¸c huyÖt sau: + NÕu t©m c¨n suy nhîc: ThËn du, T©m du + NÕu t¨ng huyÕt ¸p: ThËn du, Can du + NÕu hen: ThËn du, Tú du, PhÕ du - X¸t sèng lng theo ®êng kinh Bµng quang tõ trªn xuèng díi huyÖt ThËn du. Ph©n ra hai bªn th¾t lng 86
2.2.7. Xoa bãp ®iÒu trÞ di chøng liÖt nöa ngêi * Nguyªn nh©n: do tai biÕn m¹ch m¸u n·o, b¹i liÖt, viªm n·o. * C¸ch ch÷a xoa bãp nöa ngêi bªn liÖt * Tr×nh tù: - ë vïng ®Çu: T thÕ n»m + Day huyÖt Th¸i d¬ng 3 lÇn: miÕt tõ Th¸i d¬ng lªn §Çu duy råi miÕt vßng qua tai ra sau g¸y 3-5 lÇn. + Ên B¸ch héi, bãp Phong tr×, bãp g¸y. + L¨n vïng Phong tr×, §¹i truú, Kiªn tØnh 3 lÇn - ë vïng tay: + Day vïng vai, l¨n vïng vai 3 lÇn + Bãp vµ l¨n c¸nh, c¼ng tay 3 lÇn + Ên c¸c huyÖt Kiªn tØnh, Kiªn ngung, Khóc tr×, Ngo¹i quan, Hîp cèc + Vª c¸c ngãn tay råi kÐo d·n + Rung tay, ph¸t §¹i trïy - ë vïng ch©n: + Day ®ïi vµ c¼ng ch©n (ë mÆt tríc ngoµi) 3 - 5 lÇn + L¨n ®ïi vµ c¼ng ch©n 3- 5 lÇn. Bãp tõ ®ïi ®Õn c¼ng ch©n 3- 5 lÇn + Ên c¸c huyÖt Hoµn khiªu, D¬ng l¨ng truyÒn, Tóc tam lý, HuyÒn chung. + Ph¸t tõ ®ïi xuèng c¼ng ch©n 3 lÇn + Vª c¸c ngãn ch©n vµ kÐo d·n C¶m cóm I. Môc tiªu 1. Tr×nh bµy ®îc kh¸i niÖm vÒ c¶m cóm theo Y häc cæ truyÒn. 2. M« t¶ ®îc triÖu chøng l©m sµng hai thÓ c¶m cóm theo Y häc cæ truyÒn. 3. Lùa chän ®îc ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ, phßng bÖnh thÝch hîp hai thÓ l©m sµng cña c¶m cóm theo Y häc cæ truyÒn. II. Néi dung 1. §¹i c¬ng - Kh¸i niÖm: C¶m vµ cóm lµ mét chøng bÖnh rÊt phæ biÕn, ¶nh hëng kh«ng Ýt ®Õn søc khoÎ céng ®ång. C¶m lµ bÖnh viªm ®êng h« hÊp cÊp do khÝ l¹nh, YHCT gäi lµ "th¬ng phong". BÖnh nhÑ chØ vµi ba ngµy sÏ khái. NÕu c¶m nÆng hoÆc diÔn biÕn phøc t¹p th× sÏ l©u khái. Cóm lµ bÖnh viªm cÊp ®êng h« hÊp trªn do vi rót, thêng g©y ra nh÷ng vô dÞch lín khã ng¨n chÆn, g©y t¸c h¹i lín cho nh©n lo¹i vÒ sè 87
ngêi m¾c bÖnh lÉn tû lÖ tö vong. YHCT gäi lµ "DÞch lÖ", "Thêi hµnh c¶m m¹o", thuéc ph¹m trï cña bÖnh truyÒn nhiÔm («n bÖnh). Theo YHH§: - DÞch tÔ häc cóm: + §êng l©y truyÒn: trùc tiÕp qua ®êng h« hÊp. Nguån vµ æ chøa duy nhÊt cña bÖnh lµ ngêi. + C¬ thÓ c¶m thô lµ ngêi. + Nhãm cã nguy c¬ cao. Tuæi: x¶y ra ë mäi løa tuæi, cao nhÊt ë løa tuæi 5 - 15, ngêi giµ. Nhãm tõ 40 tuæi trë ®i, tÇn sè míi m¾c gi¶m dÇn (Theo Infections diseases 1994). Giíi: nam, n÷ ®Òu m¾c bÖnh nh nhau. Ngêi søc khoÎ suy gi¶m, m¾c bÖnh m¹n tÝnh, phô n÷ cã thai... + Mïa: gÆp ë c¶ 4 mïa, hay gÆp nhÊt vµo mïa §«ng Xu©n, v× hµn tµ nhiÒu, chÝnh khÝ kÐm. + TÝnh chu kú: + Tû lÖ tö vong: +YHCT chia c¶m cóm thµnh 2 thÓ: phong hµn vµ phong nhiÖt. 