Báo cáo "Liên minh quân sự giữa chúa Trịnh với Hà Lan trong cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn thế kỷ XVII. "

Chia sẻ: Bút Màu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

73
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Liên minh quân sự giữa chúa Trịnh với Hà Lan trong cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn thế kỷ XVII.Bảo hiểm thất nghiệp bị ảnh hưởng đáng kể Trong cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới, thị trường lao động của Đức ít bị ảnh hưởng nặng nề như các nước khác trong khu vực. Tuy nhiên, nhiều nhóm tìm việc gặp khó khăn rất lớn khi họ muốn tái hoà nhập vào thị trường lao động.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo "Liên minh quân sự giữa chúa Trịnh với Hà Lan trong cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn thế kỷ XVII. "

QUAN HE VIET NAM - CHAU AU U€N AAINH QUflN SIT GlUti CHUfl TRJNH V6l HA LAN TRONG cudc NOI CHICN TRINH - N G U V I N T H I K V XVII • • • TS. Tran Nam Tien Dai hgc Khoa hgc Xa hgi vd Nhan vdn TP. Ho Chi Minh 1. Vdo cuoi thi ky XVI, Hd Lan sd hiiu chitc vd dieu hdnh tdt hem thi trien vgng ve trong tay dpi ngii thuang nhdn hiing manh, lgi nhudn tie nen mdu dich v&i phirang Ddng ndng ddng, gidu kinh nghifm di bien bae se rdt l&n " nliat the gidi. Den dau the ky XVII, Ha Lan Trudc nhu cau khai thdc phuang Ddng da xay dyng cbo minh dugc mdt ham dpi Clia gidi thuang nhan, Nhd nudc Cdng hda "gdm 15.000 thuyen vd 15 vgn ngu&i phuc Hd Lan da de ra gidi phdp thdng nhat cac vu. Id cdc thuyen chien duge trang bi vd cdng ty hifn cd cua cdc thanh phd vdo mpt ddng vitng chdi, luc lugrng hdi qudn Hd Lan cdng ty duy nhat. Tren ca sd dd, ngdy 20-3- khdng ngirng l&n mgnh trong su ghen ti cua 1602, Cdng ty Ddng An Hd Lan (Verenigde cdc nu&c khde" Uu the vugt trdi ve phuang Oost-Indische Compagnie - VOC)^ dugc tien van chuyen nay Id nhan td quan trpng thanh lap d thii dd Amsterdam. Day dugc X f giiip Hd Lan gidnh phan thdng trong cdc xem Id mgt trong nhiing cdng ty da qudc gia cudc thuang chien, khdm phd vd chinh pbuc dau tien tren the gidi. Ngoai chire nang ddt dai ciing nhu cudp bdc thudc dia. Trong thuomg mai, Nhd nudc Hd Lan cdn cho Cdng qud trinh md rdng dnh hudmg, tim kiem thj ty ddc quyen budn bdn vdi phuang Ddng, trudng, ngudi Hd Lan ciing da hudmg tam duge phep thay mat Nhd nudc Ha Lan ky kit nhin ve phuang Ddng. Nam 1695, dpi hifp udc, tuyen bd chiln tranh, diic tiln va X X X ^ thuyen ddu tien cua Hd Lan gdm 4 chiec vdi thanh lap thudc dia. Ngay sau khi thanh lap, 240 thuy thii da khdi hdnh di phuang Ddng. Chuyen di tuy khdng dat dugc nhirng muc Tru6c hieu umg cua chuyin di diu tien nay, chi trong X X ^ vong 7 nam (1595-1601), da co 15 doan voi ting X dieh de ra nhung da gdp phan "ciing cd niem cong 65 t^u buon Ha Lan di phuong Dong (Hoang Anh Tuan, Tu lieu cdc cdng ty Dong An Hd Lan v tin mdnh liet cua gi&i thuang nhdn Hd Lan Anh vi Ke Chg Ddng Ngodi thi ky XVII. Nxb. H f y f 7 lite do: cdc chuyen di ve sau neu dugc td Noi, 2010, tr. 22-23). Cong ty gom c6 6 phong la Amsterdam, Zeeland, ' F. Ia. Polianxki, Lich sir kinh te cdc nudc. Tap 2 - Delfi, Rotterdam, Hoom va Enkhuizen. Thoi gian tin Thdi ky chu nghia tu bdn, Truong HQu Quynh djch, tai cua Cong ty la 21 nam, sau do sg dugc nha nuorc Nxb. Khoa hoc xa hpi, Ha Noi, 1978, tr. 91. Ha Lan can nhic gia han: '
Miht minlL quan SJU. .. 65 gidi lanh dao cua Cdng ty Ddng An Hd Lan ludi thuomg mai Ndi A cd vai trd quan trpng. da xay dyng hdn mdt chien luge kinh doanh quylt dinh sy thanb cdng ciia Cdng ty Ddng lau ddi d phuomg Ddng. Mue tieu xuyen sudt An Hd Lan. Chinh vien Toan quyen Cornells f cua Cdng ty Ddng An Hd Lan Id tien hdnh f ' 4 van der Lijn da pbdi thira nhan: "He thdng xay dyng mdt bf thdng cdc thuang diem Ihuang mgi Ngi A Id linh hdn cita Cdng ty f Uen hodn, mdt mang ludi thuang mai Ndi A [Ddng An Hd Lan] nen edn duge bdo ve trdi ddi tir Nam Phi den tan viing Vien Ddng nghiem nggt, bdi neu linh hdn bi huy hogi Ihi xa xdi, trong dd phan ldn cdc thuomg diem thi xdc tdt yiu se bi tan rira"^ Trong he tap trung d dia ban chau A ngdy nay. Tir ndm tbong cdc thuomg diem, cdc thuomg diem d 1619, Cdng ty Ddng