Báo cáo " Dạng bị động và vấn đề câu bị động trong tiếng Việt (phần 1)"

Chia sẻ: Bút Màu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dạng bị động và vấn đề câu bị động trong tiếng Việt (phần 1) Thi pháp học không chỉ nghiên cứu về bộ môn thi ca như nhiều người tưởng, mà nhắm đối lượng lớn hơn : Tính cách thẩm mỹ của ngôn ngữ . Ngôn ngữ có nhiều chức năng, chủ yếu là thông tin, nhưng còn một chức năng đặc biệt, ít được lưu tâm, là chức năng thẩm mỹ, bàng bạc trong mọi hình thức diễn ngôn, lời nói ngày thường, lời ăn tiếng nói của nhân dân, ngôn ngữ bập bẹ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo " Dạng bị động và vấn đề câu bị động trong tiếng Việt (phần 1)"

Cơ s ngôn ng h c c a nghiên c u d ch thu t và b môn D ch thu t h c (*) PGS. TS. Nguy n H ng C n V i tư cách là m t ho t ng ngôn ng , d ch thu t t lâu ã thu hút s chú ý c a nhi u nhà nghiên c u ngôn ng h c. Tuy nhiên, cho n nay xung quanh v n nghiên c u d ch thu t v n còn hàng lo t các câu h i gây nhi u tranh cãi: D ch thu t có ph i là i tư ng quan tâm c a ngôn ng h c? Nghiên c u d ch thu t có quan h như th nào v i ngôn ng h c và cơ s c a m i quan h ó là gì? Có th xây d ng m t b môn ngôn ng h c nghiên c u v d ch thu t hay không? Và n u có thì têng i, i tư ng và nhi m v c a b môn ngôn ng h c ó là gì? Trong bài vi t này, d a trên vi c i m l i các quan i m, các thành t u nghiên c u v lý thuy t và th c ti n d ch thu t trong ngôn ng h c, chúng tôi s tham gia th o lu n góp ph n làm sáng t các v n trên. 1. Cơ s ngôn ng h c c a d ch thu t và nghiên c u d ch thu t L ch s ngôn ng h c cho th y, m c dù có liên quan ch t ch v i ngôn ng và vi c s d ng ngôn ng , nhưng cho n n a u th k 20, d ch thu t v i tư cách là ho t ng "thay th ch t li u văn b n c a ngôn ng này b ng ch t li u văn b n c a ngôn ng khác" (Catford1965) v n chưa ư c gi i ngôn ng h c quan tâm. Trong các công trình nghiên c u c a các nhà ngôn ng h c n i ti ng như F. de Saussure, O.Jespersen, E. Sapir, L. Bloomfield, d ch thu t ho c "không u c nh c n, ho c b coi là câu chuy n bên l " (J. Pienskos 1992). S dĩ như v y là vì vào th i kỳ ó i tư ng quan tâm ch y u c a ngôn ng h c là nh ng v n thu c v "b n th " hay " h th ng" ngôn ng ; d ch thu t ch là m t s ki n c a ho t ng l i nói nên không ph i là i tư ng chú ý c a các nhà ngôn ng h c. Ch t nh ng năm năm mươi c a th k 20, các d ch gi cũng như các nhà nghiên c u d ch thu t m i b t u chú ý n nh ng v n ngôn ng h c c a d ch thu t và vai trò c a ngôn ng h c trong nghiên c u d ch thu t, b i vì h nh n th y ”không th có d ch thu t n u không có m t n n t ng ngôn ng h c v ng ch c" (Resker 1950: 156). Hay nói như Fedorov, "d ch thu t trư c h t và luôn luôn là m t thao tác ngôn ng ", vì v y "ngôn ng h c ph i là m u s chung, là n n tng c a m i thao tác d ch " (D n theo Pienskos, 1992). T ó trong lĩnh v c nghiên c u d ch thu t xu t hi n ngày càng nhi u các công trình nghiên c u d ch thu t theo quan i m ngôn ng h c. Trong các công trình này có th b t g p các thành t u và