Bệnh học thủy sản - Bùi Quang Tề

Chia sẻ: Phan Thi Ngoc Giau | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:78

Thêm vào BST

Báo xấu

324
lượt xem 110
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nuôi trồng thủy sản ngày càng có vị trí quan trọng trong ngành kinh tế của nước ta. Đê có năng suất và sản lượng tôm,ca, ba ba, các địa phương đã ứng dụng nhiều loại hình nuôi tôm, cá và mở rộng diện tích nuôi, do đó việc đảm bảo chất lượng sản phẩm và bệnh của tôm, cá thủy đặc sản khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học thủy sản - Bùi Quang Tề

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I TS. Bïi Quang TÒ BÖnh häc thñy s¶n N¨m 2006
1 BÖnh häc thñy s¶n BÖnh häc thñy s¶n bïI QUANG TÒ BI£N SO¹N: vIÖN NGHI£N CøU NU¤I TRåNG THUû S¶N 1 §ÞA CHØ: §×NH B¶NG-Tõ S¥N-B¾C NINH §iÖn tho¹i: 0241 841934 & 0241 841 524 Mobile: 0912016959 E-mail buiquangte@sbcglobal.net N¨m 2006
2 Bïi Quang TÒ Lêi nãi ®Çu Nu«i trång thuû s¶n ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ngμnh kinh tÕ cña n−íc ta. §Ó cã n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng t«m, c¸, ba ba, c¸c ®Þa ph−¬ng ®· øng dông nhiÒu lo¹i h×nh nu«i t«m, c¸ vμ më réng diÖn tÝch nu«i, do ®ã viÖc ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm vμ bÖnh cña t«m, c¸, c¸c thuû ®Æc s¶n kh¸c cã nhiÒu vÊn ®Ò ph¸t sinh. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, bÖnh t«m, c¸ vμ c¸c thuû ®Æc s¶n kh¸c ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng trong c¶ n−íc. BÖnh ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho phong trμo nu«i trång thuû s¶n. S¶n phÈm lμm ra kh«ng ®−îc thu ho¹ch hoÆc chÊt l−îng gi¶m kh«ng phôc vô cho tiªu dïng vμ xuÊt khÈu, cho nªn c«ng t¸c phßng chèng dÞch bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch. §Ó gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng thiÖt h¹i do bÖnh t«m, c¸ g©y ra, chóng t«i ®· biªn so¹n cuèn s¸ch BÖnh häc thuû s¶n. Cuèn s¸ch nh»m phôc vô cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y, häc tËp cña sinh viªn chuyªn ngμnh nu«i trång thuû s¶n, ®ång thêi cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho c¸n bé nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸, c¸c c¬ së s¶n xuÊt ®Ó tham kh¶o. Néi dung cña cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n dùa trªn c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸ cña n−íc ta trong thêi gian qua, ®Æc biÖt tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y. Bè côc cuèn s¸ch dùa trªn c¬ së tμi liÖu n−íc ngoμi vÒ bÖnh c¸, bÖnh gi¸p x¸c, bÖnh nhuyÔn thÓ, bÖnh l−ìng thª, bÖnh bß s¸t,... ®Ó biªn so¹n, tõng b−íc bæ sung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc. Qua kinh nghiÖm nghiªn cøu vμ trùc tiÕp nu«i trång thñy s¶n, chóng t«i m¹nh d¹n viÕt chung c¸c bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng gÆp ë ViÖt nam vμo mét cuãn s¸ch BÖnh häc thñy s¶n, gåm c¸c n«i dung sau: PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n Cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n cho kh¸o ®μo t¹o k÷ s− nu«i trång thuû s¶n ,ngoμi ra cã thÓ tham kh¶o cho s¶n xuÊt vμ nghiªn cøu. Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, Häc ViÖn kü thuËt ch©u ¸ (AIT), Tr−êng §¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I vμ c¸c b¹n ®ång nghiÖp chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n. Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu h¹n chÕ, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n. N¨m 2006 T¸c gi¶
3 BÖnh häc thñy s¶n Môc lôc Néi dung Trang 2 Lêi nãi ®Çu 3 Môc lôc Ch−¬ng më ®Çu 8 PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n 11 Ch−¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh thñy s¶n 12 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh trïng 12 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm 12 1.2. BÖnh ký sinh trïng 14 2. BÖnh lý 20 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh 20 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý 24 3. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 32 3.1. M«i tr−êng sèng 32 3.2. MÇm bÖnh 39 3.3. VËt chñ 39 3.4. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 39 4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n 42 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng 42 4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thñy s¶n 42 4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ph©n lËp vi khuÈn, nÊm virus, ký sinh trïng 44 Ch−¬ng 2: Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp cho nu«i trång thñy s¶n 45 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2.1. C¶i t¹o vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n 45 2.2. Tiªu diÖt c¸c nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 48 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 49 Ch−¬ng 3: Thuèc dïng cho nu«i trång thñy s¶n 53 1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n 53 2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 53 2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 54 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n 55 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc 55 3. T¸c dông cña thuèc vµ c¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 55 3.1. T¸c dông cña thuèc 55 3.2. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 57 4. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng phßng trÞ bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n 60 4.1. Ho¸ d−îc 60 4.2. Kh¸ng sinh 65 4.3. Sulphamid 68 4.4 . Vitamin 71 4.5. ChÕ phÈm vi sinh 72 4.6. Thuèc vµ c©y th¶o méc ViÖt Nam 76 Danh môc thuèc cÊm sö dông vµ h¹n chÕ sö dông 85 Tµi liÖu tham kh¶o 87
4 Bïi Quang TÒ Néi dung Trang PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thñy s¶n 88 Ch−¬ng 4: BÖnh virus 89 91 1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp- SCV 94 2. BÖnh Herpesvirrus ë c¸ chÐp- KHV 96 3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ tr¾m cá GCRV 4. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸- VHS 101 5. Bönh virus c¸ trª s«ng- CCVD 103 6. BÖnh khèi u tÕ bµo lympho 106 109 7. BÖnh Indivirus ë c¸ biÓn 8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh c¸ biÓn- VNN 110 9. BÖnh MBV ë t«m só 114 10. BÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 119 11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m- YHD 125 12. BÖnh liªn quan ®Õn mang cña t«m- GAV 129 13.BÖnh nhiÔm virus d−íi da vµ ho¹i tö m¸u- IHHVN 134 14. BÖnh Parvovirus ë gan tuþ t«m- HPV 136 15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 138 16. BÖnh ®u«i ®á- TSV 141 17. BÖnh BMN ë t«m 146 18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷- SMVD 148 19. BÖnh ®u«i tr¾ng cña t«m cµng xanh- WTD 149 20. BÖnh cua s÷a 149 21. BÖnh run ch©n ë cua 150 22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu 151 Ch−¬ng 5: BÖnh Rickettsia vµ Clamydia 153 1. BÖnh u nang biÓu b× ë mang c¸ 153 2. BÖnh Rickettsia vµ Clamydia ë t«m 155 157 3. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn 159 161 1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp. ë c¸ n−íc ngät 165 2. BÖnh vi khuÈn Vibrio ë §VTS biÓn 171 3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas sp 173 4. BÖnh do vi khuÈn Edwardsiella sp 175 5. BÖnh do vi khuÈn gram d−¬ng- Streptococcus 6. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 177 180 7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium 8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë c¸ 182 9. BÖnh bÖnh do vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 185 10. BÖnh thèi mang ë c¸ n−íc ngät 187 11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m só 188 Ch−¬ng 7: BÖnh do nÊm 192 1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 195 2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 198 3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸- EUS 201 4. BÖnh nÊm mang ë c¸ 208 5. BÖnh nÊm thuû my ë c¸, t«m n−íc ngät 209 6. BÖnh nÊm ë c¸ t«m n−íc mÆn 213 Tµi liÖu tham kh¶o 216
