Bài tập: Mối quan hệ giữa lôgíc hình thức và lôgíc biện chứng. Ý nghĩa đối với việc phát triển tư duy cho học viên đào tạo sau đại học

Mối quan hệ giữa lôgíc hình thức và lôgíc biện chứng. Ý nghĩa đối <br /> với việc phát triển tư duy cho học viên đào tạo sau đại học.<br /> * Sự  hình thành và phát triển của lôgic học hình thức và lôgic học  <br /> biện chứng.<br /> Nhân loại bắt đầu suy nghĩ theo những quy luật của lôgic từ  rất lâu <br /> trước khi những quy luật này được khoa học khám phá ra. Nhưng đó chỉ là cái  <br /> lôgic tự phát, kinh nghiệm. Nói cách khác, tư duy hay suy nghĩ của con người  <br /> khi   đó   chưa   trở   thành   đối   tượng   của   nhận   thức   khoa   học.   Tro  <br /> ng xã hội chiếm hữu nô lệ, khi mà hoạt động của đời sống xã hội đã được <br /> mở rộng, nhận thức khoa học được hình thành, quá trình tranh luận, thảo luận  <br /> thời kỳ dân chr thành Aten đòi hỏi không thể hạn chế ở kinh nghiệm tự phát, <br /> mà nghiên cứu những nguyên lý của tư duy chính xác, của những chứng minh,  <br /> luận luận với cấu tạo của khái niệm, phán đoán... một cách đúng đắn. Lôgic <br /> hình thức ra đời trong điều kiện hoàn cảnh lịch sử đó.<br /> Những người đầu tiên nghiên cứu những vấn đề của lôgic học là các nhà  <br /> triết học duy vật như Hêraclít (khoảng 540­480 tr.CN), Đêmôcrit (khoảng 460  <br /> – 370 tr.CN). Ngay từ  buổi đầu xuất hiện, lôgic học đã được coi là một bộ <br /> phận cấu thành tri thức triết học. Thuỷ tổ của khoa học lôgic là nhà tư tưởng  <br /> Hy lạp cổ đại Arixtốt (384­322 tr.CN). <br /> Trên cơ sở tổng kết những hạt nhân của các trường phái học thuật trước  <br /> đó, Arixtốt đã xây dựng hệ  thống các nguyên lý, quy luật, phương pháp và <br /> phát triển tiếp tục cả  về  mặt lý thuyết lẫn thực hành. Các tác phẩm thuộc <br /> phạm vi lôgic học được tập hợp lại thành bộ  sách “Organông” (bộ  công cụ,  <br /> phương pháp nghiên cứu), với 6 tác phẩm:<br /> 1. Phạm trù, thực chất là học thuyết về khái niệm, hình thức cơ bản của tư <br /> duy.<br /> 2. Lý giải, trình bày học thuyết về phán đoán, hình thức cơ bản của tư duy.<br /> <br /> <br /> 1<br />  3. Phân tích (I), học thuyết về tam đoạn luận, hình thức cơ bản của suy luận  <br /> diễn dịch.<br /> 4. Phân tích (II), học thuyết về  chứng minh, hình thức cơ  bản của chứng  <br /> minh.<br /> 5. Thuật tranh biện, học thuyết về  phép biện chứng với ý nghĩa là nghệ <br /> thuật tranh luận.<br /> 6. Bác bỏ  ngụy biện, phê phán những khuynh hướng lạm dụng phép biện <br /> chứng.<br /> Theo Arixtốt, cơ sở của tư duy đúng đắn (nghĩa là đạt tới chân lý khách <br /> quan) trước hết phải tuân theo các quy luật cơ bản: quy luật đồng nhất, quy <br /> luật cấm mâu thuẫn, quy luật loại trừ  cái thứ  ba. Thành tích suất sắc của  <br /> Arixtốt là xây dựng học thuyết về tam đoạn luận, hình thức cơ bản nhất của  <br /> suy lý diễn dịch, với những cầu hình, cách thức và quy tắc của có, mà lôgic  <br /> học hình thức sau này chỉ  còn là sự  hoàn thiện để  vận dụng. Arixtốt đã bao <br /> quát được toàn bộ  phạm vi, thực chất là đối tượng của logic học, đặt nền <br /> móng cho khoa học logic phát triển trong nhiều thế kỷ sau.<br /> Có thể  khẳng định rằng, Arixtốt đã có công đầu trong việc chỉ  ra bản <br /> chất, kết cấu bên trong của tư duy và đã rút ra từ nội dung hiện thực của suy  <br /> nghĩ những hình thức lôgic. Theo ông, những quy tắc, quy luật lôgic không <br /> phải là cái tuỳ  tiện đặt ra mà có nguồn gốc khách quan là xuất phát từ  thế <br /> giới hiện thực, còn khoa học lôgic là khoa học về  sự  khẳng định chân lý và  <br /> bác bỏ những phán đoán sai lầm, xuyên tạc tình hình thực tế của sự vật, hiện <br /> tượng.<br /> Tuy nhiên, trong logic học của Arixtốt có nhiều nhân tố  biện chứng liên <br /> hợp với siêu hình học. Ông đã chống lại học thuyết về tính mâu thuẫn của sự <br /> vật do Hêraclít nêu ra, do đó, lôgic học của Arixtốt đã bị các nhà triết học kinh <br /> viện thời kỳ  trung cổ lợi dụng như một công cụ  chững minh cho quan điểm  <br /> của thần học, Organon đã biến thành Canon (luật lệ)<br /> <br /> 2<br />  Từ  thế  kỷ XVII về sau, do sự phát triển của công nghiệp, của hàng hải <br /> và thương mại đã thúc đẩy sự  ra đời và phát triển khá mạnh của lôgic học  <br /> quy   nạp   mà   người   sáng   lập   là   F.Bêcơn   (1561­1626).   Với   tư   cách   là   một  <br /> phương pháp mới, lôgic học quy nạp đã rút ra những nguyên lý chung, quy  <br /> luật phổ quát từ những tri thức kinh nghiệm.