An Hd Lan ddt try sd d An Dp vd Nhat Bdn cd vai trd rat quan trpng, chau A tai Batavia (tiic Jakarta thudc quylt djnh sy thanb bai ciia mang ludi Indonesia ngdy nay). Nam 1623, Cdng ty thuomg mai Ndi A. Trong qud trinh xay dyng chilm ludn cdc ddo Java, Sumatra va lap ra mang ludi thuomg mai Ndi A, cdc thuomg Dutch East Indies hay Netherlands East nhan Hd Lan cung da chii y gay dyng quan Indies (xii Ddng An Hd Lan). Den nam he mau dich vdi Dai Viet. 1641, ngudi Ha Lan ldm chu hodn todn eo Ngay tir nam 1601, bai thuomg thuyen biln Malacca ma trudc day do ngudi Bd Ddo Ha Lan Id Leiden va Haarlem da den vimg Nha kilm sodt. Do vay, Cdng ty Ddng An biln Dang Trong, sau dd dd bd len dat Dang Ha Lan eung lam chii ludn con dudng budn Trong vd da cd mdt cudc dung dp vii trang ban hd tieu qua eo bien Malacca. vdi nhan dan dia phuomg. Cudc dung dp Mang ludi thuang mai Ndi A dugc xay khdng lam ngudi Ha Lan thay ddi y djnh dung dam bdo chdc chan cbo cdc thuang thilt lap quan bf thuomg mai vdi vuomg qudc nhan Hd Lan xam nhap vdo phuang Ddng vd Dang Trong cua chiia Nguyen. Tai Hdi An, thilt lap mdt hf thdng budn bdn rdng ldm d phdi dodn Ha Lan da dugc chiia Nguyen tiep khu vyc nay. D i n giiia thi ky XVII, mang ddn tir tl. Tuy nhien, do nghe tin ddn rang quan dia phuang dang chuan bj tan cdng vao * Thirong diSm la nh&ng co so bu6n bdn cua cac nuoc ' hg, ngudi Hd Lan da vdi va rdi Hdi An, ddt phirong Tay, la nai dat ciia hang, kho chiia hang h6a, phong lam viec cua thuoTig nhan nudc ngodi, c6 khi pha vai ngdi nha cua dan ban dia khi chay dirge xem nhu la mgt ca quan dai dien cua mgt cong ty lom, Ilic nay la cac cong ty Dong An. Lien quan mat thigt din hoat dgng cua cac thuang dilm nay la cong ty Dong An. Vl nguyen tic, do la cong ty cua nhffng ^ Dan theo Om Prakash, "European and Asian tap doan tu ban doanh nghidp tu nhan, nhung ding Merchants in Asian Maritime Trade, 1500-1800: thai cung dirge sir hS trg rit 16n vl nhilu mat cua Some Issues of Methodology and Evidence", in J. M. chinh phu. Hoat dgng ciia cac cong ty Dong An se Flores, (ed.), Revista de Cultura 13/14: The Asian thong qua hoat dgng cua cac thuang dilm dat tai cdc Seas 1500-1800, Local Societies, European nuac phuang Dong ma nuac do dat quan h? thong Expansion and the Portuguese, Macao, 1991, pp.131- thuang. 139.
66 NGHIEN Cifu CHAU AU - EUROPEAN STUDIES REVIEW N°l 1 (134).2011 thodt ra bien^ Ndm 1613, Gidm doe thuang bdn. Cde tdu Hd Lan thudmg xuit phdt tir diem Hirado (Nbat Ban) da cho thuyin chd Hirado (Nhat Ban), qua Taiyuwan (cdng An cdc thir ngd voi, Ien da, chd den Ddng Trong Binh d Ddi Loan) tdi Dang Trong. Nhung xin budn bdn, nbung kbdng dat ket qud. Cd trong thdi dilm nay, cdc thuang nhan Ha the ndi, nhung cudc tiep xiic ddu tien giira Lan kbdng djch ndi cdc thuomg nhdn Nhat ngudi Ha Lan vdi chiia Nguyen d Ddng Bdn trong vifc tbu mua to, ngudn Igi chinh Trong deu that bai vd pban nao dd de lai an yeu cua bg. Do khdng xam nhap dugc thi tugng kbdng tdt cbo quan be bai ben vc sau. trudng to d Ddng Trong, thuang mai dinh ddn, ngudi Hd Lan hudmg tam nhin ra Dang Cdc ndm 1617 den 1618, chiia Nguyen Ngodi. Llie ndy cung Id thdi diem chinh Phiic Nguyen giri tbu cbo Cdng ty Ddng An quyen Mac phu d Nbat Bdn thi hdnh chinh Ha Lan de ngbj bg tdi Dang Trong budn sdch Tda qudc (sakoku), do dd cdc thuong bdn Thdi diem nay, quan bf giiia Hd Lan nhdn Nbat pbdi tir bd mang ludi budn ban vd thj trudmg Trung Qudc dang cdng thdng vi vdi cdc qudc gia Ddng Nam A. Nhan co hoi kbdng tiep can dugc luc dja Trung Qudc. ndy, Cdng ty Ddng An Hd Lan da tim each Trudc tinh the ndy, ngudi Hd Lan mudn tim thay the ngudi Nhdt trong xuat khau to lua 6 mdt khu vyc budn bdn ddng vai trd trung Ddng Ngodi sang Nhdt Ban dk ddi liy bac, gian giiia vimg bien Ddng Nam A vd Trung ddng vd sau ndy Id vdng. Ci Vift Nam, day Qudc. Dia diem ndy phai ddp iing duge nhu X ciing Id thai ky chinh quyin Le-Trjnh dang cau tieu thy bdng hda ciia Hd Lan vd mua tim cdcb md rdng quan hf vdi cdc nudc dugc cdc loai hdng bda ciia Trung Qudc. Tuy phuomg Tay nhdm thu mua vii khi phuc vu nhien, viec trien khai quan hf vdi Dai Vift cho cugc chien tranh vdi Dang Trong. Tren dien ra khd cham. Mai