s nh hư ng c a nhi u khuynh hư ng nghiên c u, nhi u trư ng phái lý thuy t ngôn ng h c khác nhau: t ch nghĩa hình th c Nga (Nabokov 1958, Fedorov 1968) n ch c năng lu n Praha (Jakobson 1959, Levy 1965), t ngôn ng h c so sánh - i chi u (Resker 1952, Vinay & Darbelnet 1958), n ngôn ng h c c u trúc (Rezvin & Rozenveig 1963, Catford 1965,), ng pháp ci bi n t o sinh (Nida 1964, Nida & Taber 1969), lý thuy t giao ti p và ng d ng hoc (Svejcer 1987, Hatim & Mason 1997,vv). Chính các công trình nghiên c u d ch thu t theo nh hư ng ngôn ng h c ó ã t o cơ s và ti n lý thuy t cho s hình thành b môn D ch thu t h c và phân môn Lý thuy t d ch thu t (chúng tôi s c p n các m c 2 và 3). ây có m t v n t ra là: vi c nghiên c u d ch thu t có quan h như th nào v i ngôn ng h c? ó là m t khoa h c riêng bi t hay ch là b môn c a ngành ngôn ng h c? M c dù v n này không ph i bao gi cũng u c trình bày rõ ràng trong các công trình nghiên c u, nhưng qua các tuyên b hi n ngôn cũng như cách gi i thuy t i tư ng và ph m vi nghiên c u, chúng tôi th y ít nh t có ba quan i m khác nhau: Ph n l n các nhà nghiên c u coi nghiên c u
d ch thu t là m t b ph n c a ngôn ng h c (Mounin 1963, Nida 1964, Catford 1965) hay r ng hơn chút ít là c a khoa ký hi u h c (Jakobson 1966, Ludskanov 1975). M t s khác (Homes 1970, Toury 1982, Pienkos 1992) cho r ng xét v ph m vi và i tu ng kh o sát, có th coi nghiên c u d ch thu t là m t khoa h c c l p, nhưng ng th i các nhà nghiên c u này cũng th a nh n r ng, n u so v i các khoa h c chính danh khác, thì b môn này chưa có ư c m t h phương pháp, m t b máy khái ni m, th m chí m t i tư ng nghiên c u riêng. Bên c nh ó cũng có nh ng ngư i (như Refomatsky) hoàn toàn ph nh n kh năng có m t b môn khoa h c c l p, th m chí là m t phân môn khoa h c nghiên c u v d ch thu t, b i vì theo h , d ch thu t có liên quan n nhi u lĩnh v c khác nhau (ngôn ng , tâm lý, văn hoá, chính tr , vv) nên ch có th là m t i tư ng nghiên c u liên ngành. Xu t phát t s th a nh n ho t ng d ch thu t là m t ho t ng giao ti p b ng ngôn ng , chúng tôi nghiêng theo quan i m coi nghiên c u d ch thu t, hay d ch thu t h c (translation studies), là m t b môn thu c ngành ngôn ng h c, c th hơn thu c phân ngành ngôn ng h c ng d ng. Có nhi u lý do bênh v c cho s l a ch n này, trong ó lý do quan tr ng nh t, theo cách nhìn c a chúng tôi, ó là: ho t ng d ch thu t là m t ho t ng ngôn ng . Dư i ây chúng tôi s i sâu phân tích làm rõ thêm nh n nh này. Ho t ng d ch thu t là m t ho t ng ngôn ng . Tính ch t ngôn ng h c c a ho t ng d ch thu t bi u hi n tru c h t phương ti n c a nó là ngôn ng - ngôn ng úng nghĩa là m t h th ng, i tư ng nghiên c u ch y u c a ngôn ng h c theo quan ni m c a F, de Saussure. Trong khi d ch m t văn b n (hay di n ngôn) t m t ng này (ng ngu n) sang m t ng khác (ng ích), d ch gi không ph i ch làm vi c v i m t mà là hai ngôn ng v i toàn b các thu c tính h th ng, c u trúc ph c t p và khác bi t c a chúng: các quy t c ng pháp chu n m c cùng các bi n th ng pháp, v n t ng v i toàn