<br /> Nhu cầu nhận thức khoa học không dừng lại ở phương pháp quy nạp mà <br /> còn thúc đẩy phương pháp diễn dịch ra đời và phát triển. Với phương pháp <br /> này, nhà triết học Pháp R. Đềcáctơ  (1596­1650) đã đưa lôgic học phát triển  <br /> thêm một bước, đạt được những thành tựu mới. Từ đó, lôgic học được coi là  <br /> vũ khí nhận thức "sắc bén" của mọi khoa học. Tuy nhiên, bước sang thế  kỷ <br /> XVIII, phép siêu hình đã xuyên tạc đối tượng và tính chất của các quy luật <br /> lôgic học hình thức. <br /> Lôgic diễn dịch nói riêng và lôgic hình thức nói chung có một bước phát <br /> triển mới từ sau công trình của G. Labnít (1646­1716). Ông đã hoàn thiện hệ <br /> thống quy luật cơ bản của logic hình thức với sự bổ sung quy luật tứ tư – lý  <br /> do đầy đủ. Đặc biệt là ông chủ trương xây dựng ngôn ngữ  hình thức hóa để <br /> chính xác hóa các phát biểu và quá trình lập luận, thực chất là muốn ký hiệu <br /> hóa và toán học hóa các mô hình lập luận lôgic. Lôgic toán là một thành tựu to <br /> lớn trong sự  phát triển của khoa học lôgic. Nó khắc phục tính không chính  <br /> xác, không rõ ràng trong ngôn ngữ, đặc biệt là nó không thỏa mãn với hệ logic  <br /> lưỡng trị  (đúng ­ sai), mà vươn lên hệ  đa trị  “hơn hay kém”, “gần đúng hay  <br /> gần sai”.. nhờ đó mà những suy lý lôgic được mở rộng hơn và đầy đủ hơn về <br /> những kết luận logic. Cũng chính nhờ  quá quá trình hình thức toán hóa lôgic <br /> mà logic hình thức phát triển ngày một xích lại gần logic biện chứng.<br /> Sự ra đời và phát triển của lôgic biện chứng. <br /> Không hài lòng với  lôgic học truyền thống, nhà triết học người  Đức <br /> Cantơ  đã sáng lập lên một kiểu lôgic học mới: lôgic học tiên nghiệm. Theo <br /> lôgic học này thì mọi hình thức của lôgic được coi là những thuộc tính tiên <br /> <br /> 3<br /> nghiệm (có trước kinh nghiệm) của lý trí. Những thuộc tính này quyết định <br /> khả năng hiểu biết chung nhất về hiện tượng của kinh nghiệm. <br /> Hêghen (1770­1831) ­ nhà triết học vĩ đại người Đức đã có công xây  <br /> dựng phép biện chứng duy tâm khách quan như là phương pháp cơ bản của tư <br /> duy, của nhận thức. Để làm được việc đó, ông đã phê phán tỉ mỉ lôgic học tiên  <br /> nghiệm và thuyết bất khả  tri của Cantơ, đồng thời chỉ  ra hạn chế  của lôgic  <br /> học hình thức nói chung. Song, Hêghen đã đứng trên lập trường duy tâm để <br /> phê phán lôgic hình thức và đã quy nó về lôgic học siêu hình. Vì thế, ông cho  <br /> rằng, lôgic hình thức không thể  trở  thành thứ  lôgic học phổ  biến, không thể <br /> áp dụng rộng rãi trong các lĩnh vực của hiện thực. Trong tác phẩm “khoa học  <br /> lôgic” của mình, ông đã khám phá ra mâu thuẫn ­ nền tảng giữa lý thuyết  <br /> lôgic hiện có với thực tiễn hiện thực của tư duy và tìm ra phương thức giải  <br /> quyết các mâu thuẫn  ấy. Với sự  khám phá này, ông đã góp phần thúc đẩy <br /> lôgic học tiến lên. Tuy nhiên, việc phủ nhận lôgic học truyền thống, Hêghen <br /> đã giáng một đòn rất mạnh vào lôgic học hình thức, kìm hãm căn bản sự phát <br /> triển tiếp theo của nó.<br /> Những vấn đề của lôgic biện chứng, mối quan hệ giữa nó với lôgic hình  <br /> thức đã được C.Mác và Ph.Ăngghen giải quyết một cách khoa học trong các <br /> tác phẩm của mình. Hai ông không phủ nhận ý nghĩa của lôgic học hình thức, <br /> không coi nó là vô nghĩa, nhưng nhấn mạnh vai trò và ý nghĩa lịch sử của nó. <br /> Đồng thời, C.Mác và Ph.Ăngghen cũng chỉ  ra sự  khác biệt về  chất giữa học  <br /> thuyết biện chứng của mình với học thuyết biện chứng Hêghen. Ph.Ăngghen  <br /> chỉ ra rằng, mối quan hệ giữa lôgic hình thức và lôgic biện chứng như là mối  <br /> quan hệ  giữa toán học sơ  cấp và toán học cao cấp. Tuy nhiên, những công  <br /> trình chuyên về lôgic biện chứng vẫn chưa được C.Mác, Ph.Ăngghen viết ra. <br /> Kế tục sự nghiệp của C.Mác, Ph.Ăngghen về lĩnh vực này, V.I.Lênin đã  <br /> đưa lôgic học biện chứng phát triển lên tầm cao mới. Trong tác phẩm "Lại  <br /> bàn về công đoàn...", V.I.Lênin đã chỉ ra sự khác nhau có tính nguyên tắc giữa  <br /> <br /> 4<br /> lôgic hình thức và lôgic biện chứng. Đồng thời, lần đầu tiên V.I.Lênin đưa ra <br /> các nguyên tắc cơ bản ­ mang ý nghĩa phương pháp luận để  định hướng cho <br /> chủ thể trong nhận thức và hành động, đó là các nguyên tắc: xem xét sự  vật, <br /> hiện tượng một cách khách quan, toàn diện, lịch sử cụ thể, phát triển và thực  <br /> tiễn.