2. Nguyªn nh©n c¬ chÕ sinh bÖnh Theo YHCT, c¶m m¹o lµ do phong hµn x©m nhËp vµo PhÕ, nh©n lóc søc chèng ®ì cña c¬ thÓ kÐm, lµm cho PhÕ mÊt chøc n¨ng tuyªn th«ng sinh ra bÖnh lý. NÕu søc chèng ®ì yÕu, bÖnh nÆng vµ cã l©y truyÒn lµ thÓ "thêi hµnh c¶m m¹o". Do ph¶n øng cña c¬ thÓ kh¸c nhau nªn thêng biÓu hiÖn l©m sµng lµ thÓ phong hµn vµ thÓ phong nhiÖt. 3. ChÈn ®o¸n cóm: - T¹i tuyÕn c¬ së: Ph¸t hiÖn bÖnh sím chñ yÕu dùa vµo triÖu chøng l©m sµng, bÖnh khëi ph¸t ®ét ngét, sèt cao 39-400C ng¾n ngµy, nhøc ®Çu, ®au mái toµn th©n. Héi chøng h« hÊp næi bËt: Viªm long ®êng h« hÊp, dÔ g©y biÕn chøng ë phæi. Cóm thêng x¶y ra vµo mïa ®«ng xu©n, cïng mét lóc cã nhiÒu ngêi bÞ. - T¹i tuyÕn tØnh, trung ¬ng: + Dùa vµo triÖu chøng l©m sµng. +Dùa vµo xÐt nghiÖm ®Æc hiÖu nh ph¶n øng Hitst. + Ph¶n øng kÕt hîp bæ thÓ + ChÈn ®o¸n miÔn dÞch huúnh quang lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p chÈn ®o¸n sím cho kÕt qu¶ chÝnh x¸c, tû lÖ d¬ng tÝnh 60-70% sau 3-4 giê. + Ph©n lËp virut cã gi¸ trÞ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh. Ph¬ng ph¸p nµy Ýt gi¸ trÞ thùc tiÔn trong l©m sµng v× kÕt qu¶ chËm, chi phÝ tèn kÐm vµ phøc t¹p. 4. C¸c thÓ l©m sµng 88
4.1. C¶m m¹o phong hµn - TriÖu chøng: ph¸t sèt, sî giã, kÌm sî l¹nh kh«ng cã må h«i, ®au ®Çu, h¾t h¬i, ng¹t mòi, ch¶y níc mòi trong, tiÕng nãi nÆng vµ th«, ho, r¸t häng, ®au m×nh mÈy, rªu lìi, tr¾ng máng, m¹ch phï khÈn. - ChÈn ®o¸n b¸t c¬ng: biÓu hµn 4.2. Cóm phong nhiÖt - TriÖu chøng: Ph¸t sèt, sî giã, kh«ng sî l¹nh, ra må h«i nhiÒu, nÆng ®Çu, h¾t h¬i, ch¶y níc mòi, t¾c mòi, miÖng kh«, mòi kh«, ho ra ®êm mµu vµng ®Æc, ®au m×nh mÈy, cã thÓ ch¶y m¸u cam, rªu lìi vµng, m¹ch phï x¸c. - ChÈn ®o¸n b¸t c¬ng: biÓu nhiÖt 5. Ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ - ThÓ c¶m m¹o phong hµn: Ph¸t t¸n phong hµn (T©n «n gi¶i biÓu), tuyªn th«ng phÕ khÝ. - ThÓ cóm phong nhiÖt: ph¸t t¸n phong nhiÖt (T©n l¬ng gi¶i biÓu) §iÒu trÞ chung cho 2 thÓ: 5.1. Thuèc x«ng: Bµi 1: NÊu nåi x«ng víi 3 lo¹i l¸ L¸ cã t¸c dông kh¸ng sinh: l¸ Hµnh, Tái. L¸ cã t¸c dông h¹ sèt: l¸ Tre, l¸ Duèi. L¸ cã tinh dÇu, cã t¸c dông s¸t khuÈn ®êng h« hÊp: l¸ Chanh, l¸ Bëi, l¸ TÝa t«, l¸ Kinh giíi, l¸ B¹c hµ, l¸ S¶. C¸ch nÊu nåi níc x«ng: c¸c lo¹i l¸ x«ng mçi thø lÊy mét n¾m, ®em röa s¹ch, cho vµo nåi, ®æ cho ngËp níc, lÊy l¸ Chuèi bÞt kÝn miÖng nåi, ®un to löa cho s«i trong 2 - 3 phót, b¾c ra x«ng. BÖnh nh©n mÆc quÇn ¸o