b các bi n th t v ng, ng nghĩa hay phong cách c a chúng, vv. N u như vi c n m v ng các c i m h th ng, c u trúc c a ng ngu n là c n thi t d ch gi phân tích, gi i mã úng văn b n ngu n (VBN), thì nh ng hi u bi t v c tính h th ng, c u trúc c a ng ích l i quan tr ng i v i quá trình s n sinh văn b n ích (VB ) hình th c t nhiên nh t c a nó. Vì v y, n u coi i tư ng c a ngôn ng h c là h th ng ngôn ng v i toàn b nh ng thu c tính c u trúc n i t i c a nó, thì cái i tư ng y cũng không ph i là cái gì xa l v i ho t ng d ch thu t và b n thân d ch gi . Tuy nhiên, tính ch t ngôn ng h c c a ho t ng d ch thu t không ch b gi i h n các h th ng ngôn ng mà nó ng ch m n. Quan ni m cho r ng i tư ng nghiên c u c a ngôn ng h c là ngôn ng v i tư cách là m t h th ng t lâu ã tr thành câu chuy n c a quá kh . Ngôn ng h c h u c u trúc không ch quan tâm n ngôn ng như m t m t h th ng mà c ngôn ng d ng ho t ng là l i nói và ho t ng l i nói, nh ng hi n tư ng ã b Saussure g t ra ngoài ph m vi xem xét c a ngôn ng h c. Dư i góc nhìn m i ó c a ngôn ng h c hi n i, b n thân ho t ng d ch thu t v i tư cách là m t ho t ng ngôn ng hoàn toàn có th tr thành i tư ng xem xét c a ngôn ng h c xét c hai thành t n i t i c a nó: quá trình d ch thu t và s n ph m d ch thu t. quá trình d ch thu t, các khía c nh ngôn ng h c c a ho t ng d ch thu t bi u hi n qua các quá trình phân tích gi i mã các ơn v ngôn ng c a VBN, quá trình i chi u l a ch n và xác l p các tương ương v n i dung và hình th c gi a ng ngu n và ng ích cũng như quá trình tái l p, thay th VBN b ng m t VB t nhiên nh t nhưng cũng g n gũi nh t v i nó v m t n i dung và phong cách. s n ph m d ch thu t, các khía c nh ngôn ng h c c a ho t ng d ch thu t th hi n qua VB cũng như các m i quan h tương ương c a nó v i VBN trên các bình di n hình th c, n i dung và phong cách di n ngôn. Vi c nghiên c u các khía c nh ngôn ng h c h u quan c a quá trình d ch thu t và s n ph m d ch thu t như v y không ch góp ph n làm sáng t thêm b n ch t c a ho t ng d ch thu t mà còn góp ph n làm sáng t thêm b n ch t c a l i nói và ho t ng l i nói, nh ng hi n tư ng
ngôn ng b lãng quên trong các công trình ngôn ng h c theo quan i m c u trúc lu n thu n tuý. Nh ng phân tích trên ây cho th y, dù xét trong m i quan h v i ngôn ng như là m t h th ng c u trúc hay ngôn ng ang hành ch c trong ho t ng nói v i s n ph m c th là l i nói thì d ch thu t, v i t t c các khía c nh ngôn ng h c c a nó v n là m t v n c a ngôn ng h c, x ng áng thu hút s chú ý c a ngôn ng h c, và trong m i quan h v i d ch thu t cũng như nghiên c u d ch thu t, ngôn ng h c x ng áng óng vai trò là m t khoa h c lý thuy t có nhi m v soi sáng hay d n ư ng, như th c ti n nghiên c u d ch thu t trong th k 20 ã ch ra. T cách nhìn ó, chúng tôi tán thành quan i m cho r ng c n ph i coi nghiên c u d ch thu t hay d ch thu t h c là m t b môn c a ngành ngôn ng h c, thu c phân ngành ngôn ng h c ng d ng. Tuy nhiên, v i tư cách là m t ho t ng giao ti p, bên c nh các nhân t ngôn ng , ho t ng d ch thu t còn ch u nh