<br /> Đương nhiên các nguyên tắc trên đây chưa phải là toàn bộ  nội dung của  <br /> lôgic biện chứng. Song, đây là những nguyên tắc cơ bản, trong bất luận trường <br /> hợp nào, nếu vi phạm những nguyên tắc này, tất yếu nhận thức sẽ rơi vào sai <br /> lầm. Giai đoạn sau Lênin đến nay, lôgic học đã có những bước tiến dài, đã  <br /> xuất hiện lôgic toán... và việc ứng dụng nó rất rộng rãi vào tin học, vào khoa <br /> học, công nghệ và đã thu được những thành quả nhất định. ở Liên Xô (cũ) đã <br /> xuất hiện hàng loạt các công trình nghiên cứu về  lôgic học, nhất là lôgic học <br /> biện chứng. Ngày nay, đang có những nhân tố  mới kích thích lôgic học biện  <br /> chứng phát triển.<br /> * Mối quan hệ giữa logic học hình thức và logic học biện chứng<br /> Ta thấy rằng, để  rút ra được mối quan hệ  giữa logic học hình thức và <br /> logic học biện chứng, trước hết ta cần phải xem xét sự  giống và khác nhau  <br /> giữa hai hình thức này. <br /> Sự giống nhau:<br /> Thứ nhất, cả logic học hình thức và logic học biện chứng đều là sự phản  <br /> ánh hiện thực khách quan ở những cấp độ khác nhau bằng những hình thức và  <br /> quy luật. <br /> Thứ  hai, đều sử  dụng những hình thức của tư  duy là khái niệm, phán <br /> đoán, suy luận… để phản ánh sự vật.<br /> Sự khác nhau:  <br /> Khoa học logic hình thức: <br /> Đối tượng của lôgic hình thức là nghiên cứu hình thức và quy luật, quy <br /> tắc đảm bảo cho tư duy chính xác. Đó là những mối liên hệ vững bền giữa các <br /> 5<br /> yếu tố của sự suy nghĩ chính xác mang tính quy luật, cùng với việc mô tả hình <br /> thức kết cấu của tư duy. Để vạch ra những mối liên hệ vững chắc, có tính quy  <br /> luật giữa những hình thức, kết cấu của tư duy khoa học, logic hình thức phải <br /> trừu tượng hóa nội dung suy nghĩ, tách hình thức ra khỏi nội dung cụ thể của  <br /> suy nghĩ.<br /> Các quy luật cơ  bản của tư  duy logic hình thức là quy luật đồng nhất, <br /> quy luật cấm mâu thuẫn, quy luật bài chung và quy luật lý do đầy đủ. Bốn  <br /> quy luật phản ánh những mối liên hệ  xác định của các sự  vật, hiện tượng  <br /> trong thế giới khách quan, có ý nghĩa phổ  biến đối với mọi suy nghĩ của con  <br /> người, thể  hiện rõ nhưng yêu cầu về  tính chính xác của hình thức tư  duy.  <br /> Nếu không tuân theo những yêu cầu, những quy tắc, những quy luật đó, tư <br /> duy sẽ phạm lỗi logic và không thể đạt tới tri thức chân thực. Đồng thời, giúp  <br /> con người nâng cao trình độ  tư  duy, rèn luyện khả  năng tư  duy logic, bảm  <br /> đảm cho tư  duy đạt độ  chính xác, chặt chẽ, nhất quán, có căn cứ  và không  <br /> mâu thuẫn.<br /> Phương pháp cơ bản sử dụng trong nghiên cứu lôgic hình thức là phương  <br /> pháp hình thức hoá. Hình thức hoá là phương pháp để vạch ra những mối liên <br /> hệ vững chắc, có tính quy luật giữa các yếu tố cấu thành tư tưởng và cụ thể <br /> hoá nó thành những quy tắc, công thức, những sơ đồ lôgic nhằm bảo đảm tính <br /> cân đối, liên tục, chính xác của tư  duy. Phương pháp hình thức hoá dựa trên <br /> cơ  sở  trừu tượng hoá nội dung tư tưởng, tách hình thức ra khỏi nội dung để <br /> nghiên cứu, để tìm ra, ghi lại cơ cấu lôgic, hình thức lôgic của tư tưởng. Tuy  <br /> nhiên, phương pháp hình thức hoá không chỉ  có khoa học lôgic hình thức sử <br /> dụng mà còn được sử  dụng rộng rãi  ở  một số  khoa học khác theo yêu cầu  <br /> riêng của nó. Ngoài phương pháp hình thức hoá nêu trên, khoa học lôgic hình <br /> thức còn sử  dụng một số  phương pháp khác như  phân tích, trừu tượng hoá, <br /> khái quát hoá...<br /> Còn đối với logic học biện chứng:<br /> <br /> 6<br />  Đối tượng của lôgic học biện chứng nghiên cứu những quy luật và các  <br /> hình thức của tư  duy (khái niệm, phán đoán, suy luận…) và những quy luật <br /> nhận thức chân lý trên quan điểm biện chứng, tức là xem xét chúng trong mối <br /> liên hệ, chuyển hóa, trong sự vận động và phát triển. Bởi vì, thế giới vật chất <br /> luôn  ở  trong quá trình vận động, biến đổi và phát triển, cho nên những hình  <br /> thức của tư duy đều phải dựa trên cơ sở đó, nghĩa là phải lấy nguyên lý phát <br /> triển làm cơ sở.