1
Phần I. MỞ ĐẦU
1.1. Lý do chọn đề tài
Văn hóa là một trong bốn trụ cột của quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở
Việt Nam. Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, Đại hội lần thứ XIII
của Đảng tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của văn hóa và phát huy vai trò của
văn hóa trong điều kiện mới. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế, cần
bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa Việt Nam. Bảo tồn, phát huy các giá trị văn
hóa dân tộc là bảo tồn, giữ gìn thành quả hàng nghìn năm lao động sáng tạo, đấu
tranh kiên cường dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Bảo tồn, phát huy các giá
trị văn hóa nhằm nâng cao sức mạnh nội sinh của dân tộc, tạo động lực để phát
triển đất nước bền vững. Giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa giúp giữ được tính
độc đáo, bảo đảm tính thống nhất, khơi dậy, phát triển niềm tự hào dân tộc. Sự
kết nối quá khứ và hiện tại chính là cơ sở, nền tảng, hành trang cho tương lai của
đất nước.
Hướng dẫn Số: 73/HD-BGDĐT-BVHTTDL ngày 16 tháng 01 năm 2013 của
Bộ Giáo dục và Đào tạo - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ rõ: Sử dụng di sản
văn hóa trong dạy học ở trường phổ thông, trung tâm Giáo dục thường xuyên nhằm
hình thành và nâng cao ý thức tôn trọng, giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản
văn hóa; rèn luyện tính chủ động, tích cực, sáng tạo trong đổi mới phương pháp
học tập và rèn luyện; góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục, phát
hiện, bồi dưỡng năng khiếu, tài năng của học sinh.
Thấm nhuần quan điểm chỉ đạo của Đảng, Bộ và ngành Giáo dục, việc dạy
học gắn với bảo tồn và gìn giữ di sản là một yêu cầu bắt buộc đối với hệ thống giáo
dục. Thông qua giáo dục, những chủ trương chính sách, cũng như giá trị nhân văn
của tư tưởng được triển khai một cách hệ thống bài bản. Quan trọng hơn là qua
giáo dục thế hệ trẻ sẽ được đánh thức tinh thần trách nhiệm và tình yêu đối với các
di sản văn hóa quý báu của ông cha.
Ngày 1 tháng 10 năm 2009, ca trù được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa
phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là một loại hình nghệ thuật có từ lâu đời, kết
tinh những giá trị tinh thần văn hóa và lịch sử của dân tộc. Nghệ an là 1/16 tỉnh
phía bắc có sự hiện diện của thể loại ca trù. Vào thời nhà Lê ca trù phát triển mạnh
ra các huyện trong vùng như: Vinh, Yên Thành, Diễn Châu, Thanh Chương, Nam
Đàn... Nhưng hiện nay chỉ ở huyện Diễn Châu còn bảo tồn và gìn giữ thể loại này.
Đây là đơn vị đại diện cho Nghệ An tham gia các đợt Liên hoan tiếng hát ca trù
toàn quốc hàng năm.
Ca trù có một vị trí danh dự trên bảng vàng di sản văn hóa phi vật thể
(DSVHPVT) của nhân loại. Tuy nhiên, việc bảo tồn và gìn giữ di sản này vẫn chưa
xứng tầm của nó. Nhất là trên địa bàn tỉnh Nghệ An nói chung, huyện Diễn Châu
nói riêng. Việc dạy học gắn với bảo tồn di sản ca trù vẫn chưa được chú trọng
trong nhà trường. Mặc dù đây là một di sản mà văn học đã nhắc đến qua thể thơ
Hát nói được đưa vào chương trình nhà trường giảng dạy từ những năm 1990.