5 BÖnh häc thñy s¶n Néi dung Trang PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng ë ®éng vËt thñy s¶n 220 Ch−¬ng 8: BÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo (Protozoa)- ë ®éng vËt thñy s¶n 221 1. BÖnh ngµnh trïng roi- Mastigophora 222 1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u- Trypanosomosis 222 1.2. BÖnh trïng roi - Cryptobiosis 224 1.3. BÖnh trïng roi- Costiosis 225 2. BÖnh do ngµnh Opalinata 227 BÖnh- Protoopalinosis 227 3. BÖnh ngµnh Dinozoa 228 BÖnh cua s÷a- Hematodinosis 228 4. BÖnh ngành Haplosporidia 232 4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis 232 4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis 235 239 5. BÖnh ngµnh Paramyxea 5.1. Bệnh Marteiliosis 239 5.2. BÖnh Mikrocytosis 250 253 6. BÖnh ngµnh Apicomplexa Bệnh Perkinsiosis 253 7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö- Sporozoa 260 7.1. BÖnh trïng bµo tö- Gousiosis 260 7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo- Gregarinosis 263 8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö- Mycrosporidia 265 8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë c¸- Glugeosis 265 8.2. BÖnh t«m b«ng- Microsporosis 266 9. BÖnh do ngµnh bµo tö sîi- Cnidosporidia 269 9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis 269 9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i- Henneguyosis 272 9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang- Thelohanellosis 274 10. BÖnh do ngµnh trïng l«ng- Ciliophora 276 10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch ë c¸ n−íc ngät- Chilodonellosis 276 10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë c¸ n−íc mÆn- Brooklynellosis 278 10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh- Hemiophirosis 278 10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Balantidiosis 279 10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Ichthyonyctosis 281 10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Inferostomosis 283 10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a ë n−íc ngät- Ichthyophthyriosis 286 10.8. BÖnh trïng l«ng n−íc mÆn- Cryptocaryonosis 289 10.9. BÖnh trïng b¸nh xe 290 10.10. BÖnh trïng loa kÌn 294 10.11. BÖnh trïng èng hót 298 Ch−¬ng 9: BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thñy s¶n 299 1. BÖnh do ngµnh giun dÑp- Plathelminthes 301 1.1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ- Monogenea 302 1.1.1. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc- Dactylogyrosis 302 1.1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang c¸ n−íc ngät- Ancyrocephalosis 306 1.1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ë mang c¸ n−íc ngät- 308 Sundanonchosis 1.1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang c¸ biÓn 309 1.1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (18 mãc)- Gyrodactylosis 313 1.1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n- Diplozoosis 315
6 Bïi Quang TÒ Néi dung Trang 1.2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ- Trematoda 317 1.2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ- Aspidogastosis 320 1.2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u- Sanguinicolosis 321 1.2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh ë bang h¬i c¸- Isoparorchosis 323 1.2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë m¾t c¸- Diplostomulosis 325 1.2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë trong c¬ thÓ c¸- 327 Clinostomosis 1.2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét c¸- Carassotremosis 328 1.2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét c¸- Azygirosis 329 1.2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ c¸- Clonorchosis 330 1.2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ c¸- Opisthorchosis 331 1.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë mang c¸- Centrocestosis 333 1.2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua- Paragonimosis 335 1.3. BÖnh do líp s¸n d©y- Cestoides 336 1.3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt- Caryophyllaeosis vµ Khawiosis 338 1.3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt- Bothriocephalosis 339 1.3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong n«i t¸ng c¸- Diphyllobothriosis 341 1.3.4. BÖnh s¸n d©y- Ligulosis 342 2. BÖnh do ngµnh giun trßn- Nemathelminthes 343 2.1. BÖnh giun trßn- Philometrosis 345 2.2. BÖnh giun trßn- Spironourosis 347 2.3. BÖnh giun trßn- Spectatosis 348 2.4. BÖnh giun trßn- Contracaecosis 350 2.5. BÖnh giun trßn Spinitectosis 351 2.6. BÖnh giun trßn- Camallanosis 352 2.7. BÖnh giun trßn- Cucullanosis 353 2.8. BÖnh giun trßn- Cucullanellosis 354 3. BÖnh do ngµnh giun ®Çu gai- Acanthocephala 355 3.1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis 358 3.2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis 358 3.3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis 359 4. BÖnh do ngµnh giun ®èt Annelida 361 4.1. BÖnh ®Øa ë c¸- Piscicolosis 361 4.2. BÖnh ®Øa- Trachelobdellosis 362 4.3. BÖnh ®Øa ë c¸ sÊu- 363 5. BÖnh do ngµnh nhuyÔn thÓ- Mollusca 364 366 Ch−¬ng 10: BÖnh do ph©n ngµnh gi¸p x¸c- Crustacea 367 1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo- Copepoda 1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis 367 1.2. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Sinergasilosis 370 1.3. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Neoergasis 372 1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Paraergaslosis 373 1.5. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Lamproglenosis 374 1.6. BÖnh trïng má neo n−íc ngät- Lernaeosis 375 380 1.7. BÖnh trïng má neo n−íc mÆn/lî- Therodamosis 1.8. BÖnh rËn c¸ - Caligosis 381 383 2. BÖnh do bé Branchiura 2.1. BÖnh rËn c¸ - Argulosis 383