<br /> Những quy luật lôgic học biện chứng đó là quy luật những sự  thay đổi <br /> về  lượng dẫn đến sự  thay đổi về  chất và ngược lại, quy luật thống nhất và <br /> đấu tranh các mặt đối lập, quy luật phủ định của phủ định. Đây là những quy <br /> luật phát triển của tư duy từ cái bên ngoài đi vào cái bên trong, từ hiện tượng <br /> đi tới cái bản chất, từ bản chất ít sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn, từ  trực  <br /> tiếp đến gián tiếp, từ  trừu tượng đến cụ  thể, từ  chân lý tương đối đến chân  <br /> lý tuyệt đối.<br /> Từ  đối tượng cơ  bản như  vậy, nhiệm vụ  của lôgic học biện chứng cơ <br /> bản, trung tâm của khoa học logic biện chứng đó là:<br /> Thứ nhất, logic biện chứng nghiên cứu sự  cần thiết, cách thức thể hiện <br /> như  thế  nào trong khái niệm, trong phán đoán… về  sự  vận động, phát triển  <br /> hay những mâu thuẫn bên trong của sự  vật hiện tượng, những biến đổi về <br /> chất hay sự chuyển hóa cái này thành cái khác của chúng. Đây chính là nhiệm  <br /> vụ  trung tâm của logic biện chứng. Trong sự  biểu đạt khoa học của mình, <br /> lôgic biện chứng xuất hiện như là một bộ phận của triết học mácxít.<br /> Thứ   hai,   logic   biện   chứng   nghiên   cứu   bản   chất   biện   chứng   của   các  <br /> phạm trù logic, tính linh hoạt, tính mềm dẻo của chúng đi đến tính đồng nhất <br /> của các mặt đối lập. Phép biện chứng chính là một học thuyết lôgic, vì chúng  <br /> nghiên cứu chức năng nhận thức, là lôgic của những quy luật phổ  biến và <br /> những phạm trù của sự phát triển.<br /> <br /> <br /> 7<br />  Ba là, lôgic biện chứng nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của  <br /> bản thân nhận thức. Lôgic biện chứng dựa trên lịch sử  của nhận thức, đó là  <br /> sự phát triển khái quát của tư duy, của lịch sử thực tiễn xã hội loài người.<br /> Có thể nói, lôgic học biện chứng là cơ sở lôgic chung của nhận thức con  <br /> người, là lý luận lôgic chung mà dựa vào đó con người ta có thể và cẩn phải <br /> có giải thích tất cả những lý luận lôgic riêng biệt và cụ thể, giải thích ý nghĩa  <br /> và cai trò của những lý luận ấy.<br /> Lôgic học hình thức và lôgic học biện chứng là hai ngành khoa học đều <br /> nghiên cứu tư duy, đều phản ánh hiện thực khách quan. Song có sự khác nhau <br /> căn bản về đối tượng, nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu.<br /> Lôgic hình thức nghiên cứu các quy luật và hình thức của tư duy nhằm bảo  <br /> đảm tính đúng đắn, chặt chẽ  và nhất quán trong suốt quá trình tư  duy, trừu <br /> tượng hóa nội dung, thì lôgic biện chứng nghiên cứu các hình thức và quy luật  <br /> của tư duy biện chứng, nó chủ yếu quan tâm đến tính biện chứng về nội dung  <br /> của tư duy.<br /> Ví dụ: Trong phân tích về khái niệm:<br /> Đối với Lôgíc học hình thức, khái niệm là sự thống nhất giữa nội hàm và <br /> ngoại   diên,   nó   không   chứa   đựng   mâu   thuẫn.   Còn   đối   với   lôgíc   học   biện  <br /> chứng, khái niệm bao hàm mâu thuẫn. Đây chính là tiền đề, là cơ sở của hình <br /> thức và phương pháp tư duy. Trong Lôgíc học hình thức, “nội hàm khái niệm  <br /> là tập hợp tất cả  những dấu hiệu chung của lớp đối tượng được phản ánh  <br /> trong khái niệm”1. Trong khi đó Lôgíc học biện chứng quan niệm rằng:  “ nội  <br /> hàm của khái niệm phản ánh bản chất, mối quan hệ, liên hệ có tính quy luật  <br /> của sự  vật, hiện tượng mà khái niệm đó phản ánh và bao quát” 2. Như  vậy, <br /> theo cách hiểu này, nội hàm khái niệm không phụ  thuộc số  lượng dấu hiệu, <br /> đặc điểm mà phụ  thuộc trình độ  thâm nhập vào bản chất, quy luật của hiện  <br /> thực khách quan, khi nhận thức càng phát triển, mức độ khái quát càng cao thì <br /> 1<br /> 1, 2 PGS.TS Võ Văn Thắng, Giáo trình Lôgíc học biện chứng, Nxb CTQG, H.2014, tr.68, tr.44.<br /> 2<br /> <br /> <br /> 8<br /> nội hàm phong phú hơn.<br /> Lôgic học hình thức xem xét các hình thức của tư duy qua việc phản ánh  <br /> sự  vật, hiện tượng trong trạng thái tách rời, đứng im tương đối, ổn định tạm  <br /> thời, do vậy nó dựa trên cơ sở  tính đồng nhất, trừu tượng của các khái niệm,  <br /> phạm trù cố  định. Trong khi đó, logic học biện chứng xem xét các hình thức <br /> của tư  duy qua sự  phản ánh các sự  vật, hiện tượng trong mối liên hệ, trong <br /> trạng thái mâu thuẫn, vận động, chuyển hóa và phát triển. Cho nên, nó dựa trên <br /> cơ  sở  tính đồng nhất, cụ  thể  là các phạm trù biến đổi. Do vậy, nó phản ánh <br /> sinh động hiện thực khách quan. V.I.Lênin nhận xét: Những quan hệ (=chuyển <br /> hóa = mâu thuẫn) của những khái niệm = nội dụng chủ  yếu của lôgic, hơn  <br /> nữa những khái niệm  ấy (và những quan hệ, chuyển hóa và mâu thuẫn của <br /> chúng) đều được trình bày như là những phản ánh của thế giới khách quan. <br /> Ta thấy rằng, logic hình thức xem xét hình thức và quy luật của tư  duy  <br /> không tính đến điều kiện lịch sử xã hội, văn hóa,… còn logic học biện chứng  <br /> xem xét hình thức và quy luật của tư duy trên quan điểm thực tiễn, toàn diện, <br /> lịch sử, cụ thể, biến đổi và phát triển… logic học biện chứng xem thực tiễn <br /> là tiêu chuẩn của nhận thức chân lý.