hu ng c a nhi u nhân t giao ti p ngoài ngôn ng . Vì v y, cùng v i vi c chú ý n nh ng v n ngôn ng , các nhà nghiên c u d ch thu t cũng ph i quan tâm n các v n liên quan n ngư i nói và ngư i ti p nh n, văn b n, môi trư ng xã h i, văn hoá, tín ngu ng - i tư ng c a các b môn khoa h c khác như tâm lý h c, ng văn h c, dân t c h c, xã h i h c.... i u ó có nghĩa d ch thu t h c v i tư cách là m t b môn ngôn ng h c nghiên c u v d ch thu t không không ch th a hư ng và v n d ng các k t qu nghiên c u c a riêng ngôn ng h c mà c c a nhi u b môn khoa h c khác như tâm lý h c, ng văn h c, dân t c h c, xã h i h c... m c dù trong ó ngôn ng h c v n óng vai trò n n t ng. 2. D ch thu t h c - b môn ngôn ng h c nghiên c u v d ch thu t Nh ng i u nói trên cho th y nghiên c u d ch thu t hay d ch thu t h c x ng áng ư c coi là m t b môn ngôn ng h c c l p, thu c phân ngành ngôn ng h c ng d ng. Tuy nhiên, cho n nay nhi u v n c a b môn này này v n ang ư c các nhà nghiên c u th o lu n, bàn cãi, trong ó có ba v n quan tr ng mà chúng tôi s c p dư i ây: tên g i, i tư ng nghiên c u và cơ c u các phân môn. Trư c h t nói n v n tên g i. Trong các công trình nghiên c u v d ch thu t hi n nay, chúng ta thư ng g p ba thu t ng khác nhau ư c dùng ch b môn nghiên c u v d ch thu t là: lý thuy t d ch thu t (theory of translation/translating, translation theory), khoa h c d ch thu t (sience of translation/translating), và nghiên c u d ch thu t hay d ch thu t h c (translation/translating studies). Trong s các thu t ng ó, lý thuy t d ch thu t có l là thu t ng u c dùng ph bi n nh t trong các công trình nghiên c u v d ch thu t b ng ti ng Anh (Nida 1964, Catford 1965, Steiner 1975, Bell 1986, 1991) và ti ng Nga (Resker 1974, Komisarov 1980, Phedorov 1983, Svejcer 1988 ). Nhưng theo Homes, ý nghĩa c a thu t ng này không bao quát h t ư c toàn b nhi m v và m c ích c a b môn nghiên c u d ch thu t, b i vì trong th c t nhi u công trình nghiên c u v d ch thu t không gi i h n ph m vi kh o sát c a nó các v n lý thuy t (Homes 1972:). Thu t ng th hai, khoa h c d ch thu t, l n u tiên c E. Nida dùng t tên cho cu n c m nang lý thuy t Hư ng n m t khoa h c v d ch thu t (Towards a Sience of Translating) c a ông vào năm 1964. M c dù thu t ng này không u c Nida s d ng nh danh toàn b lĩnh v c nghiên c u d ch thu t (mà ch gi i h n các nguyên t c và th pháp c a quá trình d ch thu t) nhưng sau ó ư c m t s tác gi , ch y u là ngư i c (K. R. Bausch et al. 1970 –72, Wills 1982) dùng g i tên b môn nghiên c u v d ch thu t. Tuy nhiên, t khoa h c (science) trong thu t ng này khi n nhi u ngư i phân vân, b i vì m c dù có i tu ng và nhi m v nghiên c u riêng c a nó, nhưng xét v tính h th ng, phưng pháp nghiên c u, b máy khái ni m và tính chính xác, b môn nghiên c u d ch thu t còn xa m i áp ng y các tiêu chí c a m t môn khoa h c c l p như toán h c,