den ndm 1633, vifc CO sd dd, nam 1637, Cdng ty Ddng An Ha budn bdn ciia ngudi Hd Lan vdi chiia Lan da cir tdu Grol sang Dang Ngodi, gap Nguyen d Dang Trong mdi duge bit diu. chiia Trinh de thiet lap quan hf mau dicb va Trong ndm nay, Cdng ty Ddng An Hd Lan da bang giao. Day dugc xem Id mdt sy khdi diu giri sir gia den Hdi An thdm dd thi trudmg vd cbo qud trinh quan hf thdng trim giiia ngudi giri qua bieu len Sai Vuomg. Ndm 1636, mdt Hd Lan vd chinh quyin cua cdc chiia Trinh 6 / A, thuomg diem ciia Cdng ty Ddng An Ha Lan Dang Ngoai (1637-1700), trong dd mdt lien dugc md d Hdi An. minh quan sy giiia hai ben ciing dugc hinh Tir nam 1636 den 1637, moi nam cd hai thdnh. 7 7 tdu Ha Lan tdi Dang Trong de trao ddi, budn 2. Thang 3-1637, tau Ha Lan Grol din Hoang Anh Tuin, sdd, tr. 25. Dang Ngoai. Thuyin trudhg Kdrel Hartsinck ' Vi?n Sir hgc, Lich sir Viet Nam, tap IV: The kyXVII- XVIII, Nxb. Khoa hgc xS hgi, Ha Ngi, 2007, tr. 259. da d J , . :„ "lu
>£ieM itiinlt qudn iut... 67 dan duge va xin dugc budn bdn d Ddng ngudi Hd Lan de ddnh Dang Trong. Trong Ngoai. Muc tieu quan trpng Iiic ndy ciia cbiia nam 1637, cbiia Trinb da giri cho Toan Trinh Id tim cdcb thiet lap lien minh qudn sy quyen Cdng ty Ddng An Hd Lan mdt biic tbu vdi ngudi Hd Lan de tiln hdnh chiln tranh de nhd ngudi Hd Lan giiip do chdng chua thu phuc cbiia Nguyen d Dang Trong. Muc Nguyen d Ddng Trong. Biic thu" cd doan: f tieu ndy dugc cbiia Trjnh cdng khai bdy td "(...) Mgt sd ngu&i hung bgo (lire hg vdi Korel Hartsinck trong budi gap mat. Sau Nguyen) da thiet lap mot chinh quyen tdeh cudc gap ndy, chua Trjnh cbo phep ngudi Hd biet tgi bien gi&i phia nam eua Bdn qudc. Lan ddt mdt thuomg diem d Dang Ngodi^ De Chung dang dua vdo vi tri phdng thu virng the hien thifn chi cua minh, chua Trjnh da chdc eua ehung de chdng lgi trieu dinh (eiia nban Hartsinck lam con nudi, ban cbo mii do nhd Le tgi Thdng Long). Bdn qudc ehua ldm ciia quan, lai ddt ten cbii Dang Ngodi Id gi ehung ed vi e nggi rdng ed mdt edi gi do Heyung-tuong^ vd cbo phep ngudi Hd Lan khdng dodn tru&c ed the xdy ra tren bien. Vi dugc ty do budn bdn d Dang Ngodi. Sy kifn f f Quy qudc vuomg cd thien chi vdi Bdn qudc. f 7 r nay da dugc nhd nghien ciiu ngudi Phdp Quy qudc vuomg cd the cho Bdn qudc 2 hoge George Dumoutier tudng thudt lai nhu sau: 3 tdu, hoge 200 linh bdn gidi duge khdng, "Budi tiep kien ciia vua Le Thdn Tdng ddnh X y f cho ngudi Hd Lan da dien ra rdt thudn lgi, nhu mgt bdng chung ve su tdt bung eiia Quy hg nhdn dugc nhieu dn siing uu di ciia vi qudc vuomg. Nhitng ngudi linh do ed the hodng de vd tranh thii cdm tinh duge nhieu giiip Bdn qudc bdn dgi bdc. Ngodi ra, xin vi quan trong trieu do cdch irng xie ciia hg vd hay cho Bdn qudc 50 thuyen chien vai binh cd le nhieu hom Id do nhUng mdn qud bieu. linh chgn lgc vd dgi bdc cd sire edng phd f r r Bdn thdn Hartsinck da du kheo lea de nhd mgnh... Sau khi chien thdng, Bdn qudc se vua nhdn minh ldm con nudi" tdng cho binh linh ciia Quy qudc vuong 20.000 den 30.000 Igng bgc. Cdn ve phdn Sau dd chiia Trinb lai tien them mdt Quy qudc vuong, bdn qudc se trao cho Quy budc, ddt van de lien minh quan sy vdi f ' 1 9 qudc vuomg Qudng Nam de tri vi..." Thu viet bang chu Han nen nguai Ha Lan khong vl dja dilm Cong ty Dong An Hd Lan lap thuang dgc dugc. Hg nhcr mgt thong djch vien Nhat Ban 6 diem a Dang Ngoai, nhilu tai lieu cho la Pho Hien Nagasaki ten 1^ Meison chuyen sang tieng Ha Lan. (Hung Yen). Nhung hien nay van con co nhilu y kiln Meison gai ban djch cho nguai Ha Lan va giu nguyen khac nhau. Xem them D6 Thj Thuy Lan, "Vi su tin ban la thu. tgi cua throng diim Hd Lan a Phd Hiin the kyXVII", '^ Iwao Seiichi, About the letter asking help from the Tap chi Nghien ciiu Lich sir, sl 8 (368), 2008, tr. 64- Duch Navy, sent by Annam to Wulan (Ha Lan), 75. TohoGaKu, sl 23, 1962, tr. 109-118. Xem thgm ' Hoang Anh TuSn, Sdd, tr. 27. Thuan H6a, Nhiing cuoc doi ddu giira nhd Nguyen & G. Dumoutier, Les comptoirs Hollandais de Pho- nguai Hd Lan. Trong Nhiing vdn de lich sir vi triiu Hien ou Pho-Khach, pres de Hung-Yen (Tonkin) au dgi cuoi citng a Viet Nam, Nxb. Van hoa Sai Gon, TP. XVIf Steele, pp. 222. H6 Chi Minh, 2002, tr. 16.