7 BÖnh häc thñy s¶n Néi dung Trang 3. BÖnh do bé ch©n ®Òu- Isopoda 388 3.1. BÖnh rËn c¸- Ichthyoxenosis 388 3.2. BÖnh rËn c¸- Alitroposis 391 3.2. BÖnh rËn c¸ - Coranallosis 392 3.4. BÖnh rËn t«m - Probopyrosis 393 394 4. BÖnh do gi¸p x¸c ch©n t¬ Cirripedia 4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua 394 400 4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua ghÑ- Dichelaspis 4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n 402 Tµi liÖu tham kh¶o 405 PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n 408 409 Ch−¬ng 11: BÖnh dinh d−ìng 1. BÖnh dinh d−ìng ë c¸ 409 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m 412 413 Ch−¬ng 12: BÖnh do m«i tr−êng 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh 413 2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh 421 426 Ch−¬ng 13: Sinh vËt h¹i c¸, t«m 1. Thùc vËt h¹i c¸ 426 2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo h¹i c¸ 427 3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m 428 4. C«n trïng h¹i c¸ 430 5. C¸ d÷ ¨n §VTS 435 6. L−ìng thª ¨n t«m c¸ 437 7. Bß s¸t ¨n t«m c¸ 428 8. Chim ¨n t«m c¸ 428 Tµi liÖu tham kh¶o 439
8 Bïi Quang TÒ ch−¬ng Më ®Çu 1. VÞ trÝ, néi dung vμ nhiÖm vô cña m«n bÖnh häc thuû s¶n 1.1. VÞ trÝ m«n häc: NghÒ nu«i trång thuû s¶n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ph¸t triÓn rÊt nhanh. Môc ®Ých cña ng−êi nu«i trång thuû s¶n lµ thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt, sö dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ huy ®éng ®−îc. Do vËy, c¸c ®èi t−îng nu«i rÊt dÔ bÞ m¾c bÖnh. C¸c yÕu tè m«i tr−êng chÊt l−îng n−íc xÊu, nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp, mËt ®é nu«i dµy, thøc ¨n nghÌo, con gièng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ qu¶n lý ch¨m sãc kÐm lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ yÕu ®i, c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh ph¸t triÓn. §ång thêi do sèng trong m«i tr−êng n−íc víi mËt ®é cao lµm cho bÖnh cã ®iÒu kiÖn l©y lan nhanh chãng vµ g©y thiÖt h¹i lín. ViÖc nghiªn cøu t×m hiÓu c¸c lo¹i bÖnh thuû s¶n vµ t×m c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶ ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc ®¶m b¶o vµ chÊt l−îng, s¶n l−îng ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Trong nghÒ nu«i trång thuû s¶n, bªn c¹nh c¸c m«n häc chuyªn m«n kh¸c nh−: s¶n xuÊt gièng, nu«i c¸ t«m th−¬ng phÈm, c«ng tr×nh,... th× m«n bÖnh ®éng vËt thuû s¶n lµ mét m«n quan träng, nh»m trang bÞ cho c¸n bé nu«i trång thuû s¶n mét kiÕn thøc toµn diÖn ®Ó t¹o ra c¸c ®µn c¸, ®µn t«m nu«i cã s¶n l−îng cao vµ chÊt l−îng tèt. 1.2. Néi dung m«n häc: Ch−¬ng tr×nh m«n bÖnh häc thuû s¶n gåm c¸c néi dung sau: - Giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng. - Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh lý ë ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu mét sè bÖnh phæ biÕn vµ g©y t¸c h¹i lín ë ®éng vËt thuû s¶n, ®Æc biÖt c¸c bÖnh ë ViÖt Nam, bao gåm c¸c bÖnh: bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vi khuÈn, nÊm, bÖnh ký sinh trïng, bÖnh do dinh d−ìng, bÖnh do m«i tr−êng, sinh vËt h¹i c¸, t«m. 1.3. NhiÖm vô cña m«n häc: Khi phong trµo nu«i trång thuû s¶n ch−a ph¸t triÓn c¸c ®èi t−îng nu«i chñ yÕu lµ c¸, do ®ã bÖnh chØ nghiªn cøu trªn ®èi t−îng c¸ vµ cã tªn lµ m«n bÖnh c¸ häc (Ichthyopathology). Sau thËp kû 70 trë l¹i ®©y phong trµo nu«i trång thuû s¶n ph¸t triÓn, ngoµi ®èi t−îng nu«i c¸, c¸c ®èi t−îng kh¸c ®−îc nghiªn cøu ®Ó nu«i: t«m, cua, nhuyÔn thÓ,... cho nªn m«n häc ph¶i nghiªn cøu c¸c bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n (Pathology of Aquatic Animal ) míi ®¸p øng ®−îc cho s¶n xuÊt. M«n bÖnh häc ®éng vËt thuû s¶n cã nhiÖm vô trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc toµn diÖn vÒ kü thuËt nu«i trång thuû s¶n nãi chung vµ kiÕn thøc chuyªn s©u: kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc, c¸c yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh, ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh, c¸c ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho nghÒ nu«i trång thuû s¶n ë ViÖt Nam.
9 BÖnh häc thñy s¶n II. Mèi quan hÖ gi÷a m«n bÖnh häc thuû s¶n víi c¸c m«n häc kh¸c - Liªn quan ®Õn c¸c m«n sinh häc c¬ b¶n vµ c¬ së: sinh häc ®¹i c−¬ng, ®éng vËt häc, thùc vËt häc, thuû sinh häc, vi sinh vËt häc, ng− lo¹i häc,... - Liªn quan ®Õn m«n ho¸ häc: v« c¬, h÷u c¬, ho¸ sinh, ho¸ lý,... - Liªn quan ®Õn kü thuËt nu«i: s¶n xuÊt gièng thuû s¶n, nu«i th©m canh c¸ t«m trong ao, lång bÌ, c«ng tr×nh nu«i thuû s¶n - Liªn quan ®Õn ngµnh thó y, y häc III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n: 3.1.Trªn thÕ giíi: Tõ l©u c¸c nhµ khoa häc ®· m« t¶ mét sè bÖnh c¸ nh−: cuèi thÕ kû 19 mét sè t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n cuèn s¸ch h−íng dÉn bÖnh cña c¸ nh−ng c¬ b¶n vÉn m« t¶ c¸c triªô chøng l©m sµng lµ chñ yÕu. Sang ®Çu thÕ kû 20 c¸c nhµ khoa häc thÕ giíi ®· b¾t ®Çu nghiªn c−ó vµ viÕt s¸ch h−íng dÉn c¸c bÖnh c¸. N¨m 1904, Bruno Hofer ng−êi §øc viÕt cuèn s¸ch “T¸c nh©n g©y bÖnh ë c¸” (Father of Fish Pathology) ViÖn sÜ V.A.Dogiel (1882-1955) thuéc ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn X« cò lµ ng−êi cã c«ng lín ®ãng gãp nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng c¸. ¤ng ®· viÕt ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ký sinh trïng c¸ (1929); BÖnh vi khuÈn cña c¸ (Bacterial Diseases of Fish) -1939. Nh÷ng n¨m 1930 bÖnh truyÒn nhiÔm cña c¸ ®· ®−îc nghiªn cøu trong c¸c phßng thÝ nghiÖm. N¨m 1949 cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ bÖnh c¸ häc ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Liªn X« cò chñ biªn lµ t¸c gi¶ E.M.Lyaiman. TiÕp theo ®ã lµ c¸c thËp kû 50 vµ 60 c¸c t¸c gi¶ chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh c¸ ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë c¸c n−íc: Bychowsky, Bauer, Mysselius, Gussev - Liªn X« cò, Schaperclaus §øc, Yamaguti - NhËt, Hoffman - Mü. Phong trµo nu«i trång thuû s¶n trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhÊt lµ nghÒ nu«i t«m ë c¸c n−íc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng vµo nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 th× lÞch sö bÖnh t«m g¾n liÒn víi phong trµo nu«i t«m. KÕt qu¶ nghiªn cøu c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay rÊt phong phó: bÖnh virus cña c¸ ®Õn nay ®· ph©n lo¹i ®−îc h¬n 60 lo¹i virus thuéc 5 hä cã cÊu tróc ADN hoÆc ARN. BÖnh virus ë nhuyÔn thÓ cã 12 loµi thuéc 8 hä, bÖnh virus ë gi¸p x¸c cã 15 lo¹i ë t«m vµ 3 lo¹i ë cua thuéc 5 hä. Trong ®ã hä Baculoviridae gÆp nhiÒu nhÊt lµ 7 bÖnh Baculovirus. Vi khuÈn g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n ®· ph©n lËp ®−îc vµi tr¨m loµi vi khuÈn g©y bÖnh thuéc 9 hä vi khuÈn ®iÓn h×nh lµ nhãm vi khuÈn Aeromonas spp, Pseudomonas spp g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ nhãm Vibrio spp g©y bÖnh ë n−íc mÆn. NÊm g©y bÖnh ë n−íc ngät: Saprolegnia, Achlya, Aphanomyces; n−íc mÆn: Lagenidium sp, Fusarium, Halipthoros sp, Sirolpidium. Ký sinh trïng cña ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay chóng ta ph©n lo¹i ®−îc sè l−îng rÊt lín vµ phong phó. ChØ tÝnh ký sinh trïng c¸ n−íc ngät thuéc khu vùc Liªn X« cò ®· ph©n lo¹i h¬n 2000 loµi (1984-1985)