v t lý h c hay hoá h c... th m chí chưa th sánh ư c v i các b môn khoa h c nhân văn như ngôn ng h c, dân t c h c, xã h i h c. Chính vì v y, Homes (1972) và sau ó là nhi u tác gi khác (Lefevere 1978, Toury 1982) ã nghiêng theo hư ng ch n thu t ng nghiên c u d ch thu t hay d ch thu t h c ch khoa nghiên c u v d ch thu t. Tán ng quan i m c a Homes, trong công trình này chúng tôi dùng thu t ng d ch thu t h c (DTH) ch b môn khoa h c nghiên c u v toàn b ho t ng d ch thu t nói chung và phân bi t DTH v i lý thuy t d ch thu t - m t phân môn nghiên c u các v n lý thuy t trong d ch thu t (xem m c 3). V i tư ng nghiên c u c a DTH, trong các tài li u nghiên c u v d ch thu t hi n nay ít nh t có ba quan ni m khác nhau v v n này. Quan ni m th nh t cho r ng i tu ng nghiên c u c a DTH là s n ph m d ch thu t, t c là VB nói chung. ây là quan i m v i tư ng nghiên c u c a DTH xu t hi n s m nh t, ư c hình thành m t cách t nhiên khi d ch gi hay nhà nghiên c u ti n hành so sánh, i chi u gi a VB và VBN, và ch u nh hư ng c a b môn ngôn ng h c i chi u. Thông qua vi c so sánh i chi u (m t hay nhi u) VB v i VBN, d ch gi hay nhà nghiên c u s ch ra m c trung thành hay sáng t o c a b n d ch so v i nguyên b n, xác l p các tương ương có th có gi a hai văn b n không ch v m t hình th c mà c v m t n i dung hay phong cách. V i quan i m này, DTH ư c ng nh t v i ngôn ng h c so sánh i chi u, th m chí h p hơn, v i t v ng h c so sánh i chi u ho c ngôn ng h c văn b n i chi u. Theo Bakhudarov thì "lý thuy t ngôn ng h c v d ch thu t không phi là cái gì khác mà chính là ngôn ng h c văn b n i chi u" và nhi m v c a vi c nghiên c u d ch thu t là "nghiên c u i chi u ng nghĩa các văn b n tương ương trong các ngôn ng khác nhau" (1975: 28). T gi a nh ng năm 60, dư i nh hư ng c a lý thuy t tín hi u h c và lý thuy t thông tin, nhi u nhà nghiên c u d ch thu t b t u nghiêng theo quan i m cho r ng i tư ng nghiên c u c a DTH không ph i là s n ph m d ch (VB ) mà chính là quá trình d ch thu t. Theo Rezvin và Rozensveig (1963), vi c ưa c s n ph m d ch thu t vào i tư ng nghiên c u c a d ch thu t h c là không h p lý b i vì nhi m v chính c a vi c nghiên c u d ch thu t là ph i "c g ng miêu t d ch thu t như m t quá trình" ch không ph i là "kho sát các k t qu c a ho t ng d ch thu t và ưa ra các tiêu chí ánh giá v nó". Hai tác gi cho r ng c n ph i phân bi t quá trình d ch thu t v i s n ph m d ch và khoa h c v d ch thu t c n chuy n s chú ý t s n ph m d ch ( i chi u VB v i VBN) sang quá trình d ch v i tư cách là quá trình "chuy n d ch m t thông i p t h th ng tín hi u này sang h th ng tín hi u khác". M t quan ni m tương t v i tư ng nghiên c u DTH cũng có th th y tác ph m "A Linguistic Theory of Translation" c a Catford (1965), m t công trình nghiên c u d ch thu t u c xây d ng trên cơ s lý thuy t ngôn ng h c c u trúc. Quan ni m mu n gi i h n ph m vi kh o sát c a DTH quá trình d ch thu t như v y ã thu h p i tư ng và m c ích nghiên c u c a b môn DTH và không ph n ánh h t tính a d ng c a các công trình nghiên c u v d ch thu t trong th c t . Trái ngư c v i hai quan i m trên ây, nhi u nhà nghiên c u d ch thu t t quan i m giao ti p (Nida & Taber 1969, Werner Koller 