lãt ngåi trªn ghÕ ®Èu hoÆc trªn giêng, nåi níc x«ng ®Ó ngay tríc mÆt, chïm kÝn ch¨n, lÊy ®òa chäc thñng l¸ Chuèi, h¬i níc bèc lªn kh¾p ngêi, thØnh tho¶ng l¹i cho ®òa vµo khuÊy lªn cho nãng, thêi gian x«ng 15 - 20 phót. Sau khi x«ng xong lau kh« ngêi, thay quÇn ¸o vµ ®¾p ch¨n n»m n¬i kÝn giã. Chó ý ngêi giµ yÕu, trÎ nhá kh«ng x«ng. Bµi 2: NÕu trong ®iÒu kiÖn kh«ng kiÕm ®îc l¸ x«ng, cã thÓ dïng dÇu cao sao vµng hoÆc dÇu giã ®æ vµo nåi níc ®un s«i vµ x«ng gièng nh trªn. 5.2. Ph¬ng ph¸p ®¸nh giã: C¸ch lµm: Dïng Gõng t¬i 1 cñ gi· n¸t, 1 l¸ TrÇu kh«ng th¸i nhá gi· n¸t, cho 50 ml rîu tr¾ng, ®em ®un th¨ng hoa cho nãng, dïng kh¨n mïi xoa bäc Gõng vµ l¸ TrÇu kh«ng tÈm níc rîu nãng, chµ s¸t lªn kh¾p mÆt, g¸y, däc 2 sèng lng, ngùc, bông, tø chi. 89
HoÆc dïng 1- 2 qu¶ trøng gµ luéc cho chÝn, bãc vá råi dïng ®ång b¹c cho vµo gi÷a, dïng kh¨n mïi xoa bäc ngoµi, bãp n¸t qu¶ trøng vµ ®¸nh kh¾p toµn th©n. Trøng nguéi cã thÓ nhóng tiÕp vµo b¸t níc nãng råi l¹i ®¸nh tiÕp, hoÆc thay qu¶ trøng míi luéc kh¸c. Ph¬ng ph¸p nµy hay ®îc ¸p dông ë trÎ em. 5.3. Ch¸o gi¶i c¶m: L¸ TÝa t« t¬i 1 n¾m röa s¹ch th¸i nhá Hµnh t¬i hoÆc Hµnh kh« 1 cñ to th¸i máng Cã thªm 1 lßng ®á trøng gµ cµng tèt Cho c¸c thø trªn vµo 1 b¸t to, ®æ ch¸o ®ang s«i vµo b¸t vµ trén ®Òu. ¡n nãng råi ®¾p ch¨n cho ra må h«i, sau ®ã lau kh« vµ thay quÇn ¸o. 5.3. Ch©m cøu: Ch©m c¸c huyÖt Phong m«n, Hîp cèc, Phong tr×. Nhøc ®Çu thªm huyÖt B¸ch héi, Th¸i d¬ng. Ho thªm huyÖt XÝch tr¹ch, Th¸i uyªn. Ng¹t mòi thªm huyÖt Nghinh h¬ng. Thñ thuËt: ¤n ch©m hoÆc cøu ®èi víi thÓ c¶m phong hµn. Ch©m t¶ ®èi víi thÓ cóm phong nhiÖt. NÕu cã sèt ch©m thªm c¸c huyÖt Khóc tr×, Ngo¹i quan. 5.4. Thñ thuËt xoa bãp: vÐo hoÆc miÕt hoÆc ph©n hîp vïng tr¸n. - VÐo l«ng mµy tõ Ên ®êng sang 2 bªn 3 lÇn. NÕu thÊy chç da cøng, ®au h¬n chç kh¸c th× t¸c ®éng thªm lµm cho da mÒm trë l¹i. - VÐo Ên ®êng 3 lÇn. - Day huyÖt Th¸i d¬ng 3 lÇn, miÕt tõ huyÖt Th¸i d¬ng lªn huyÖt §Çu duy, råi miÕt vßng qua tai, ra sau g¸y 3 - 5 lÇn. - Vç ®Çu - Gâ ®Çu - Ên huyÖt B¸ch héi, Phong phñ - Bãp Phong tr×, bãp g¸y. - Bãp vai, vên vai - Day huyÖt Nghinh h¬ng 3 lÇn 5.5. Thuèc uèng dïng cho thÓ c¶m phong hµn Bµi 1: H¬ng t« t¸n Tö t« 80g H¬ng phô 80g Cam th¶o 20g TrÇn b× 40g T¸n thµnh bét ngµy uèng 12g hoÆc s¾c uèng ngµy 1 thang. Bµi 2: Hµnh cñ t¬i (c¶ rÔ) röa s¹ch 3 - 7 cñ. Gõng t¬i 3 - 5 l¸t gi· n¸t nÊu níc s¾c ®Æc, thªm ®êng võa ®ñ, uèng lóc nãng cho ra må h«i. Bµi 3: Ma hoµng thang gia gi¶m Ma hoµng 6g H¹nh nh©n 8g 90