10 Bïi Quang TÒ 3.2. ViÖt Nam: Bé m«n bÖnh c¸ ®−îc h×nh thµnh tõ ®Çu n¨m 1960 thuéc tr¹m nghiªn cøu c¸ n−íc ngät §×nh B¶ng. Ng−êi thµnh lËp ®Çu tiªn cña bé m«n bÖnh c¸ lµ TiÕn sÜ Hµ Ký, nguyªn côc tr−ëng Côc B¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n ViÖt Nam. §Õn nay chóng ta h×nh thµnh bé m«n häc phßng nghiªn cøu bÖnh häc thñy s¶n ë 3 viÖn I, II, III vµ cã phßng thÝ nghiÖm chÈn ®o¸n bÖnh t«m, c¸ hiÖn ®¹i ®¹i diÖn cho ba miÒn B¾c, Trung, Nam vµ ven biÓn. ë mét sè tr−êng ®¹i häc ®· cã c¸n bé gi¶ng d¹y nghiªn cøu bé m«n bÖnh t«m, c¸: Tr−êng ®¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬, Tr−êng ®¹i häc N«ng L©m Thñ §øc.... §Õn nay, chóng ta ®· cã hµng lo¹t c¸c c«ng tr×nh c«ng bè trªn thÕ giíi vµ trong n−íc vÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ë ViÖt Nam tõ cuèi n¨m 1960 trë l¹i ®©y: Nghiªn cøu ký sinh trïng vµ bÖnh cña c¸ n−íc ngät miÒn b¾c ViÖt Nam cña TiÕn sÜ Hµ Ký:1961-1967; 1969-1975, ®· m« t¶ 120 loµi ký sinh trïng trong ®ã cã 42 loµi ký sinh trïng, mét gièng vµ mét hä phô míi ®èi víi khoa häc. C«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng cña mét sè loµi c¸ n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1984-1990; Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp cña c¸, t«m nu«i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ (Bïi Quang TÒ vµ ctv,1994). Ký sinh trïng cña mét sè loµi c¸ n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ nh÷ng gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng cña TiÕn sü Bïi Quang TÒ (2001) ®· m« t¶ 157 loµi ký sinh trïng, trong ®ã cã 121 loµi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam. BÖnh Penaeus monodon baculovirus (MBV) cña t«m só, nu«i ë c¸c tØnh phÝa Nam (Bïi Quang TÒ,1994). Nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng c¸ n−íc ngät miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (NguyÔn ThÞ Muéi vµ ctv,1981-1985). Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só nu«i ë khu vùc miÒn Trung ViÖt Nam (§ç ThÞ Hoµ, 1997),....Cho ®Õn nay ë ViÖt Nam ®· nghiªn cøu bÖnh virus ë t«m só lµ bÖnh Monodon Baculovirus (MBV), bÖnh vµng ®Çu, bÖnh ®èm tr¾ng. C«ng tr×nh lín gÇn ®©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN - 04 -12 tõ 1991-1995, do TiÕn sÜ Hµ Ký chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu 13 bÖnh cña t«m, c¸. LÇn ®Çu tiªn ViÖt Nam tËp trung nghiªn cøu ®Çy ®ñ bÖnh vi khuÈn víi c¸c néi dung sau: ph©n lËp vi khuÈn, t¸c nh©n g©y bÖnh, dÊu hiÖu bÖnh, ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh, biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh÷ng bÖnh ®· nghiªn cøu: bÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë c¸ tr¾m cá nu«i lång, bÖnh xuÊt huyÕt c¸ ba sa nu«i bÌ, bÖnh ho¹i tö do vi khuÈn ë c¸ trª, bÖnh ho¹i tö ®èm n©u t«m cµng xanh, bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh viªm nhiÔm sau khi cÊy trai ngäc. Nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë c¸c tØnh ven biÓn phÝa Nam (NguyÔn ViÖt Th¾ng, 1994-1999). Nghiªn cøu bÖnh truyÒn nhiÔm ë c¸ tr¾m cá vµ c¸ song nu«i lång biÓn (Bïi Quang TÒ, 1996-1998). §Æc biÖt chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc virus g©y bÖnh ë t«m só nu«i nh− bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV), bÖnh ®Çu vµng (YHD) (V¨n ThÞ H¹nh, 2001)
11 BÖnh häc thñy s¶n ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 1 Tæng quan vÒ BÖnh häc thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006
12 Bïi Quang TÒ Ch−¬ng 1 nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy s¶n 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng. 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm. 1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm lµ hiÖn t−îng tæng hîp x¶y ra trong c¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp, t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi sinh vËt: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm th−êng bao hµm ý nghÜa hÑp h¬n, nã chØ sù nhiÔm trïng cña c¬ thÓ sinh vËt, ®«i khi chØ sù b¾t ®Çu c¶m nhiÔm, t¸c nh©n g©y bÖnh chØ kÝch thÝch riªng biÖt, cã tr−êng hîp kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong tr−êng hîp t¸c nh©n x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Ó g©y bÖnh nh−ng ch−a cã dÊu hiÖu bÖnh lý, lóc nµy cã thÓ gäi cã qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm song ch−a thÓ gäi lµ bÖnh truyÒn nhiÔm. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ ph¶i kÌm theo dÊu hiÖu bÖnh lý. Nh©n tè ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh truyÒn nhiÔm: - Cã t¸c nh©n g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm nh−: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo... - Sinh vËt cã mang c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi thuËn lîi cho sù x©m nhËp cña t¸c nh©n g©y bÖnh thóc ®Èy qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm. KÝch th−íc cña c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nh×n chung bÐ h¬n kÝch th−íc cña vËt chñ vËt nhiÔm song kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña chóng rÊt lín, nã cã thÓ lµm cho vËt chñ chÕt mét c¸ch nhanh chãng. BÖnh truyÒn nhiÔm g©y t¸c h¹i lín cho vËt chñ do: - Sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh nhÊt lµ vius, vi khuÈn chØ sau mÊy giê sè l−îng cña chóng cã thÓ t¨ng lªn rÊt nhiÒu ®· t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ vËt chñ. - T¸c nh©n g©y bÖnh cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi, huû ho¹i tæ chøc m« ®ång thêi cã thÓ tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc cña vËt chñ, lµm cho c¸c tÕ bµo tæ chøc ho¹t ®éng kh«ng b×nh th−êng. 1.1.2. Nguån gèc vµ con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n. 1.1.2.1. Nguån gèc cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n . Trong c¸c thuû vùc tù nhiªn: ao, hå, s«ng vµ c¸c ®Çm, vÞnh ven biÓn th−êng quan s¸t thÊy ®éng vËt thuû s¶n bÞ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh lµ “æ dÞch tù nhiªn”. Tõ ®ã mÇm bÖnh x©m nhËp vµo c¸c nguån n−íc nu«i thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nh÷ng x¸c ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh chÕt lµ nguån gèc chÝnh g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n sinh s¶n rÊt nhanh lµm t¨ng sè l−îng nã ®i vµo m«i tr−êng n−íc b»ng nhiÒu con ®−êng tuú theo t¸c nh©n g©y bÖnh nh−: theo c¸c vÕt loÐt cña c¸ ®Ó ®i ra n−íc qua hÖ thèng c¬ quan bµi tiÕt, c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan sinh dôc hoÆc qua mang, xoang miÖng, xoang mòi. Ngoµi ra, trong n−íc cã nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬ , n−íc th¶i c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, n−íc th¶i cña c¸c tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i sinh ho¹t, ph©n r¸c... còng t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t sinh ph¸t triÓn.