1971, Homes 1972, Svejcer 1988, Hatim & Mason 1990) cho r ng không th tách r i s n ph m d ch thu t kh i quá trình d ch thu t, và không nên i l p tri t gi a hai cách ti p c n hư ng s n ph m (product- oriented studies) và hư ng quá trình (process-oriented studies) như v y. Theo h , ó ch là h qu c a nh ng cách chia c t th c t c c oan ch u nh hư ng c a quan i m c u trúc lu n, i l p s n ph m c a m t ho t ng v i quá trình c a ho t ng. D ch thu t là m t ho t ng giao ti p b ng ngôn ng , và cũng như b t kỳ m t ho t ng giao ti p nào khác nó bao hàm các quá trình t o l p và ti p nh n, trong ó di n ngôn (văn b n hay l i nói) v a là s n ph m v a là phương ti n c a quá trình giao ti p. Và n u chúng ta coi d ch thu t như là m t ho t ng trong ó có s th ng nh t h u cơ gi a quá trình d ch thu t và s n ph m d ch thu t thì vi c lo i các k t qu c a quá trình
d ch ra kh i di n xem xét s làm h p i m t cách vô lý i tư ng nghiên c u c a DTH và cũng ch ng giúp ích gì cho vi c phát hi n ra b n ch t c a ho t ng d ch thu t, cũng gi ng như vi c lo i quá trình d ch thu t ra kh i di n kh o sát. Khó có th hi u u c b n ch t c a ho t ng d ch thu t n u chúng ta không kh osát ho t ng này như là s th ng nh t c a quá trình và s n ph m. Nói cách khác, khó có th xây d ng m t b môn khoa h c v d ch thu t ch d a trên quá trình d ch mà không tính n s n ph m d ch thu t hay ngư c l i ch d a vào s n ph m d ch thu t mà không tính n quá trình d ch. W. Koller ã có lý khi cho r ng: "DTH ph i u c hi u như là toàn b các ho t ng nghiên c u l y quá trình d ch thu t và b n d ch làm i tư ng hay tiêu i m chú ý c a chúng" (D n theo Homes 1972: 176). úng như ý ki n c a Koller, n i dung c a các công trình nghiên c u v d ch thu t hi n nay cho th y DTH quan tâm n toàn b ho t ng d ch thu t nói chung, bao g m trong ó không ch là quá trình d ch thu t và s n ph m d ch thu t mà c các nhân t liên quan n ho t ng d ch thu t như hoàn c nh (hoàn c nh giao ti p và b i c nh văn hoá xã h i), ngư i tham gia (tác gi , d ch gi và ngư i ti p nh n), ngôn ng (ng ngu n và ng ích), văn hoá (văn hoá ngu n và văn hoá ích), vv. Tính ph c t p c a i tư ng nghiên c u cũng v i s khác bi t v cơ s lý thuy t, m c ích, phương pháp và tư li u nghiên c u ã làm cho các công trình nghiên c u d ch thu t hi n i phát tri n ngày càng phong phú và a d ng, theo nhi u hư ng khác nhau, trên cơ s ó ã hình thành các phân môn d ch thu t h c khác nhau. V y, DTH v i tư cách là m t b môn ngôn ng h c ng d ng bao g m nh ng phân môn nào? D a theo ý ki n c a m t s tác gi (Homes 1972, Toury 1991), căn c vào s khác bi t v m c ích, ph m vi và nhi m v nghiên c u, chúng tôi th y có th phân chia DTH thành b n phân môn chính là: DTH mô t , DTH lý thuy t (lý thuy t d ch thu t) , DTH ng d ng và DTH l ch s . M c ích, ph m vi và nhi m v nghiên c u c a b n phân môn này như sau: DTH mô t (Descriptive Tranlation Studies - DTS) là phân môn xu t hi n s m nh t trong l ch s nghiên c u d ch thu t và hi n nay v n phát tri n m nh m . M c ích chính c a DTH mô t là mô