<br /> Ví dụ: Trong phân tích về suy luận<br /> Lôgic hình thức nghiên cứu kết luận chủ yếu về mặt kết cấu, hình thức <br /> nối tiếp nhau của những luận đề  này từ  những luận đề  khác, trong khi đó <br /> nhiệm vụ chủ yếu của lôgic biện chứng là nghiên cứu vấn đề theo quan điểm <br /> xây dựng kết luận như  thế  nào từ  nội dung phong phú, phức tạp của hiện <br /> thực.<br /> A.G. Nôvicốp cho rằng, logic học biện chứng khác về căn bản với lôgic <br /> học hình thức và lôgic toán. Nó sử  dụng phương pháp chính thức nghiên cứu  <br /> các hình thức tư tưởng trong sự trừu tượng nội dung và lịch sử phát triển của  <br /> nhận thức trong tất cả các mâu thuẫn của nó. Lôgic học biện chứng phân tích  <br /> những mâu thuẫn biện chứng của sự  vật, ý tưởng và sự  phát triển của nhận  <br /> <br /> 9<br /> thức. Nó là một phương pháp khoa học của nghiên cứu thực tế  và chính sự <br /> suy nghĩ.<br /> Như  vậy, lôgic hình thức và lôgic biện chứng thống nhất trong sự khác <br /> biệt, có mối quan hệ chặc chẽ với nhau. Mối quan hệ đó được thể hiện:<br /> Như Ph.Ăng ghen đã so sánh quan hệ giữa lôgic hình thức với lôgic biện <br /> chứng giống như quan hệ giữa “một thứ toán học cao cấp” của tư duy so với  <br /> “một thứ  toán học sơ  cấp của tư  duy ”: “Phép biện chứng, phá vỡ  chân trời  <br /> nhỏ  hẹp của lôgíc hình thức, đồng thời lại chứa đựng mầm mống của một  <br /> thế  giới quan rộng lớn hơn. Trong toán học cũng có mối quan hệ  như  vậy.  <br /> Toán sơ cấp, tức là toán học về những số không đổi, tự vận động, ít ra là về  <br /> toàn bộ, trong những giới hạn của lôgíc hình thức; còn toán học về  các số  <br /> biến mà phần quan trọng nhất là tính những đại lượng vô cùng bé, thì căn  <br /> bản chỉ là áp dụng phép biện chứng vào các quan hệ toán học mà thôi”3. <br /> Lôgic hình thức là khoa học tư  duy xây dựng trên cơ  sở  của tính đồng  <br /> nhất trừu tượng của những phạm trù cố  định, còn lôgic biện chứng là khoa <br /> học tư duy xây dựng trên cơ sở tính đồng nhất cụ thể của các phạm trù biến  <br /> đổi, “cơ sở khách quan của mối quan hệ biện chứng giữa lôgíc biện chứng và  <br /> lôgíc hình thức chính là mối quan hệ  biện chứng giữa sự  vận động là tuyệt  <br /> đối, vĩnh cừu và sự đứng im là tạm thời tương đối của mọi sự vật hiện tượng  <br /> của thế giới vật chất”4. <br /> Mối quan hệ biện chứng giữa lôgíc hình thức và lôgíc biện chứng được <br /> thể hiện rõ rệt nhất là  ở  chỗ: Chúng bổ  sung cho nhau. Những quy tắc, quy <br /> luật của lôgíc hình thức là những quy tắc cơ bản mà mọi tư duy đúng đắn kể <br /> cả  tư  duy biện chứng phải tuân theo, chúng là điều kiện cần để  phản ánh <br /> đúng đắn, chân thực hiện thực khách quan. Nếu vi phạm các quy tắc, quy  <br /> luật của lôgíc hình thức, thì trong quá trình nhận thức sẽ dẫn đến mâu thuẫn <br /> lôgíc tức là mâu thuẫn do sai lầm chủ  quan của con người trong quá trình  <br /> 3<br /> C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, Nxb CTQG, H.1994, tr.20, tr.192.<br /> 4<br /> Vũ Ngọc Pha, Lôgíc học( Viện đại học mở), Nxb Thống kê, H.2012, tr.175.<br /> 10<br /> nhận thức làm cho tư duy rối loạn, phá hoại tính chính xác của tư tưởng. Để <br /> phản ánh đúng đắn, chân thực hiện thực khách quan, phát hiện tri thức mới, tìm <br /> ra chân lý, thì quá trình nhận thức trước hết phải tuân theo những quy tắc và quy <br /> luật của lôgíc hình thức, loại trừ  mâu thuẫn lôgíc, trên cơ  sở  đó vận dụng  <br /> phương pháp tư duy biện chứng các hình thức và quy luật của lôgíc biện chứng <br /> mới có thể đạt tới chân lý khách quan.