2
Là người có cơ duyên được biết đến ca trù và khi nghe một nghệ nhân ca trù
trăn trở: Mỗi lần tham gia Liên hoan tiếng hát ca trù toàn quốc vẫn chỉ là những
khuôn mặt thân quen của các ca nương luống tuổi. Một mai thể loại này cũng mai
một, lãng quên trên mảnh đất Diễn Châu ta vốn vẫn được biết đến là giàu giá trị
văn hóa và tinh thần....(cười buồn, ngậm ngùi) - Nghệ nhân ưu tú Cao Xuân
Thưởng, CLB ca trù Diễn Châu, bản thân thấy mình cần phải làm một điều gì đó
góp phần bảo tồn và gìn giữ một loại hình nghệ thuật độc đáo của dân tộc và của
quê hương Diễn Châu.
Xuất phát từ những lí do trên đã thôi thúc tôi lựa chọn đề tài “Bảo tồn Ca trù
qua hoạt động dạy học môn Ngữ văn trong trường THPT ở huyện Diễn Châu”.
1.2. Mục tiêu, ý nghĩa, tính mới của đề tài
1.2.1. Mục tiêu
Đề tài đem đến một số giải pháp giúp bảo tồn Ca trù - di sản quý báu của dân
tộc và nhân loại. Đồng thời nâng cao hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học, phát
huy tính tích cực chủ động sáng tạo cho học sinh, tạo hứng thú trong học tập.Từ đó
đưa các giá trị tinh thần, văn hóa của dân tộc, quê hương gần hơn trong đời sống
tinh thần của thế hệ trẻ. Giáo dục tinh thần trách nhiệm cho học sinh trong việc bảo
tồn và gìn giữ các DSVHPVT của nhân loại.
1.2.2. Đề tài có ý nghĩa
Tạo cơ hội cho học sinh được đi sâu tìm hiểu, khám phá về một loại hình
nghệ thuật đặc sắc của dân tộc. Giúp phát triển năng lực tư duy nghệ thuật. Phát
hiện những nhân tố có sở trường đam mê với hoạt động sáng tạo nghệ thuật văn
chương, âm nhạc. Góp phần bảo tồn loại hình nghệ thuật ca trù - di sản VHPVT
của nhân loại. Mặt khác hình thành và phát triển một số k năng mềm: Kỹ năng
giao tiếp, trình bày, lắng nghe, hợp tác, biểu diễn, truyền thông...
1.2.3. Tính mới của đề tài
Đề tài được triển khai lần đầu tiên ở trường THPT trên địa bàn huyện Diễn
Châu, nhằm giúp giáo viên hướng đến giải quyết các vấn đề dạy học gắn với bảo
tồn các di sản văn hóa ở địa phương. Đề tài được thực hiện có giá trị về lý thuyết
và thực tiễn. Giúp học sinh tiếp cận giá trị độc đáo của ca trù - di sản văn hóa của
nhân loại, nâng cao ý thức bảo vệ, bảo tồn di sản. Đồng thời tạo niềm đam mê, bồi
dưỡng các nhân tố có năng khiếu, sở trường tham gia vào quá trình gìn giữ ca trù.
Đề tài cũng hướng đến sự đổi mới trong phương pháp, hình thức tổ chức dạy học.
Nâng cao chất lượng giờ học Ngữ văn.
1.3. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp so sánh
- Phương pháp thông kê bằng biểu mẫu
- Phương pháp thực nghiệm khoa học
3
1.4. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Nghiên cứu áp dụng cho học sinh trường THPT Diễn Châu 3 trong năm học
2020-2021, 2021-2022.
Nghiên cứu văn bản Bài ca ngất ngưởng - Nguyễn Công Trứ, Bài ca phong
cảnh Hương sơn - Chu Mạnh Trinh và các văn bản của Câu lạc bộ Ca trù ở địa
phương Diễn Châu.
Phạm vi và khả năng nhân rộng cho các đối tượng học sinh, áp dụng cho học
sinh đại trà từ tiểu học đến trung học, góp phần nuôi dưỡng phát triển các tài năng
văn học, âm nhạc.