t m t cách khách quan ho t ng d ch thu t mà không t v n xây ng các khái ni m hay nguyên lý lý thuy t. Ph m vi và nhi m v c a các công trình DTH mô t có th khác nhau. Các công trình DTH mô t hư ng s n ph m (product - oriented DTS) ho c t p trung vào vi c mô t m t văn b n d ch thu t c th , ho c ti n hành so sánh i chi u các b n d ch khác nhau c a cùng m t nguyên b n ư c d ch sang cùng m t ngôn ng hay các ngôn ng khác nhau xác nh các m c tương ương gi a chúng. Ngư c l i, các công trình mô t hư ng quá trình (process-oriented DTS) l i chú ý n vi c làm sáng t quá trình d ch thu t, c g ng ch ra các quy trình, phương pháp và th pháp ã ư c các d ch gi s d ng d ch m t văn b n t ng này sang ng khác. Còn các công trình DTH mô t hư ng d ch gi (translator-oriented DTS) k t h p c hai khuynh hư ng nghiên c u mô t trên ây kh o sát, ánh giá k năng và thành t u d ch thu t c a m t d ch gi . Khác v i DTH mô t , phân môn DTH lý thuy t (Theoretical Translation Studies) hay thư ng ư c g i là Lý thuy t d ch thu t (Theory of Translation) có m c ích ch y u là xây d ng các lý thuy t d ch thu t, v i nh ng nguyên lý, nh ng khái ni m có kh năng gi i thích toàn b ho t ng d ch thu t cũng như các b ph n, các hi n tư ng riêng r trong ó. Xét theo ph m vi và m c khái quát c a các lý thuy t có th phân bi t các công trình nghiên c u lý thuy t d ch thu t i cương (general translation theories) v i các công trình nghiên c u lý thuy t d ch thu t b ph n (partial translation theories). Các lý thuy t d ch thu t i cương ư c xây d ng nh m gi i thích nh ng hi n tư ng, nh ng khái ni m, nh ng quy lu t chung nh t c a ho t ng d ch thu t như: b n ch t c a quá trình d ch thu t, cơ s c a vi c l a ch n các ơn v d ch thu t và xác l p các quan h tương ương trong d ch thu t, cơ s lý thuy t c a các phương pháp và th pháp d ch thu t, vai trò c a các nhân t ch quan và khách quan, c a các nhân t
ngôn ng và phi ngôn ng trong ho t ng d ch thu t, vv. Khác v i lý thuy t d ch thu t i cương, các lý thuy t d ch thu t b ph n nh hư ng h n ch theo nhi u khía c nh khác nhau c a ho t ng d ch thu t như phương ti n và cách th c d ch thu t (lý thuy t phiên d ch, biên d ch hay d ch máy), ph m vi ngôn ng d ch thu t (lý thuy t d ch thu t Anh-Vi t hay Vi t - Anh, Nga - Pháp hay Pháp-Nga, vv), ki u lo i văn b n d ch thu t (lý thuy t d ch các văn b n khoa h c, văn h c, hành chính, chính lu n), vv. Gi a các lí thuy t d ch i cương và lý thuy t d ch b ph n có m t m i tác ng qua l i ch t ch . Lí thuy t d ch thu t i cương t o ra m t b máy khái ni m miêu t ho t ng d ch thu t, phát hi n các qui lu t chung và các c trưng b t bi n c a nó, và qua ó t o nên cơ s khái ni m cho vi c xây d ng các lí thuy t d ch b ph n. Còn các lí thuy t d ch b ph n có nhi m v phát hi n ra nh ng nhân t th lo i, ngôn ng , văn hoá và tâm lý c th chi ph i quá trình d ch, b sung nh ng chi ti t quan tr ng cho lí thuy t d ch thu t i cưong . M c ích c a phân môn DTH ng d ng (applied translation studies) là nghiên c u ng d ng th c ti n gii quy t