68 NGHIEN cau CHAU AU EUROPEAN STUDIES REVIEW N°l 1 (134).2011 Nhim thuylt pbuc ngudi Ha Lan, cbiia Trinh Nicolaas Couckebaker Idm dai difn chinh Trdng vd tbi tir Trinh Tac thudng xuyen giri thire cua minh dk tien hdnh vifc tbdo luan thdng thu va qud bilu tdi Todn quyin cua vdi chiia Trinh cdc dilu kifn lien minh. Cupc Cdng ty Ddng An Ha Lan la Antonio van thdo luan thdi gian dau di vao cho be tac do Diemen d Batavia (Indonesia) cung nhu cdc chiia Trinh Trdng thing thimg tir chdi nhiing vi gidm ddc thuomg mai ciia Cdng ty tai Dai yeu ciu dugc xem Id "qua ddng" cua phia Ha Loan vd Nhat Bdn. Ndm 1639, chiia Trinh cir Lan vl cdc khodn bdi thudng vd ddc quyen mdt sii bd sang thdm Batavia nhim tdng trong thuang mai. Tuy nhien, phia Ha Lan cudng quan bf bang giao vdi phia Hd Lan. van tiep tuc the hifn mong mudn thiet lap Sy himg manh ciia Cdng ty Ddng An Hd Lan lien minh vdi Dang Ngodi'^ Miia be nam d phuong Ddng, ciing nhu quy md rdng ldn 1640, Todn quyen vd Hdi ddng Cdng ty ciia tdng bdnh dinh Cdng ty d Batavia da tao Ddng An ebo biet Batavia rat mong muon an tugng manh cho sii dodn. Trong bdo cdo lien minh vdi Dang Ngodi de chdng lai Dang ve chuyen di giri cbo cbiia Trinh, sii dodn da Trong. Tuy nhien, phia Ha Lan khdng nhan X f de nghj chiia Trinb thdt chat bom niia quan hf dugc sy phan hdi tir phia chiia Trinh. Nam A I -y bang giao vdi Cdng ty Ddng An Hd Lan 1641, Todn quyen lai giri thu cho chiia Trinh thdng bdo se dua qudn sang lien ket vdi chiia Sau nhiing cudc thuomg thuyet lien tyc Trinh. Trudc sy nhift thdnh eua phia Hd Lan, tu giiia ndm 1637 cbo den ndm 1638 ve lien chiia Trinh thdng bdo ddng y thiet lap lien minh quan sy, ndm 1639, ngudi Hd Lan minh vdi Hd Lan. quyet dinh xay dyng lien minh vdi Dang Ngodi. Phia Hd Lan ky vgng rang, thdng qua 3. Trong ndm 1641, chiia Trinh Trang cdc mdi quan hf bang giao mat thiet, ehinh giri thu cho Toan quyin Ha Lan d Indonesia quyen Le-Trjnh se trao cho Cdng ty nhieu yeu cau giiip 5 chien bam, 600 binb linh vu ddc quyen budn bdn tai Dang Ngodi, ddng trang diy du, vdi tram dai bdc, 200 phao thdi hy vgng chiia Trinh se bdi thudng cho binh Chiia Trinh ciing thdng bdo cbo phia ngudi Hd Lan nhiing tdn that md hg Nguyen da gay ra cbo Cdng ty trong nhiing ndm An Ha Lan van tilp tuc duy tri thuang dilm a Hoi •il4 An. Nhung sau d6 1 nam, phia Ha Lan da quylt djnh trudc dd Ndm 1640, phia Ha Lan da cir tir bo thuang dilm a Hgi An tren co sa tinh loan nhffng nii ro c6 thi gap phai khi duy tri quan he chinh thiic v6i ca Dang Ngoai lln Dang Trong. (Xem '^ Hoang Anh TuSn, Sdd, tr. 27. Hoang Anh Tuin, Sdd, tr. 27) '* Truac khi quyet djnh lien minh v6i chiia Trjnh, John Kleinen, Vi nhung ngudi bgn cH vd nhirng nguai Ha Lan da co mgt khoang thai gian do dg trudc ngudi bgn gid mgo - Quan he ciia Hd Lan vdi Dan dl nghj Clia chiia Trinh. Vi thuc te, ngu6i Hi Lan vin Trong thi ky XVII. Trong Su tir vd ring: Bon ihi ky chu truang mgt chiln lugc lau dai tren bin dao D6ng quan he Hd Lan - Vi$t Nam, Nxb. Thi giai, Ha Noi, Duong, do do hg vSn muon duy tri moi quan he hoa 2008, tr. 28. hilu voi chiia Nguyin a Dang Trong. Do d6, tuy thilt Dan theo Nguyin Phan Quang Truang Hiiu lap quan he vai Dang Ngoai nam 1637, Cong ty Dong Quynh IVPH t-t:v..f liiijrwt «». . , ,.,„•i,,„ihinrn >»
Mieu mink qudn iu£... 69 Batavia, Ddng Ngodi se ddng y bdi thudmg Thdng 5-1642, phia Ha Lan cir mdt ham cho Cdng ty Ddng An Hd Lan nhiing khodn dpi gdm 5 tdu (Kievit, Meerman, Wakende that thodt ma chiia Nguyin da gay ra Cdng ty Boei, Zeeuwsche Nacbtegaal vd Brack) ciing trong thdi ky trudc dd neu Cdng ty giiip dd 222 thiiy tbu vd Iinh den Viet Nam. Chi huy Dang Ngodi chinh phuc thdnh cdng Ddng cua ham dpi nay la Thiiy su dd ddc Jan van Trong'^ Ngdy 14-5-1641, Todn quyin Ha Linga. Ngdy 31-5-1642, phia Ha Lan cap Lan tai Batavia giri thu cho chua Trinh vjnh Cambir (Quy Nhon), ddt ehdy 400 bode Trdng, viet rdng hg da sdn sang cir tdu den de 500 ngdi nhd vd kho thdc vd bat giii 38 phdi hgp ddnh Dang Trong. Theo ke boach, ngudi'^ Ngay lap tire, ngudi Ha Lan nhan ra quan dpi chiia Trinb se ddng tai cira