<br /> Tuy nhiên, không nên quan niệm rằng, lôgic hình thức là trình độ  thấp <br /> của sự  nhận thức thế  giới, chỉ  nên áp dụng đối với những hiện tượng sơ <br /> đẳng, hoặc đồng nhất lôgic hình thức với phép siêu hình và chỉ  dùng trong  <br /> “sinh hoạt thông thường”; cũng không nên quan niệm có lôgic biện chứng rồi <br /> thì không cần đến lôgic hình thức. Ngược lại, lôgic biện chứng đòi hỏi sự tư <br /> duy lôgic cân đối và tuân thủ  nghiêm ngặt quy luật, quy tắc của khoa học  <br /> lôgic hình thức. Có như  vậy, chúng ta mới tìm ra được kết luận mới. Khẳng <br /> đinh vai trò to lớn của khoa học lôgic hình thức. V.I.Lênin cho rằng, phương <br /> pháp lôgic là một khâu cần thiết của nhận thức; không một khoa học nào có thể <br /> bỏ  qua. Không có khoa học lôgic hình thức không thể  phát hiện ra quy luật,  <br /> không thể xây dựng lý luận, học thuyết.<br /> Đã có quan niệm rằng, khoa học lôgic hình thức là lôgic học sơ cấp. Tên  <br /> gọi này biểu hiện đúng đắn bản chất và vai trò nhận thức của lôgic hình thức. <br /> Song, không nên cho rằng, sơ  cấp là thấp, là không quan trọng, mà đây là sự <br /> khởi đầu, là cơ sở, là yếu tố bắt buộc, một mắt khâu không thể thiếu của quá <br /> trình nhận thức.<br /> Với vai trò tích cực của nó, lôgic hình thức đã có lý do để  tồn tại và phát <br /> triển với tư cách là một khoa học độc lập xuyên suốt lịch sử  khoa học từ xưa  <br /> đến nay. Song, lôgic hình thức cũng có những hạn chế  của nó. Ngoài hạn chế <br /> lịch sử, chúng ta cần lưu ý những hạn chế  về  nguyên tắc của lôgic hình thức.  <br /> Điều dễ thấy là các quy luật của lôgic hình thức không bao quát hết toàn bộ các  <br /> quy luật lôgic của tư  duy đang nhận thức và không phải là loại hình quy luật <br /> <br /> 11<br /> lôgic của sự  hình thành và phát triển của tư  duy. Phản ánh tư  duy đang nhận  <br /> thức và các quy luật vận động, phát triển của thế giới hiện thực khách quan là <br /> nhiệm vụ của lôgic biện chứng.<br /> Lôgic biện chứng là khoa học nghiên cứu những quy luật biện chứng  <br /> của tư  duy nhằm phản ánh đúng đắn sự  vận động, phát triển của thế  giới  <br /> khách quan. Nhờ  đó, nó khắc phục “tầm chật hẹp” của lôgic hình thức, qua  <br /> đó vạch ra hình thức lôgic trong sự  thống nhất với nội dung cụ thể của suy  <br /> nghĩ, của tư tưởng.<br /> Lôgic biện chứng không thủ tiêu lôgic hình thức mà chỉ  tước bỏ ý nghĩa <br /> tuyệt đối của những quy luật của lôgic hình thức mà thôi, đồng thời nâng tư <br /> duy   lên   tầm   cao   hơn.   Rõ   ràng,   lôgic   biện   chứng   không   những   chỉ   “sống  <br /> chung” với lôgic hình thức mà còn nhấn mạnh sự  cần thiết của lôgic hình  <br /> thức và khẳng định dứt khoát rằng, nếu không nghiên cứu lôgic hình thức thì <br /> không thể  nào lĩnh hội được phương pháp tư  duy biện chứng duy vật. Do  <br /> vậy, việc học tập, rèn luyện tư duy biện chứng, trước hết phải học suy nghĩ  <br /> chính xác  ở  mức độ  sơ   cấp, không được vi phạm những quy luật, quy tắc  <br /> của lôgic hình thức.<br /> Lôgic học biện chứng ra đời là một bước phát triển về mặt tư duy. Song,  <br /> nó không phải là sự  thủ  tiêu lôgic học hình thức. Trái lại, lôgic học biện <br /> chứng cho phép xác nhận vị tri quan trọng của lôgic học hình thức và sự  cần <br /> thiết   của   nó   trong   nghiên   cứu   khoa   học   cũng   như   trong   cuộc   sống. <br /> Ph.Ăngghen cho rằng, khoa học về  tư  duy cũng như  bất kỳ  khoa học nào <br /> khác, là khoa học lịch sử, khoa học về  sự  phát triển lịch sử  của tư  duy con  <br /> người.<br /> Cần lưu ý, lôgic học biện chứng và lôgic học hình thức là hai ngành khoa <br /> học không mâu thuẫn, không loại trừ nhau. Trong sự phát triển của mỗi ngành  <br /> khoa học, chúng bổ  sung cho nhau và đều rất cần thiết cho nhận thức và <br /> nghiên cứu khoa học. Mỗi ngành khoa học có ưu điểm và hạn chế  nhất định  <br /> <br /> 12<br /> và có phạm vi  ứng dụng riêng. Vì vậy, không nên phủ  nhận hoặc cem nhẹ <br /> một ngành khoa học nào. Việc nắm vững hai ngành khoa học này, từ  đó vận <br /> dụng vào quá trình nhận thức sẽ cho phép phản ánh chính xác, đầy đủ, khách  <br /> quan và toàn diện hiện thực khách quan.      <br /> * Ý nghĩa của việc nghiên cứu lôgíc học đối với học viên sau đại học.<br /> Lôgic học là một khoa học có vai trò quan trọng cần thiết cho mọi người. <br /> Điều này đã được nhiều nhà triết học khẳng định. Lépnít cho rằng, nếu các  <br /> nhà khoa học nhiệt tình nghiên cứu lôgic học như những nhạc sỹ nghiên cứu <br /> âm nhạc thì họ có thể sáng tạo ra những điều kỳ diệu. Mintô khẳng định: sứ <br /> mệnh cao cả  của lôgic học là giữ  gìn cho trí tuệ  tránh khỏi các sai lầm. Đề <br /> cao vai trò của lôgic học, Hêghen viết: không nghi ngờ  gì nữa nghiên cứu  <br /> lôgic học mang đến nhiều điều bổ ích, lôgic học làm cho sáng trí tuệ, giúp con  <br /> người tinh khôn.