ba nhi m v chính: a) nghiên c u ào t o d ch thu t (xây d ng chưong trình ào t o, h th ng các b môn, phưng pháp ging d y, h th ng các bài t p, bài luy n, bài test ki m tra và ánh giá, vv); b) nghiên c u phưng ti n h tr d ch thu t (các chưng trình h tr d ch thu t b ng vi tính, các lo i t i n i chi u song ng ho c a ng , vv), c) nghiên c u chính sách d ch thu t (nghiên c u, ánh giá tình tr ng d ch thu t hi n t i, tiên oán xu hư ng phát tri n c a ho t ng d ch thu t và xu t các i sách thích h p). có u c các thành t u c a mình, các nghiên c u DTH d ng t t nhiên phi s d ng các k t qu c a DTH mô t và DTH lý thuy t. Phân môn th tư là DTH l ch s (Historical Translation Studies), t p trung nghiên c u các v n thu c v l ch s d ch thu t và l ch s d ch thu t h c nh m tr l i các câu h i: d ch thu t và nghiên c u d ch thu t có t bao gi , chúng tr i qua các giai o n phát tri n như th nào, các nhân t l ch s - xã h i nào tác ng và chi ph i n quá trình phát tri n y. Tóm l i, có th bi u di n quan h gi a b môn DTH v i các phân môn c a nó b ng m t lư c như sau: Bi u trên cho th y rõ hơn cơ c u các phân môn c a DTH và m i quan h gi a DTH v i lý thuy t d ch thu t (hay DTH lý thuy t): DTH là b môn khoa h c nghiên c u v d ch thu t nói chung, còn lý thuy t d ch thu t ch là m t phân môn c a DTH, nghiên c u nh ng v n lý lu n ( i cương hay b ph n) v d ch thu t, phân bi t v i các phân môn khác là DTH mô t , DTH ng d ng và DTH l ch s .
Tài li u tham kh o 1. Bakhudarov L.S., Jazyk i perevod, Moskva, 1975. 2. Catford, J.C., A Linguistic Theory of Translation, Oxford University, Oxford, 1965. 3. Fedorov A., Osnovy obsej teori perevoda, Moskva, 1968. 4. Gentzler E., Contemporary Translation Theories, Roudledge, London & New York 1993. 5. Hatim B., Mason I., Discourse and the Translator, Longman, UK, 1990. 6. Hoàng Văn Vân, V d ch thu t: Bình di n l ch s , T/c Khoa h c, HQGHN, s 1/2001. 7. Homes J. S., The Name and Nature of Translation Studies, in The Translation Studies Reader, L. Venuti (ed.), Roudledge, London & New York, 1998. 8. Jakobson R., On Linguistic Aspects of Translation (1959), in The Translation Studies Reader, L. Venuti (ed.), Roudledge, London & New York, 1998. 9. Larson M.L., Meaning-based Trasnlation: A Guide to Cross-Language Equivalance, University Press of American, Lanham 1994. 10. Newmark, P.A., A Textbook of Translation, Prentice Hall, London ,1988. 11. Nguy n H ng C n, V v n tương ương trong d ch thu t , T/c Ngôn ng , s 11/2001. 12. Nida E.A., Taber C., The Theory and Practice of Translation, Leiden 1969. 13. Pienkos J., D ch thu t và d ch gi trong th gi i hi n i. Nxb Khoa h c Varsava, 1992 (Nguy n Chí Thu t d ch: T/C Văn h c nư c ngoài t s 1/199 - s 5 /2000). 14. Resker Ja, I., O zakonnomernych sootvestviakh pri perevode na rodnoj jazyk, Moskva 1950. 15. Rezvin I.I , Rozensveig V, IO., Osnovy obsego i mashinogo perevoda, Moskva, 1964. 16. Willss W., The Science of Translation, Narr, Tubingen, 1982. (*) Bài ã ăng T p chí Ngôn ng s 11/2004