bien rdng "chinh quyen Quinam (Dang Trong Nhat Lf (Qudng Binh) de cbd ham dpi Hd TG) da bdy binh bd tran tai cdc vimg ven 7 f y "yrt Lan den tham chien. Mdt lien minh quan sy bien trong the tran phdng tbii rdi" Do dd, Dang Trong - Hd Lan timg budc dugc binb kbi linh Hd Lan tien vdo dat lien, bp da bi thanb. Nham that chat lien minh vdi phia Hd quan dpi chua Nguyen bao gdm 150 quan Lan, dau ndm 1642, chiia Trinh lai cir sii bd mai pbuc sdn tan cdng, thiet hai 23 ngudi sang Batavia hdi dam vdi phia Cdng ty Ddng ciing vdi vien ehi huy Van Liesvelt. Khi Jan An Ha Lan. Mdt sy kifn xdy ra vdo thdng Van Linga yeu eau chiia Trinh dem quan tan 11-1641 da khien cbo ngudi Ha Lan cdng cdng qudn chua Nguyen, Trinh Trang ndi them Cling ran trong thdi do ddi vdi chiia rang dng da phdi quan di nhung pbdi hdi Nguyen d Dang Trong. Ngdy 26-11-1641, binh vi ngudi Ha Lan khdng xuat hien. Cbiia hai chiec tdu Gulden Buijs vd Maria de Trinb yeu cdu Cdng ty phdi ham dpi sang Medicis tren dudng tir Dai Loan ve Batavia Dang Ngodi vdo miia xuan nam tdi de cimg bj ddm d bd bien Dang Trong. Tat cd nhiing vdi dpi Dang Ngodi di ddnh Dang Trong. ngudi Ha Lan song sdt (82 ngudi) deu bi bdt Nhung dieu ndy ed ve nhu Id mdt sy lira ddi giam tai Hdi An vd hang hda thi bi cbinh mang tinh ngoai giao ciia chua Trjnh nham quyin Ddng Trong tich thu. Cdc cudc thuang che day su khdng sdn Idng lien ket lyc lugng thuylt dl thd cdc con tin Ha Lan diu that bai'« bit dan thuang va doi trao doi tu binh voi chinh quyen Dang Trong. Tuy nhien cugc thuang thao that (1427-1858), quyin 2, tap 1, Nxb. Giao due, 1976, tr. bai do phfa Dang Trong khong d6ng y. 149. " Thuan H6a, Nhiing cuoc doi ddu giUa nhd Nguyen " John Kleinen, Bai da din, tr. 29. & nguai Hd Lan. Trong Nhirng vdn de lich sir vi triiu '* Li Tana, Xir Ddng Trong - Lich sir kinh ti - xa hoi dgi cuoi citng a Viet Nam, Sdd, tr. 245. Viet Nam thi ky 17 vd 18, Ban djch ciia Nguyen Nghj, ^° Xem Wilhelm Jozef Maria Buch, De Oost-Indische Nxb, Tre„TP. Hi Chi Minh, 1999, tr. 230. CCing thai Compagnie en Quinam: de betrekkingen der dilm nay, mgt doan tau Ha Lan do Jacob van Liesvelt Nederlanders met Annam in de XVIIe eeuw, H. J. chi huy cung din khu vuc biln Da Ning (Tourane) Paris, Amsterdam, 1929.
70 NGHIEN CLfU CHAU AU EUROPEAN STUDIES REVIEW N°l 1 (134).2011 chdng Nguyen ehiing hodng loan bd chay. Trong tinh thi cip bdch, doi phuang ddnh ty phdng lira dit Thang 3-1643, phia Ha Lan lai giri den ehdy cbiic tdu tien phong do cbinh Baeck chi mdt ham dpi gdm 5 tau chiln (Kievit, huy, gidi vay cho bam dpi trong tieng sung Wakende Boei, Zeeuwsche Nacbtegaal, , _, ^ "yt Wijdcncs va Zandvoort) ciing 290 quan do ren vang Ian lira khdi mil trdi Theo Dgi Johannes Lamotius cbi buy, den cira sdng Nam thuc luc tiin bien thi trdn ddnh nay lai Thai Binh chd hdi quan vdi chua Trjnh de xdy ra d gan edng Eo (tire Thuan An, Phu tan cdng "nbung ngirdi Dang Trong xau Vang, Thira Thien Hue ngay nay). Theo Le xa"" Nbung khi den nai, bp nban thay rang Thanb Khdi: "Cw(5c chien ndy qua that Id quan dpi ciia chua Trinh chua san sang cbo mgt ten hga. Tdu De Wijdeness (tdu hoa lieu) sy hgp tdc. Sy chain tre mdt cdcb khd bieu bi tidu diet, Thiiy su do ddc Pieter Baeck hi ciia chiia Trjnh Trdng lai khien cho ke boach giet, hai tdu khde phdi ma du&ng mdu thdo 'yc hgp binh mdt Ian niia bj dd vd. Phia Hd Lan chgy " Theo cdc tu lifu Ha Lan, trong cuoc da khdi hanh ve lai Batavia, chi de lai chiec ddi dau ndy cd 7 chien thuyen ciia Dang tau Wakende Boei de giiip chiia Trinh. Sau Trong bj phd hiiy, 700 den 800 Iinh bj giet. dd, hai chiec tdu Keivit va Zeeuwsche Sir trieu Nguyen da ghi lai tran danh Nacbtegaal cung quay lai vi nhd miia gid quan ndy nhu sau: "Bdy gid gidc O Lan ddu bac, kbdng the ve Batavia thuyen ngodi bien, cirirj) bdc ldi hudn. Qudn Tiep dd, vdo thdng 7-1643, phia Ha Lan tudn bien bdo tin. Chua (Ngu>en Pbiic Lan) van kien nhdn pbdi den mdt ham dpi khde do dang bdn ke hogch ddnh dep. The lu (sau Pieter Baeck chi buy de phdi hgp vdi chua ndy Id chiia Nguyen Phiic Tan) lite thi mat Trjnh ddnh chiia Nguyen. Vira