<br /> Việc nắm chắc đặc điểm của lôgic hình thức, logic biện chứng và mối <br /> quan hệ  giữa hai hình thức tư duy này có ý nghĩa to lớn đối với học viên nói <br /> chung và học viên cao học nói riêng.<br /> Việc nghiên cứu lôgic học giúp tư duy của học viên chủ động, tự giác và  <br /> thông minh hơn. Việc tuân thủ  và rèn luyện các quy luật và hình thức của <br /> lôgic giúp cho người học tìm kiếm những con đường ngắn nhất, đúng nhất và <br /> hiệu quả nhất để đạt đến chân lý trong quá trình học tập. Giúp chúng ta phát  <br /> hiện những sai lầm lôgic của chúng ta và người khác, cũng như để tránh khỏi  <br /> những sai lầm lôgic do vô tình hay hữu ý phạm phải. Tri thức lôgic học có ý <br /> nghĩa quan trọng trong quá trình nắm vững tri thức mới, tìm ra con đường  <br /> ngắn nhất để  nâng cao trình độ  tư  duy cũng như  phát hiện giả  dối, sai lầm,  <br /> cảnh báo trước những điều có thể xảy ra, tìm ra và sửa chữa sai lầm nếu mắc <br /> phải.<br /> Nghiên cứu khoa học là một hoạt động đặc thù của học viên cao học,  <br /> vừa mang tính lý luận vừa mang tính thực tiễn. Bởi nắm chắc kiến thức, vận  <br /> 13<br /> dụng thành thạo các quy luật lôgic chắc chắn sẽ  thuận lợi hơn trong việc  <br /> nghiên cứu khoa học. Vì trước tiên hoạt động nghiên cứu khoa học là hoạt  <br /> động của tư duy. Học tập lôgic là cần thiết, nó giúp cho tư duy con người chủ <br /> động, tự giác góp phần thể hiện tính chính xác, tính triệt để, tính có căn cứ, và <br /> chứng minh được các lập luận, nâng cao hiệu quả và tính thuyết phục của các <br /> tư  tưởng. Việc nghiên cứu lôgic giúp cho con người tìm kiếm con đường  <br /> ngắn nhất, đúng đắn và hiệu quả nhất, tránh được những sai lầm lôgic. Việc <br /> nắm chắc các quy luật cùng các hình thức của lôgic có một vị  trí quan trọng  <br /> trong cuộc sống hàng ngày, trọng hoạt động thực tiễn để  nhận thức chân lý  <br /> và cải tạo thế giới<br /> Quá trình học tập, nghiên cứu khoa học, để  có thể  xây dựng hệ  thống  <br /> khái niệm, phạm trù trong mỗi bài viết, trong luận văn đòi hỏi người học  <br /> phải nắm chắc các quy luật, các quy tắc và những yêu cầu của lôgic hình <br /> thức; để  trên cơ  sở  đó khái quát hoá các thuộc tính, bản chất của đối tượng  <br /> nghiên cứu. Tuy nhiên, nếu chỉ  dừng lại  ở  lôgic hình thức thì chưa đủ, chưa <br /> phản ánh hết tính chân thực và phong phú của đối tượng nghiên cứu. Và để <br /> giải quyết được vấn đề đó đòi hỏi người học phải tư duy ở trình độ cao hơn, <br /> đó chính là tư  duy biện chứng.  Nói cách khác, đồng thời với việc bảo đảm <br /> tính chính xác và chặt chẽ  mà lôgic hình thức đặt ra, chúng ta phải đặt nó  <br /> trong mối quan hệ  với lôgic biện chứng để  phân tích, luận giải, làm rõ bản  <br /> chất vấn đề cần nghiên cứu. <br /> Học viên cao học đang trong quá trình tích luỹ  kiến thức và bước đầu <br /> nghiên cứu khoa học, nhằm nâng cao khả năng hệ thống hoá, khái quát hoá và <br /> trừu tượng hoá; từ  đó hình thành tư  duy lôgic và khả  năng phát hiện, xử  lý <br /> thông tin. Do vậy, việc nắm vững mối quan hệ giữa lôgíc hình thức và lôgic  <br /> biện chứng sẽ giúp cho họ tránh được những sai lầm trong định hướng trí tuệ, <br /> giúp tư  duy phát triển đúng quy luật, luôn chủ  động, tự  giác; góp phần thể <br /> hiện tính chính xác, tính triệt để, tính có căn cứ  của các lập luận, nâng cao  <br /> <br /> 14<br /> hiệu qủa và tính thuyết phục của các quan điểm.<br /> Trong cuộc đấu tranh tư  tưởng ­ lý luận hiện nay, đòi hỏi học viên cao <br /> học triết học cần nắm vững tư duy lôgic. Bởi lẽ, chính nó là công cụ sắc bén <br /> để vạch rõ bản chất, âm mưu thủ  đoạn cùng những luận điệu xuyên tạc, vu  <br /> cáo của kẻ thù; qua đó góp phần bảo vệ chủ nghĩa Mác ­ Lênin, tư tưởng Hồ <br /> Chí Minh và đường lối, quan điểm của Đảng. <br /> Nắm chắc được những nguyên tắc, quy luật của khoa học lôgic, nhất là  <br /> những nguyên tắc phương pháp luận của lôgic biện chứng có vai trò quan  <br /> trọng  đối với học viên cao học trong nhận thức và cải tạo sự vật hiện tượng,  <br /> nhất là đánh giá đúng bản chất của các vấn đề  trong đời sống xã hội. Hệ <br /> thông nguyên tắc phương pháp luận lôgic biện chứng đó là: khách quan, toàn  <br /> diện, lịch sử ­ cụ thể và phát triển.