13 BÖnh häc thñy s¶n 1.1.2.2. Con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n: - B»ng ®−êng tiÕp xóc trùc tiÕp: §éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh sèng chung trong thuû vùc cïng víi ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, do tiÕp xóc trùc tiÕp, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn tõ ®éng vËt thuû s¶n bÖnh sang cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ. - Do n−íc: T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong c¬ thÓ ®«ng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh r¬i vµo m«i tr−êng n−íc vµ sèng tù do trong n−íc mét thêi gian, lÊy n−íc cã nguån bÖnh vµo thuû vùc nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh sÏ l©y lan cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh. - Do dông cô ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n: Khi vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n bÖnh vµ ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÖnh, t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ b¸m vµo dông cô, nÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®¸nh b¾t hoÆc vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n khoÎ th× kh«ng nh÷ng nã lµm l©y lan bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ mµ cßn ra m«i tr−êng n−íc. - MÇm bÖnh truyÒn nhiÔm tõ ®¸y ao: Cïng víi c¸c chÊt h÷u c¬ tån t¹i ë ®¸y ao, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, tõ x¸c ®éng vËt thuû s¶n chÕt do bÞ bÖnh r¬i xuèng ®¸y ao vµ tån t¹i ë ®ã mét thêi gian. NÕu ao kh«ng ®−îc tÈy dän vµ ph¬i ®¸y kü khi tiÕn hµnh −¬ng nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®¸y ao ®i vµo n−íc råi x©m nhËp g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cho ®éng vËt thuû s¶n. - Do ®éng vËt thuû s¶n di c−: §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh di c− tõ vïng n−íc nµy sang vïng n−íc kh¸c, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµo vïng n−íc míi, gÆp lóc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng ®éng vËt thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo cë thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh. - Do chim v¸ c¸c sinh vËt ¨n ®éng vËt thuû s¶n: Chim, cß, r¸i c¸, chã, mÌo,....b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm lµm thøc ¨n, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ b¸m vµo ch©n, má, miÖng, vµo c¬ thÓ cña chóng, nh÷ng sinh vËt nµy l¹i chuyÓn b¾t ®éng vËt thuû s¶n ë vïng n−íc kh¸c th× t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm tõ chóng cã thÓ ®i vµo n−íc, chê c¬ héi thuËn lîi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. 1.1.3. §éng vËt thuû s¶n lµ nguån gèc cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm ë ng−êi vµ ®éng vËt: C¸ còng nh− gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ....lµ nguån gèc cña mét sã bÖnh truyÒn nhiÔm cho ng−êi vµ gia sóc. Trong c¬ thÓ mét sè ®éng vËt thuû s¶n cã mang vi khuÈn bÖnh dÞch t¶ nh−: Clostridium botulinum, Salmonella enteritidis, Proteus vulgaris, Vibrio parahaemolyticus... C¸c lo¹i vi khuÈn nµy cã thÓ tån t¹i trªn c¬ thÓ vµ trong mét sè loµi ®éng vËt thuû s¶n nã cã thÓ r¬i vµo n−íc vµ g©y nhiÔm bÈn nguån n−íc. Theo Prodnhian, Guritr b»ng thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh Salmonella suipestifer, Salmonella enteritidis khi ®−a vµo xoang bông cña c¸ nã cã thÓ tån t¹i trong c¬ thÓ 60 ngµy, nã cã thÓ tån t¹i trong c¸ −íp muèi. Vi khuÈn nµy ë trong n−íc dÔ dµng theo n−íc vµo ruét c¸. Nguyªn nh©n cña ng−êi m¾c bÖnh dÞch t¶ cã thÓ do ¨n c¸ sèng hoÆc c¸ nÊu n−íng ch−a chÝn cã mang vi khuÈn g©y bÖnh nªn ®· truyÒn qua cho ng−êi. Theo A-K Serbina 1973 qua thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh khi c¸ m¾c bÖnh ®èm ®á cã 15-20% sè c¸ cã Clostridium botulinum. T«m, hÇu sèng trong m«i tr−êng n−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i c¸c chuång tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn phÇn lín chóng cã mang vi khuÈn g©y bÖnh lþ, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh sèt ph¸t ban...B»ng con ®−êng thùc nghiÖm ng−êi ta ®· kh¼ng ®Þnh vi khuÈn g©y sèt ph¸t ban cã thÓ sèng trong c¬ thÓ hÇu ®Õn 60 ngµy. Tõ ®ã ng−êi ta ®· chøng minh dÞch sèt ph¸t ban ë mét sè n−íc nh−: Ph¸p, Mü cã quan hÖ dïng hÇu t«m lµm thøc ¨n. Do ®ã c¸, t«m, hÇu vµ mét sè h¶i ®Æc s¶n dïng ®Ó ¨n sèng cÇn cã chÕ ®é kiÓm dÞch nghiªm kh¾c ®Ó tr¸nh mét sè bÖnh l©y lan cho ng−êi.