den Ddng bdo v&i Chu&ng ca Tdn Thdt Trung udc dua Trong, ciing vdi 3 chiec tau cdn luu lai d Ihity qudn ra ddnh. Trung Idy e& ehua bdm y f f r t Dang Ngoai, lyc lugng Ha Lan ky nay cd 3 menh, ngdn nggi ehua quyet. The tir ddc sudi tau Wijdenes, Waterhond vd Vos chd theo chien thuyen cua minh tien thdng ra. Trung ' ' f f f y 200 linh, trong khi di ngang qua viing bien bdt ddc dl ciing ddc sudt chien thuyen theo Cil Lao Cham (Hdi An), ngdy 7-7-1643, bam di, den cua bien thi thuyin Thi tu dd ra dpi Ha Lan da dung dp quan dpi cua cbiia ngodi khai Trung lay c& vdy lgi, nhirng The Nguyen. Dodn chien thuyen quan Nguyen do Ton Chau Quan, Nguyin Phiic Tdn vd trdn hdi Nguyen Phiic Tan chi huy lap tiic td chirc chiin ljch sir ndm 1644, Tap chi Xua & Nay, sl 304, vdy danh dpi tau do Baeck dan dau, khien 2008, tr. 12-13. " Le Thanh Khoi, Le Viet Nam. Les Editions de Minuit, Paris, 1955, tr. 248. Theo Qudng Nam qua ^' Thuan Hoa, sdd, tr. 247. cdc thai dgi, C6 hoc tung thu, quyin I, 1974, tr. 144 ^^ Wilhelm Jozef Maria Buch, sdd, tr. 29. cho ring 'ngudi Hd Lan qud mdt tinh thdn din noi tu " Hoang Anh TuSn, sdd, tr. 29. phd tdu D'''! n'^-'i Ti:£/;!j"
Mieu niluh qudn su'.. 71 tir khdng quay lgi. Trung ben giuc binh Jan van Elserack da cd gdng chdng che vdi y r ^ ^ cbiia Trinh Trdng rang Cdng ty Ddng An Ha thuyen tien theo. Chien thuyen tru&c vd sau Lan da thyc sy chien thdng Cd the ndi, ludt nhanh nhu bay. Gidc trdng thdy cd sg. X ' cudc chien giira thiiy quan chua Nguyen vdi nhdm thdng phia ddng md chgy, bd rai lgi tdu chien Ha Lan trong nam 1643 la cudc mdt chien thuyen l&n. The lir ddc qudn vdy dung dp ddu tien ciia quan Dai Vict vdi tau ban. Tudng gidc the cimg phdng lira tu ddt thuyen den tir phuong Tay vdi nhumg ky chet. The lir ben thu qudn ve"^ ^ Dien bien nang va phuang tien ky thuat virgl trdi. Phan tren dugc sir gia Le Quy Ddn xdc dinh xay ra thang thudc ve quan dpi chiia Nguyen la mpi nam Quy Miii (1643) va tdm lugc: "Con thir sy tat yeu, qua dd danh gia dung ihuc krc hai (Phuc Lan) Id Phuc Tdn dem thiiy qudn quan sy ciia Dang Trong luc bay gid. ddnh phd dugc mudi chiec Idu cua gidc O Lan a cira Eo. Phuc Lan khen Id dimg, ben 4. That bai trong nhirng lan hanh quan f •y'7 CO y dung ldm con ndi nghiep " den Viet Nam da khien cho phia Ha Lan nan Ket thiic tran ddnh, bam dpi Ha Lan bj chi. Trong kbi dd, cbiia Trjnh van mong coi nhu Id that bai vi bp kbdng cd dii siing mudn tiep tyc duy tri lien minh. Ve that bai than cdng tren tdu md lai cdn ddnh gid thdp vdo miia be ndm 1643, trong tbu giri Toan phia ke tbii. Hai chiec tdu cdn lai thdo chay quyen Ha Lan va Hdi ddng Ddng An. chiia ve phia bdc vd budng neo d vjnh Bac Bd, Trjnh da than phien ve viec dpi tau ciia Cdng khdng nghl den viec dirng lai de hgp quan ty kbdng hdi quan diing diem hen la cua vdi quan ddi cbiia Trjnh dang ddng d cira sdng Nhat Le, ddng thdi chi trich sy "nhiit bien Nhat Le. Trong kbi dd, lyc lugng cbiia nhat" ciia dpi quan Ha Lan: "Tdi cir ludng Trinh d day cd kboang 100.000 quan va Todn quyen giiip dd tdi lau chien vd hinh .sT nhieu thuyen chien. Trong ddi quan ciia chiia nhirng chd mdi md chdng ihdy den. ha chiec Trjnh liic nay cd sy tbam gia cua vua Le Idu luu lgi Ddng Ngodi tir mita xudn. Idi dd Than Tdng. Sau khi khdng the hdi quan vdi chu edp ddy du cho thuy thu vd binh si de hg phia Ha Lan, chiia Trinh da cho nit quan ve. ed the ciing tdi tien vdo Poutsin [cira sdng Phia Ha Lan hit siic bit man vdi bdnh ddng Nhdt Le]. Tdi coi trgng hg vi nghi rdng hg Id ciia cbiia Trjnh. Tuy nhien, de trdnh mat mat, nhirng chien binh kien cudng. Vdy nhirng hg vj phu trdch thuomg dilm Ha Lan d Hirado, chdng giiip tdi, ciing chdng cd lay mot chiit diing khi ndo de chien ddu v&i ke thii [ehi ^ Qu6c sii quan trilu Nguyen, Dgi Nam thuc luc tiin ngu&i Ddng Trong]. Khi tdi ra lenh cho hg ^ bien, ban dich Vien Sii hoc, Nxb. Sii hgc, 1962, tr. xdng len de bdn phd qudn dich, hg lir chdi vd 73-74. ^' Le Quy Don, Phu bien tgp luc, ban djch Vien Sir hoc, Nxb. van hoa - Thong tin, Ha Ngi, 2007, tr. 65- 28 66. Wilhelm Jozef Maria Buch, sdd, tr. 33.