<br /> Cần có  quan điểm toàn diện  trong nhận thức, xem xét các sự  vật hiện <br /> tượng cũng như  trong hoạt động thực tiễn. Yêu cầu, khi nghiên cứu sự  vật  <br /> phải xem xét  tất cả  các mối liên hệ  của bản thân sự  vật và với các sự  vật <br /> khác. Đồng thời, xem xét toàn diện nhưng  không dàn đều  mà phải có  trọng <br /> tâm, trọng điểm, xem xét toàn diện mối liên hệ bản thân sự vật, để đảm bảo <br /> tính đồng bộ, tính hệ  thống trong giải quyết những vấn đề  của cuộc sống,  <br /> tránh sai lầm, phiến diện,  tuyệt đối hoá một mặt nào đó. Trong hoạt động  <br /> thực tiễn, quan điểm toàn diện đòi hỏi, muốn cải tạo sự  vật, phải sử  dụng <br /> đồng bộ nhiều biện pháp, nhiều phương tiện khác nhau để tác động làm thay  <br /> đổi các mối liên hệ tương ứng. <br /> Trong thực tiễn cần có quán triệt quan điểm lịch sử  ­ cụ  thể, vì sự  vật  <br /> tồn tại trong khoảng thời gian giới hạn, không gian giới hạn, với những mối  <br /> liên hệ  nhất định. Nên đánh giá sự  vật cần phải xem xét sự  vật với khoảng  <br /> thời gian tồn tại của nó. Cần phê phán chủ  nghĩa chiết trung và thuật ngụy <br /> biện.<br /> <br /> <br /> 15<br />  Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn cần quán triệt nguyên tắc phát <br /> triển. Nghĩa là khi xem xét các sự vật hiện tượng phải đặt chúng trong sự vận <br /> động, sự  phát triển, vạch ra xu hướng biến đổi và chuyển hoá của chúng. <br /> Quan điểm phát triển đòi hỏi trong xem xét sự  vật phải tính đến các giai  <br /> đoạn, thời kỳ phát triển của nó. Trên cơ sở đó tìm ra phương pháp nhận thức  <br /> và cách tác động thích hợp nhằm thúc đẩy hay kìm hãm sự  phát triển của sự <br /> vật, tuỳ theo mục đích, lợi ích của chủ thể. Cần chống tư tưởng bảo thủ, trì <br /> trệ, định kiến trong nhận thức và hoạt động thực tiễn. Thấy được sự  phát  <br /> triển là một quá trình khó khăn, phức tạp, mang tính khuynh hướng, nên khi <br /> đánh giá sự phát triển phải có quan điểm lịch sử ­ cụ thể. Nghĩa là, khi nhận <br /> thức và tác động vào sự vật phải chú ý đến điều kiện, hoàn cảnh lịch sử ­ cụ <br /> thể, môi trường cụ thể mà sự vật đó sinh ra, tồn tại và phát triển.<br /> Việc nghiên cứu, nắm vững và vận dụng sáng tạo những kiến thức lôgic <br /> học nói chung, mối quan hệ giữa lôgic hình thức và lôgic biện chứng nói riêng  <br /> sẽ có vai trò và ý nghĩa rất lớn đối với quá trình rèn luyện và phát triển tư duy <br /> của đối với học viên sau đại học. Sự kết hợp giữa lôgic biện chứng và lôgic <br /> hình thức sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho tư duy phát triển một cách toàn diện, <br /> giúp chúng ta nhận thức được đầy đủ và chính xác sự vận động, biến đổi và <br /> sự phát triển liên tục của thực tiễn cuộc sống. Để cho tư duy của người học <br /> phát triển một cách liên tục, cân đối về mặt lôgíc thì quá trình tư duy tất yếu <br /> phải được điều khiển, định hướng và kiểm tra một cách có ý thức bởi những  <br /> quy tắc, quy luật và những yêu cầu của cả  lôgic hình thức và lôgic biện  <br /> chứng. <br /> Tóm lại, lôgic học rất cần thiết cho hoạt động sống của con người. Chỉ <br /> khi nào nắm vững tri thức lôgic học thì chúng ta mới áp dụng một cách tự giác  <br /> các tri thức ấy vào quá trình rèn luyện, phát triển tư duy lôgic. Đặc biệt trong  <br /> lĩnh vực hoạt động quân sự việc rèn luyện, phát triển tư duy lôgic nhằm phản  <br /> ánh chính xác đối tượng không phạm lỗi lôgic, có sức thuyết phục đối với  <br /> <br /> 16<br /> người chỉ  huy có vai trò hết sức quan trọng góp phần bảo vệ  vững chắc Tổ <br /> quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa hiện nay.<br />                    <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 17<br />  TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 20, Nxb CTQG, H.1994.<br /> 2. Giáo trình lôgic học, Nxb QĐND, H, 2005.<br /> 3. PGS.TS. Lê Doãn Tá, GS.TS Tô Duy Hợp, PGS.TS Vũ Trọng Dung  <br /> (Đồng chủ  biên),  Giáo trình Lôgíc học và phương pháp nghiên cứu khoa  <br /> học, Nxb Giáo dục Việt Nam, H.2013.<br /> 4. PGS. TS. Võ Văn Thắng,  Giáo trình Lôgíc học biện chứng,  Nxb <br /> CTQG, H.2014.<br /> 5. V.I.Lênin, Toàn tập, tập 29, Nxb Tiến Bộ, M.1981.<br /> 6. Vũ Ngọc Pha, Lôgíc học (Viện đại học mở), Nxb Thống kê, H.2012.<br />   <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 18<br />