14 Bïi Quang TÒ 1.2. BÖnh ký sinh trïng. 1.2.1. §Þnh nghÜa: Trong tù nhiªn c¬ thÓ sinh vËt yªu cÇu c¸c ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cã kh¸c nhau do cã nhiÒu chñng lo¹i cã ph−¬ng thøc sinh sèng riªng, cã sù kh¸c biÖt ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn. Cã mét sè sinh vËt sèng tù do, cã mét sè sèng céng sinh, tr¸i l¹i cã sinh vËt trong tõng giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng nhÊt thiÕt ph¶i sèng ë bªn trong hay bªn ngoµi c¬ thÓ mét sinh vËt kh¸c ®Ó lÊy chÊt dinh d−ìng mµ sèng hoÆc lÊy dÞch thÓ hoÆc tÕ bµo tæ chøc cña sinh vËt ®ã lµm thøc ¨n duy tr× sù sèng cña nã vµ ph¸t sinh t¸c h¹i cho sinh vËt kia gäi lµ ph−¬ng thøc sèng ký sinh hay cßn gäi lµ sù ký sinh. Sinh vËt sèng ký sinh gäi lµ sinh vËt ký sinh. §éng vËt sèng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng. Sinh vËt bÞ sinh vËt kh¸c ký sinh g©y t¸c h¹i gäi lµ vËt chñ. VËt chñ kh«ng nh÷ng lµ nguån cung cÊp thøc ¨n cho ký sinh trïng mµ cßn lµ n¬i c− tró t¹m thêi hay vÜnh cöu cña nã. C¸c lo¹i biÓu hiÖn sù ho¹t ®éng cña ký sinh trïng vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ gäi lµ hiÖn t−îng ký sinh. Khoa häc nghiªn cøu cã hÖ thèng c¸c hiÖn t−îng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng häc. 1.2.2. Nguån gèc cña sinh vËt sèng ký sinh: Th−êng nguån gèc cña sinh vËt sinh sèng ký sinh chia lµm 2 giai ®o¹n: 1.2.2.1. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng céng sinh ®Õn ký sinh: Céng sinh lµ 2 sinh vËt t¹m thêi hay l©u dµi sèng chung víi nhau, c¶ 2 ®Òu cã lîi hay 1 sinh vËt cã lîi (céng sinh phiÕn lîi) nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt kia, 2 sinh vËt sinh sèng céng sinh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ 1 bªn ph¸t sinh ra t¸c h¹i bªn kia, lóc nµy tõ céng sinh chuyÓn qua ký sinh, vÝ dô nh− amÝp: Endamoeba histokytica Schaudinn sèng trong ruét ng−êi d−íi d¹ng thÓ dinh d−ìng nhá lÊy c¸c chÊt cÆn b· ®Ó tån t¹i kh«ng g©y t¸c h¹i cho con ng−êi lóc nµy nã lµ céng sinh phiÕn lîi, nh−ng lóc c¬ thÓ vËt chñ do bÞ bÖnh tÕ bµo tæ chøc thµnh ruét bÞ tæn th−¬ng, søc ®Ò kh¸ng yÕu, amÝp thÓ dinh d−ìng nhá tiÕt ra men ph¸ ho¹i tÕ bµo tæ chøc ruét chui vµo tÇng niªm m¹c ruét chuyÓn thµnh amÝp thÓ dinh d−ìng lín cã thÓ g©y bÖnh cho ng−êi. Nh− vËy tõ céng sinh amÝp ®· chuyÓn qua ký sinh. 1.2.2.2. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng tù do chuyÓn qua ký sinh gi¶ ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña ký sinh trïng cã thÓ sinh sèng tù do, trong qu¸ tr×nh sèng do 1 c¬ héi ngÉu nhiªn, nã cã thÓ sèng trªn bÒ mÆt hay bªn trong c¬ thÓ sinh vËt kh¸c, dÇn dÇn nã thÝch øng víi m«i tr−êng sèng míi, ë ®©y cã thÓ tho¶ m·n ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn sèng, nã b¾t ®Çu t¸c h¹i ®Õn sinh vËt kia trë thµnh sinh sèng ký sinh. Ph−¬ng thøc sinh sèng ký sinh nµy ®−îc h×nh thµnh th−êng do ngÉu nhiªn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn th«ng qua ký sinh gi¶ råi ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña sinh vËt ký sinh tr¶i qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi ®Ó thÝch nghi víi hoµn c¶nh m«i tr−êng míi, vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o vµ ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña c¬ thÓ cã sù biÕn ®æi lín, 1 sè c¬ quan trong qu¸ tr×nh sinh sèng ký sinh kh«ng cÇn thiÕt th× tho¸i ho¸ hoÆc tiªu gi¶m nh− c¬ quan c¶m gi¸c, c¬ quan vËn ®éng...Nh÷ng c¬ quan ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i cña nßi gièng vµ ®êi sèng ký sinh th× ph¸t triÓn m¹nh nh− c¬ quan b¸m, c¬ quan sinh dôc. Mét sè ®Æc tÝnh sinh häc míi ®−îc h×nh thµnh vµ dÇn dÇn æn ®Þnh vµ di truyÒn cho ®êi sau, qua nhiÒu thÕ hÖ cÊu t¹o c¬ thÓ cµng thÝch ghi víi ®êi sèng ký sinh. 1.2.3. Ph−¬ng thøc vµ chñng lo¹i ký sinh: 1.2.3.1. Ph−¬ng thøc ký sinh: Dùa theo tÝnh chÊt ký sinh cña ký sinh trïng ®Ó chia: - Ký sinh gi¶: Ký sinh trïng ký sinh gi¶ th«ng th−êng trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng sèng tù do chØ ®Æc biÖt míi sèng ký sinh vÝ dô nh−: Haemopis sp sèng tù do khi tiÕp xóc víi ®éng vËt lín chuyÓn qua sèng ký sinh.
15 BÖnh häc thñy s¶n - Ký sinh thËt: Ký sinh trïng trong tõng giai ®o¹n hay toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña nã ®Òu lÊy dinh d−ìng cña vËt chñ, c¬ thÓ vËt chñ lµ m«i tr−êng sèng cña nã. Dùa vµo thêi gian ký sinh cã thÓ chia ra lµm 2 lo¹i: - Ký sinh cã tÝnh chÊt t¹m thêi: Ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ thêi gian rÊt ng¾n, chØ lóc nµo lÊy thøc ¨n míi ký sinh nh− §Øa c¸ Piscicola sp hót m¸u c¸ . - Ký sinh mang tÝnh chÊt th−êng xuyªn: Mét giai ®o¹n, nhiÒu giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng nhÊt thiÕt ph¶i ký sinh trªn vËt chñ.Ký sinh th−êng xuyªn l¹i chia ra ký sinh giai ®o¹n vµ ký sinh suèt ®êi. + Ký sinh giai ®o¹n: ChØ mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ký sinh trïng sèng ký sinh. Trong toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña ký sinh trïng cã giai ®o¹n sèng tù do, cã giai ®o¹n sèng ký sinh nh−: Gièng gi¸p x¸c ch©n ®èt Sinergasilus giai ®o¹n Êu trïng sèng tù do, giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trªn mang cña nhiÒu loµi c¸. + Ký sinh suèt ®êi: Suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng ®Òu sèng ký sinh, nã cã thÓ ký sinh trªn mét vËt chñ hoÆc nhiÒu vËt chñ, kh«ng cã giai ®o¹n sèng tù do nªn t¸ch khái vËt chñ lµ nã bÞ chÕt vÝ dô ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong ruét ®Øa c¸, ®Øa hót m¸u c¸ chuyÓn qua sèng trong m¸u c¸. Dùa vµo vÞ trÝ ký sinh ®Ó chia: Ngo¹i ký sinh: Ký sinh trïng ký sinh trªn bÒ mÆt c¬ thÓ trong tõng giai ®o¹n hay suèt ®êi ®Òu gäi lµ ngo¹i ký sinh. ë c¸ ký sinh trïng ký sinh trªn da, trªn v©y, trªn mang, hèc mòi, xoang miÖng, ë t«m ký sinh trªn vá, phÇn phô, mang ®Òu lµ ngo¹i ký sinh vÝ dô nh− Trichodina, Ichthyophthirius, Zoothamnium, Epistylis, Acineta, Argulus, Lernaea.... Néi ký sinh: Lµ chØ ký sinh trïng ký sinh trong c¸c c¬ quan néi t¹ng, trong tæ chøc trong xoang cña vËt chñ nh−: vi bµo tö (microspore) ký sinh trong c¬ cña t«m, s¸n l¸ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u c¸; s¸n d©y Caryophyllaeus sp, giun ®Çu gai Acanthocephala ký sinh trong ruét c¸. Ngoµi 2 lo¹i ký sinh trªn cßn cã hiÖn t−îng ký sinh cÊp hai (siªu ký sinh), b¶n th©n ký sinh trïng cã thÓ lµm vËt chñ cña ký sinh trïng kh¸c vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp ký sinh trªn c¸ nh−ng nguyªn sinh ®éng vËt Trichodina sp l¹i ký sinh trªn s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp. Nh− vËy s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus lµ vËt chñ cña Trichodina nh−ng l¹i ký sinh trïng cña c¸. T−¬ng tù nh− trïng má neo Lernaea ký sinh trªn c¸, nguyªn sinh ®éng vËt Zoothamnium sp ký sinh trªn trïng má neo Lernaea. Êu trïng giai ®o¹n thø ba cña giun trßn Spironoura babei Ha Ky, ký sinh trong ruét tÞt cña s¸n l¸ Amurotrema dombrowskajae Achmerov, giun trßn vµ s¸n l¸ ®Òu ký sinh trong ruét cña c¸ bçng (Spinibarbichthys denticulatus). 1.2.3.2. C¸c lo¹i vËt chñ: Cã rÊt nhiÒu lo¹i ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, mçi giai ®o¹n cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o vµ yªu cÇu ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng kh¸c nhau nªn cã sù chuyÓn ®æi vËt chñ. Th−êng chia ra lµm c¸c lo¹i vËt chñ theo h×nh thøc ký sinh cña ký sinh trïng. - VËt chñ cuèi cïng: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh hay giai ®o¹n sinh s¶n h÷u tÝnh ký sinh lªn vËt chñ th× gäi lµ vËt chñ cuèi cïng. - VËt chñ trung gian: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n Êu trïng hay giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh ký sinh lªn vËt chñ gäi lµ vËt chñ trung gian. Giai ®o¹n Êu trïng vµ giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh nÕu ký sinh qua 2 vËt chñ trung gian th× vËt chñ ®Çu tiªn lµ vËt chñ trung gian thø nhÊt cßn vËt chñ tiÕp lµ vËt chñ trung gian thø 2.