72 NGHIEN Cifu CHAU AU EUROPEAN STUDIES REVIEW N°11 (134).2011 f f cho tdu chgy l&i chgy lui ngodi viing nu&c nhiing mat mdt tir cudc chien. Day ciing la sdu, cdch qud xa b& bien. Bai le do ddm quan dilm cua Karel Hartsinck khi bdo cao ngu&i Ddng Trong dirng cudi, het sire khinh vdi Ban Gidm ddc d Amsterdam rdng "cdi bl hg "' Sau dd, chiia Trjnh tiep tuc keu gpi f * f qudc gia Ddng Ngodi hgi bgc dy neu co sy hgp tac ciia phia Hd Lan: "De nghi Todn quyen cir mgt hgm dgi cimg v&i 5.000 qudn chien thdng Ddng Trong di chdng nira ciing f den dc cimg tdi lien ddnh Ddng Trong cho khdng giir l&i hira v&i Cdng ty, vi the Cdng ty den khi gidnh duge thdng lgi cudi citng. nen bd ke hogch chinh phuc Ddng Trong. de Nhung Todn quyen nen cdn nhde cir di cho chinh ngu&i Ddng Ngadi tu ldm " nhirng chien binh dimg cdm. dirng dua Ngay sau khi phia Ha Lan quyet djnh thuang nhdn sang b&i neu Todn quyen cd cham dut lien minh quan sy vdi Ddng Ngoai, giri den 20 tdu ciing khdng ldm gi dugc qudn quan hf giiia thuang diem Ha Lan tai day Ddng Trong bai chiing & edeh xa ddt liin. Vi vdi chinh quyen Le-Trinb ngay cang xau di. vdy. Todn quyen nen cir qudn dgi sang chien Pban Idm cdc ddc quyen budn ban phia trieu ddu tren bd " dinh trao cbo phia Cdng t>' trudc da> bi bai bd. Trudc sy viec ndy. cbiia Trjnh Trdng lai Mac dil phia Ddng Ngodi mudn tilp tyc giri thu cho Todn quyen Ha Lan d Batavia lien minh, ngudi Hd Lan van quylt dinh yeu cdu: 1. Neu thyc bung giup Trjnh thi doan tuyft vifc lien minh quan sy vdi cbiia phdi giiip du 200 chien ham vd 4 van linh; 2. Trinh chdng lai Ddng Trong'" Nhiing biia X X / Neu khdng, thi tir nay Iui tdi budn bdn xin ciir ben ve ddc quyen kinh te cua cbiia Trinh liic theo If cu: 25.000 lang bac thul, 40.000 lang ndy khdng cdn khien ngudi Hd Lan quan tdm bac ddt trudc de mua to cbo Cbiia. Khdng vi theo hp cbiia Trjnh khdng bao gid cd the thyc hifn mdt trong hai dilu tren thi xin den bii dugc cbo Cdng ty Ddng An Hd Lan dimg den Dang Ngoai budn bdn niia^^ Bilt 29 khd Idng can thifp quan sy vao Viet Nam, VOC 1149, Gelranslateerden hrieif van den Toncquinsen coninq aen den gouvemeur generael, Todn quyin Ha Lan d Batavia ddnh ehju nop 1643, fos. 683-685 (Ban djch ciia Hoang Anh TuSn). thul vd dat tiln mua to cua Chua. Thai do 30 Nt. Mac dil khong c6n lien minh v6i Dang Ngoai, lanh nhat cua chiia Trjnh vdi ngudi Ha Lan nhung phia Ha Lan van dan phuang duy tri tinh trang chien tranh vai Dang Trong. Nam 1644, phia Ha Lan cdn tao dieu kifn cho quan lai nhiing nhieu da phai mgt ham dgi sang danh pha hb biln Dang thuomg diem, ep ngudi Ha Lan nop bac dl Trong nhung khong thu dugc ket qua. Ngay ca sau khi da ky ket hoa uac vdi chua Nguyen vao nam ddi liy to lua voi gia cao, ddng thdi gay kho 1651, quan he Ha Lan - Dang Trong vin tin tai trong khong khi thii han. Trong thai gian nay, phia Ha Lan de cho cdng vifc lam an cua thuang dilm. chi thj cho cac tau cua Cong ty buon ban qua khu vuc bien Dong tan cong va bit giff cac thuang thuyin ^ Wilhelm Jozef Maria Buch, Sdd, tr. 100. ^ ngoai quoc den buon ban vai xii Dang Trong (Xem Nguyen Phan Quang Truang Hffu Quynh Wilhelm Jozef Maria Buch, Sdd, tr. 74-103). Nguylr
Mihi niltilt qudit lu!... 12> Sau thdi ky ddng bang trong quan bf (1644- can tim kiem nhiing dong minh de cd the 1651), quan hf giiia Dang Ngoai vdi Cdng ty giiip hg md rdng dnh hudmg, phdt trien viec Ddng An Hd Lan phdt trien trd lai, nhung budn bdn, trong dd mdt pban ciing do nhiing X ^ ciing trdi qua nhieu giai doan thdng tram xung dot trudc dd giiia hp vdi Dang Trong. khde nhau cho den khi thyc sy cham dirt vdo Hom the, vife lien minh vdi Dang Ngodi cdn ndm 1700. Id C hdi de ngudi Hd Lan can thiep vao O 5. Nbin chung, sy hifn difn ciia thuomg viing dit ndy tdt bom bao gid bet. Dd chinh la r X nhiing co sd dk lien minh quan sy giira Dang diem Ha Lan d Ddng Ngoai ciing nhu nhieu Ngoai vd Ha Lan dugc binb thanh. Tuy thuomg nhan ngoai qudc khde da gdp pban nhien, lien minh ndy ngay tir khi hinh thanb ddng ke vdo nhiing chuyen bien kinh te xa da cbo thay day Id mdt lien minh khdng ben hpi Ddng Ngoai the ky XVII. Mac dii gidi viing. Vd sau mdt thdi gian, lien minh nay da f 7 f ban chil yeu vdo boat ddng mau dich ddi bac tan ra md khdng dem lai mdt ket qua nao. lay to lua vd cung cap vii khi cho phu Chiia X X Lien minh quan sy Dang