4
Phần II. NỘI DUNG
2.1. Tổng quan về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Di sản văn hóa phi vật thể (DSVHPVT) là sản phẩm tinh thần gắn với cộng
đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên quan, có giá trị lịch sử, văn
hóa, khoa học, thể hiện bản sắc của cộng đồng, không ngừng được tái tạo và được
lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Dạy học gắn với bảo tồn và phát triển di sản văn hóa phi vật thể nhằm thực
hiện các mục tiêu: Hình thành và nâng cao ý thức, trách nhiệm bảo tồn, phát huy,
tôn trọng, giữ gìn những giá trị di sản văn hóa; rèn luyện tính chủ động, tích cực,
sáng tạo trong đổi mới phương pháp học tập; góp phần nâng cao chất lượng và
hiệu quả giáo dục, phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu, tài năng của học sinh.
Dạy học gắn với bảo tồn các di sản văn hóa phi vật thể là một trong những
nhiệm vụ quan trọng của giáo dục. Qua tìm hiểu các đề tài SKKN đã làm của các
giáo viên, tôi thấy đã có nhiều đề tài đề cập đến vấn đề dạy học gắn với bảo tồn di
sản văn hóa cho học sinh qua môn Ngữ văn. Tuy nhiên, các đề tài thường hướng
đến giáo dục ý thức qua các di sản vật thể, hoặc nói đến các vấn đề chung của dạy
học gắn với bảo tồn chứ chưa đi sâu vào di sản VHPVT của nhân loại có mặt ở
Nghệ An như Ca trù. Trong các công trình nghiên cứu, sách, bài viết sưu tầm
được, như 2 cuốn “Tuyển tập Hát nói”, “Ca trù nhìn từ nhiều phía” của tác giả
Nguyễn Đức Mậu; “Đặc khảo ca trù Việt Nam” của Nhạc viện Hà Nội; những bài
viết của PGS Ninh Viết Giao, ... chủ yếu nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật ca
trù và ca trù trong đời sống của nhân dân. Ca trù trong nhà trường và nhất là trên
địa bàn Nghệ An chưa được nói tới. Ngày 1 tháng 10 năm 2009 UNESCO công
nhận ca trù là di sản VHPVT của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp. Trách nhiệm
không riêng một ai. Đặc biệt giáo dục ý thức bảo tồn di sản, các giá trị tinh thần
của đất nước, của nhân loại là việc làm của tuổi trẻ và của cả nền giáo dục. Biết
rằng để bảo tồn và trả lại thời kì vẻ vang cho ca trù không thể chỉ dựa vào đội ngũ
giáo viên và học sinh, của dạy học môn Ngữ văn mà nó đòi hỏi sự đồng lòng cả hệ
thống chính trị, văn hóa, cả xã hội mới có thể nhanh chóng đưa ca trù thoát khỏi
tình trạng bảo vệ khẩn cấp. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ có những đóng góp về
mặt lí luận và thực tiễn cho hành trình bảo tồn các giá trị của ca trù Việt Nam nói
chung và nhất là trên quê hương xứ Nghệ nói riêng.
2.2. Cơ sở lý thuyết của đề tài
2.2.1. Ca trù - Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại
2.2.1.1. Khái niệm
Ca trù thực chất là một từ chữ Nôm, là loại hình diễn xướng bằng âm nhạc
thính phòng rất được ưa chuộng tại Bắc bộ và Bắc trung bộ Việt Nam. Ngoài ra
hình thức âm nhạc này còn được gọi với cái tên khác là hát cô đầu, hát nhà trò, rất
được thịnh hành ở thế kỷ 15. Ca trù là một loại hình âm nhạc kinh điển, đỉnh cao
của việc kết hợp thơ ca và âm nhạc.
5
Một chầu hát cần có ba thành phần chính:
Một nữ ca s (gọi là “đào” hay “ca nương”) sử dụng bộ phách gõ lấy nhịp.