16 Bïi Quang TÒ - VËt chñ b¶o trïng (l−u gi÷): Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh trªn nhiÒu c¬ thÓ ®éng vËt, lo¹i ®éng vËt nµy cã thÓ trë thµnh nguån gèc gi¸n tiÕp ®Ó c¶m nhiÔm ký sinh trïng cho ®éng vËt kia th× gäi lµ vËt chñ b¶o trïng vÝ dô s¸n l¸ Clonorchis sinensis Cobbold, 1875 giai ®o¹n Êu trïng ký sinh trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt lµ èc Bithynina longiornis vµ vËt chñ trung gian thø 2 lµ c¸c loµi c¸ n−íc ngät. Giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trong gan, mËt vËt chñ cuèi cïng lµ ng−êi, mÌo, chã vµ mét sè ®éng vËt cã vó. §øng vÒ quan ®iÓm ký sinh trïng häc cña ng−êi th× chã mÌo lµ vËt chñ b¶o trïng. Do ®ã muèn tiªu diÖt bÖnh s¸n l¸ gan th× kh«ng nh÷ng diÖt vËt chñ trung gian mµ cÇn diÖt vËt chñ b¶o trïng. VÝ dô ®èi víi c¸ ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang c¸ tr¾m g©y bÖnh mang nghiªm träng nh−ng còng loµi nµy b¸m trªn mang c¸ mÌ tr¾ng, c¸ mÌ hoa víi sè l−îng nhiÒu h¬n ë c¸ Tr¾m, c¸ MÌ vÉn kh«ng bÞ bÖnh do 2 lo¹i c¸ nµy b¶n th©n cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch tù nhiªn. Tr−êng hîp nµy c¸ MÌ lµ vËt chñ l−u gi÷ (b¶o trïng) cña bÖnh Cryptobia branchialis. Trong c¸c ao nu«i c¸ th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi c¸ nªn muèn phßng bÖnh Cryptobia branchialis cho c¸ Tr¾m ph¶i kiÓm tra cÈn thËn c¸c loµi c¸ cïng nu«i ®Ó xö lý tiªu ®éc c¸c vËt chñ l−u gi÷ míi phßng bÖnh cho c¸ tr¾m ®−îc triÖt ®Ó. 1.2.4. Ph−¬ng thøc nhiÔm cña ký sinh trïng. Ký sinh trïng nhiÔm chñ yÕu b»ng 2 con ®−êng. 1.2.4.1.NhiÔm qua miÖng: Trøng, Êu trïng, bµo nang cña ký sinh trïng theo thøc ¨n, theo n−íc vµo ruét g©y bÖnh cho c¸ nh−: ký sinh trïng bµo tö trïng Goussia sp, giun trßn Capilaria sp. 1.2.4.2. NhiÔm qua da: Ký sinh trïng qua da hoÆc niªm m¹c ë c¸ cßn qua v©y vµ mang ®i vµo c¬ thÓ g©y bÖnh cho vËt chñ, nhiÔm qua da cã 2 lo¹i: - NhiÔm qua da chñ ®éng: Êu trïng chñ ®éng chui qua da hoÆc niªm m¹c vµo trong c¬ thÓ vËt chñ, vÝ dô Êu trïng s¸n l¸ Posthodiplostonum cuticola ®ôc thñng da vµ chui vµo líp d−íi da tiÕp tôc ph¸t triÓn. - NhiÔm qua da bÞ ®éng: Ký sinh trïng th«ng qua vËt m«i giíi vµo ®−îc da cña vËt chñ ®Ó ký sinh g©y bÖnh vÝ dô: Ký sinh trïng Trypanosoma sp. Nhê ®Øa c¸ ®ôc thñng da hót m¸u c¸ ký sinh trïng tõ ruét ®Øa vµo m¸u c¸. 1.2.5. Mèi quan hÖ gi÷a ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cã quan hÖ víi nhau rÊt mËt thiÕt. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ phô thuéc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn, chñng lo¹i, sè l−îng ký sinh trïng, vÞ trÝ ký sinh vµ t×nh tr¹ng c¬ thÓ vËt chñ. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng cña vËt chñ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ký sinh trïng, vËt chñ vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau. 1.2.5.1. T¸c ®éng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ: Ký sinh trïng khi ký sinh lªn vËt chñ g©y hËu qu¶ t¸c h¹i ë møc ®é tuy cã kh¸c nhau nh−ng nh×n chung lµm cho c¬ thÓ vËt chñ sinh tr−ëng chËm, ph¸t dôc kh«ng tèt, søc ®Ò kh¸ng gi¶m cã thÓ bÞ chÕt. Cã thÓ tãm t¾t ¶nh h−ëng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− sau: T¸c ®éng kÝch thÝch c¬ häc vµ g©y tæn th−¬ng tÕ bµo tæ chøc: §©y lµ lo¹i t¸c dông th«ng th−êng nhÊt cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− ban ®ªm giun kim bß ra quanh hËu m«n lµm cho ng−êi cã giun kim ký sinh ngøa ng¸y khã chÞu. RËn c¸ Argulus dïng c¬ quan miÖng vµ gai ë bông cµo lªn da c¸ kÝch thÝch lµm cho c¸ khã chÞu b¬i léi lo¹n x¹ hoÆc nh¶y lªn mÆt n−íc.