Trong - Ha nhdm tranh thu ddc quyen budn bdn, sy bifn Lan that bai do nhieu nguyen nhan. Trudc dien vd boat ddng eua ngudi Hd Lan d Dang tien, trong qud trinh lien minh vdi cbiia Ngodi the ky XVII da dnh hudmg sau sdc den Trinb, phia Ha Lan khdng tim hieu ky ve sy phdt trien ehung ciia lich sir Vift Nam. thyc lyc Dang Trong vd ddnh gid thap tiem Dac bift vl mat qudn sy, sy binh thanh lien lyc hdi quan ciia chiia Nguyin d Dang minh qudn sy giura cbiia Trinh vd ngudi Ha Trong. Dilu ndy dan den thai dp chii quan Lan (1637-1643) da cho thiy mdt bude phdt eiia ngudi Hd Lan. Cdng ty Ddng An Ha Lan triln quan trgng trong lich sir Vift Nam ndi da phe phdn rit ndng ne cdc chi huy cdc ham chung va lich sir quan sy ndi rieng. dpi eua minh vi tdi kbdng sdn sdng iing phd Nam 1627, cudc chiln tranh Trinh - vdi cdc cupc tin cdng eua ddi phuang. Trong Nguyen nd ra. Sau mdt thdi gian, chiia Trinh cd hai lin doi diu vdi quan chiia Nguyen, da nhan ra ring hg khdng the ddnh bai chiia ngudi Hd Lan ludn bj dat vao the bi ddng va Nguyen cbi bing sue lyc ciia minh. Do dd, ludn thit thi khi chiln tran nd ra. Ben canh nhu ciu tim kilm mdt ddng minh de ciing cd dd, nguyen nhdn quan trpng nhit khien lien siic manh cbo Dang Ngoai ludn dugc chiia minh quan sy giiia chua Trinh vd ngudi Ha Trinh quan tam. Va trong qua trinh tilp xiie Lan khdng cd hifu qud, dd chinh Id thdi dp vdi ngudi phuang Tay, chiia Trinh da chgn thilu tinh hgp tdc cua phia chiia Trinh. Trong Ha Lan - mdt qudc gia phuang Tay dang cd tit ca nhiing lin xuit quan eiia phia Hd Lan uu thi ban cd. Tir phia Ha Lan, trong qud diu khdng dugc sy ho trg tu phia chiia Trinh. trinh tilp can vao Viln Ddng, hg ciing rit
74 NGHIEN CCfU CHAU AU EUROPEAN STUDIES REVIEW N°l 1 (134).2011 Thit vgng vl thdi do lung chirng cua chiia 2. Charles B. Maybon, Nhitng ngudi Trjnh, Batavia quylt dinh buy bd lien minh chdu Au & nu&c An Nam, ban dich Nguyen quan sy vdi Ddng Ngoai. Sau cudc xung dpt Thira Hy, Nxb. TbI gidi. Ha Ndi, 2006. vdi Dang Trong, uy tin ciia Cdng ty Ddng 3. Hodng Anh Tuan, Silk for Silver: An Ha Lan tai Vien Ddng cd pban suy gidm. Dutch- Vietnamese Relations, 1637-1700, Leiden; Boston, 2007. Cudc xung dot vdi Ha Lan trong nhirng nam 1640 cung da phan dnh mdt budc ngoat 4. Hodng Anb Tuan, Tu lieu cdc cdng ly trong sire manh quan sy ciia chua Nguyen d Ddng An Hd Lan vd Anh ve Ke Chg Ddng Dang Trong. Cdng ty Ddng An Ha Lan, vdi Ngodi thi ky XVII, Nxb. Ha Ndi, 2010. mdt lyc lugng hdi thuyen khd manh, trang bj 5. Le Thdnh Khdi, Le Viet Nam. Les vu kbi tdi tan vdo thdi bay gid, da ehinb pbuc dugc Batavia (Indonesia) nbung kbdng Editions de Minuit, Paris, 1955. the chien thdng dugc quan ddi Ddng Trong. 6. Li Tana, Xir Ddng Trong Lieh su f f Dieu nay chirng td qudn ddi chiia Nguyen, kinh te - xd hgi Viet Nam the ky 17 vd 18, ddc biet Id lyc lugng hdi quan Iiic nay khd manh. Theo Dgi Nam thuc lue lien ban dich cua Nguyen Nghj. Nxb. Tre, TP. ^ X «„ 7 Hd Cbi Minh, 1999. bien. quan ddi trieu Nguyen duge chuan bi 7 Nguyen Phan Quang - Truang Hiru khd ebu ddo vi hg da nhan dugc mat bdo tir Quynh - Nguyen Cdnh Minh, Lich sir Viet mdt nhdm trinh sat ddc biet gpi Id tuan hai. Nam (I-127-1858). quyen 2, tap 1. Nxb. Giao Ngoai ra, trieu Nguyen cdn cd nhiing thdp due. 1976. canh dpc theo bd bien. Dieu ddng chii y cbinh la tinh chu ddng tan cdng ciia cbiia 8. Nhieu tdc gid, Su tu vd rdng: Bdn the Nguyen ddi vdi ddi phuomg. Trong cdc cudc ky quan he Hd Lan - Viet .\am, Nxb. The chien, chiia Nguyen cd thdi dp cuong quyet gidi. Ha Ndi, 2008. ddi vdi ngudi Hd Lan, ludn sdn sdng cho mdt 9. Qudc sir qudn trieu Nguyen, Dgi Nam cudc chien vd ludn d vj tri chu ddng. Biet Ihuc lue tien bien, ban dicb Vifn Sir hpc, duomg ddu vd chien thdng vdi mdt ham ddi Nxb. Sir hpc, 1962. thien chien, cd kinh nghifm, tirng bd chii viing bien nhu Ha Lan, cho thdy lye lugng 10. Vifn Sir hgc, Lich sir Viet Nam, tap hdi quan ciia chiia Nguyen thudc loai manh, IV: TbI ky XVII-XVIII, Nxb. Khoa hpc xa cd kha ndng bdo vf dugc viing bien thudc hdi. Ha Ndi, 2007. chii quyen cua minh. Wilhelm Jozef Maria Buch, De Oosl- TAI LIEU THAM KHAO Indische Compagnie en Quinam: de 1. Charles B. Msiyhon, Histoire betrekkingen der Nederlanders met Annam moderne du pays d'Annam (1592-1820), in de XVIIe eeuw, H. J. Paris, Amsterdam, Libraire Plon, Paris, 1919. 1929.