Một nhạc công nam giới (gọi là “kép”) chơi đàn đáy phụ họa theo tiếng hát.
Nhạc công đàn đáy có lúc hát thể cách hát sử và hát giai, vừa đàn vừa hát. Người
thưởng ngoạn (gọi là “quan viên”, thường là tác giả bài hát) đánh trống chầu chấm
câu và biểu lộ chỗ đắc ý bằng tiếng trống.Vì là nghệ thuật âm nhạc thính phòng,
không gian trình diễn ca trù có phạm vi tương đối nhỏ. Đào hát ngồi trên chiếu ở
giữa. Kép và quan viên ngồi chếch sang hai bên. Khi bài hát được sáng tác và trình
diễn ngay tại chỗ thì gọi là “tức tịch,” ngha là “ngay ở chiếu”.
2.2.1.2. Lịch s hnh thành và phát triển
Ca trù khởi nguồn từ lối hát Đào nương, một lối hát lấy giọng nữ làm trọng và
đã xuất hiện trong đời sống người Việt. Thời Tiền Lê, năm Thiên Phúc thứ 8 (987),
Đại Hành Hoàng đế sai Khuông Việt chế khúc để hát tiễn sứ thần phương Bắc Lý
Giác về nước. Khác với lối làm thơ, chế khúc là viết ca từ cho một ca điệu có sẵn,
ca nương dựa vào điệu mà “bẻ thành làn hát” đây chính là tiền thân của hát ca trù..
Thời Lý, năm Thuận Thiên thứ 16 (1025) tại Thăng Long vua Lý Thái Tổ
định ra hát xướng, con trai gọi là Quản giáp, con gái gọi là Ả đào (dân gian vẫn gọi
là quản – đào). Lần đầu tiên trong lịch sử nước nhà, nghề ca xướng, và những
người làm nghề ca xướng được nhà nước coi trọng và lập ra tổ chức để họ hành
nghề. Do vậy mà nghệ thuật quản – đào ngày càng phát triển và hoàn thiện..
Thời Trần (1225 -1400), âm nhạc có quản giáp, ả đào ngày càng thịnh hành,
ngày càng thể hiện vai trò “bao sân” trong đời sống xã hội.
Thời Lê Sơ, năm thứ 4 Thiệu Bình (1437), vua Lê Thái Tông sai Lương Đăng
định ra quy chế lễ nhạc. Sinh hoạt nhạc quan – đào thu hẹp dần quy mô và phân
chia thành hai bộ phận Nhạc bát âm và Hát ả đào.
Từ niên hiệu Hồng Đức (1470) đến niên hiệu Đức Nguyên (1675), những
người hành nghề âm nhạc phải sinh hoạt trong một tổ chức mới gọi là ty giáo
phường. Nghệ thuật trình diễn phục vụ cúng tế ấy là những canh hát thờ thần, sau
này quen gọi là hát cửa đình.
Từ nửa cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX nhu cầu nghe hát ca trù phát
triển rầm rộ khắp nước. Nhiều đào nương ở nông thôn đua nhau ra Hà Nội và các
tỉnh thành, phố thị mưu sinh. Người nhiều tiền thì thuê địa điểm mở nhà hát ca trù
ngay ven đường, người ít tiền thì đi hát thuê. Đó là nguyên nhân dẫn đến tình trạng
phát triển quá nóng nhà hát ca trù ở các đô thị Việt Nam thời bấy giờ. Để thu hút
khách, các chủ nhà hát đã chiêu mộ thêm những cô gái trẻ không biết hát làm công
việc chiêu đãi khách gọi là cô đầu rượu.
Theo Nguyễn Xuân Diện trong Đặc khảo ca trù Việt Nam thì ca trù được
hoàn thiện cơ bản về lối chơi vào thế kỷ thứ XV. Trong khi các tư liệu mỹ thuật và
khảo cổ học chưa đủ chứng lý khẳng định ca trù có từ thời Lý (Thế kỷ XI), thì bài