17 BÖnh häc thñy s¶n Ký sinh trïng g©y tæn th−¬ng c¸c tæ chøc c¬ quan vËt chñ hiÖn t−îng nµy rÊt phæ biÕn nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau nÕu g©y tæn th−¬ng nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÝnh hoµn chØnh cña c¸c c¬ quan bÞ ph¸ ho¹i, c¸c tÕ bµo bong ra g©y thµnh sÑo, tæ chøc bÞ tô m¸u vµ tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch vÝ dô nh−: s¸n l¸ ®¬n chñ gi¸p x¸c ký sinh trªn da vµ mang c¸ ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang. T¸c ®éng ®Ì nÐn vµ lµm t¾c: Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh ë c¸c c¬ quan bªn trong lµm cho mét sè tæ chøc tÕ bµo bÞ teo nhá l¹i hoÆc bÞ tª liÖt råi chÕt, lo¹i t¸c dông nµy th−êng thÊy ë tæ chøc gan, thËn, tuyÕn sinh dôc nh− S¸n d©y Ligula sp, ký sinh trong xoang hä c¸ ChÐp lµm cho tuyÕn sinh dôc cña c¸ chØ ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n II. Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã thÓ chÌn Ðp mét sè c¬ quan quan träng nh− tim, n·o...dÉn ®Õn lµm cho vËt chñ chÕt nhanh chãng. Ký sinh trïng ký sinh sè l−îng lín trong ruét cã thÓ lµm t¾c ruét cña c¸ nh− Acanthocephala sp, Bothriocephalus sp. Cã mét sè ký sinh sè l−îng Ýt nh−ng nã cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh dÉn ®Õn co giËt còng g©y nªn t¾c nghÏn ruét, t¾c ®éng tÜnh m¹ch. T¸c ®éng lÊy chÊt dinh d−ìng cña vËt chñ: TÊt c¶ ký sinh trïng thêi kú ký sinh ®Òu cÇn chÊt dinh d−ìng tõ vËt chñ, v× vËy nªn nhiÒu hay Ýt vËt chñ ®Òu bÞ mÊt chÊt dinh d−ìng g©y tæn h¹i cho c¬ thÓ. Tuy nhiªn, víi sè l−îng ký sinh Ýt hËu qu¶ kh«ng thÊy râ chØ khi nµo ký sinh trïng ký sinh víi sè l−îng nhiÒu míi biÓu hiÖn râ rÖt. Qua nghiªn cøu ë hä c¸ TÇm Acipenseridae, s¸n l¸ ®¬n chñ Nitzschia sturionis ký sinh, mçi ngµy 1 con s¸n l¸ ®¬n chñ hót 0,5 ml m¸u, lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ ®Õm ®−îc 300-400 con s¸n l¸ nh− vËy 1 con c¸ trong 24 giê mÊt ®i kho¶ng 150-200 ml m¸u lµm cho c¸ gÇy ®i mau chãng. Ký sinh trïng Lernaea ký sinh trªn c¸ mÌ, c¸ tr¾m sè l−îng nhiÒu do hót m¸u mµ c¸ rÊt gÇy th−êng thÊy ®Çu rÊt to, bông vµ ®u«i thãt l¹i nÕu kh«ng xö lý ®Ó l©u c¸ sÏ chÕt. T¸c ®éng g©y ®éc víi vËt chñ: Ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ký sinh tiÕn hµnh trao ®æi chÊt, bµi tiÕt chÊt cÆn b· lªn c¬ thÓ vËt chñ ®ång thêi ký sinh trïng tiÕt ra chÊt ®éc g©y ®éc cho vËt chñ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng c¸ nhiÒu tµi liÖu cho biÕt rËn c¸ Argulus miÖng cã tuyÕn tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tiÕt ra dÞch ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang c¸, ký sinh trïng Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i c¸ n−íc ngät nã tiÕt ra chÊt lµm tan r· tæ chøc mang, ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang c¸ còng tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc mang. §Øa c¸ hót m¸u c¸ tiÕt ra men chèng ®«ng m¸u, ký sinh trïng Trypanosoma sp cã men lµm vì tÕ bµo hång cÇu. Lµm m«i giíi g©y bÖnh: Nh÷ng sinh vËt ký sinh hót m¸u th−êng lµm m«i giíi cho mét sè ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ vÝ dô: §Øa c¸ hót m¸u c¸ th−êng mang mét sè ký sinh trïng l©y cho sè c¸ khoÎ m¹nh. 1.2.5.2. T¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng: VÊn ®Ò t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng rÊt phøc t¹p, ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ch−a nhiÒu nªn sù ¶nh h−ëng thËt cô thÓ khã cã thÓ kÕt luËn chÝnh x¸c. Nh×n chung t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng biÓu hiÖn ë c¸c mÆt d−íi ®©y: Ph¶n øng cña tÕ bµo tæ chøc vËt chñ: Ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ g©y kÝch thÝch lµm cho tÕ bµo tæ chøc cã ph¶n øng. BiÓu hiÖn ë n¬i ký sinh trïng ®i vµo tæ chøc m« h×nh thµnh bµo nang hoÆc tæ chøc xung quanh vÞ trÝ ký sinh cã hiÖn t−îng tÕ bµo t¨ng sinh, viªm loÐt ®Ó h¹n chÕ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ký sinh trïng, mÆt kh¸c lµm cho c¬ quan b¸m cña ký sinh trïng kÐm v÷ng ch¾c ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña ký sinh trïng, cã lóc cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng vi dô: ký sinh trïng qu¶ d−a Ichthyophthirius khi ký sinh trªn da c¸, da cña vËt chñ nhËn kÝch thÝch, tÕ bµo th−îng b× t¨ng sinh bao v©y ký sinh trïng thµnh c¸c bäc tr¾ng lÊm tÊm nªn cßn gäi lµ bÖnh “b¹ch ®iÓm”. S¸n l¸ ký sinh trªn da c¸ vµ c¬ lµ
18 Bïi Quang TÒ Posthodiplostonrum cuticola h×nh thµnh bµo nang, v¸ch cã tÕ bµo s¾c tè ®en bao v©y nªn da c¸ cã c¸c h¹t lÊm tÊm ®en. Ph¶n øng cña dÞch thÓ: VËt chñ nhËn kÝch thÝch khi cã ký sinh trïng x©m nhËp vµo s¶n sinh ra ph¶n øng dÞch thÓ. Ph¶n øng dÞch thÓ cã nhiÒu d¹ng nh−: ph¸t viªm, thÈm thÊu dÞch ®Ó pha lo·ng c¸c chÊt ®éc, võa t¨ng kh¶ n¨ng thùc bµo lµm s¹ch c¸c dÞ vËt vµ tÕ bµo chÕt cña bÖnh. Nh−ng ph¶n øng dÞch thÓ chñ yÕu lµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ, h×nh thµnh ph¶n øng miÔn dÞch. Ph¶n øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ vËt chñ tr−íc ®©y ng−êi ta cho r»ng chØ cã ë c¸c bÖnh do vi sinh vËt g©y ra nh−ng qua kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ký sinh trïng thuéc c¸c ngµnh: Nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, gi¸p x¸c ký sinh...c¬ thÓ vËt chñ còng cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra miÔn dÞch ch¼ng qua kh¶ n¨ng miÔn dÞch yÕu h¬n. Tuæi cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Th−êng vËt chñ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn th× c¬ thÓ t¨ng tr−ëng, ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ còng cã sù thay ®æi cho thÝch hîp. §èi víi ký sinh trïng chu kú ph¸t triÓn cã vËt chñ trung gian th−êng xÈy ra 2 h−íng: - Mét sè gièng loµi ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm gi¶m ®i theo sù t¨ng lªn cña tuæi vËt chñ vÝ dô s¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis ký sinh trong ruét c¸ tr¾m cá th−êng c¸ d−íi 1 tuæi cã tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cao, do c¸ tr¾m cá giai ®o¹n c¸ h−¬ng ¨n thøc ¨n chñ yÕu lµ sinh vËt phï du trong ®ã cã Cyclops lµ vËt chñ trung gian cña s¸n d©y trªn, c¸ tr¾m cá trªn 1 tuæi tû lÖ nhiÔm thÊp do ¨n cá. - Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã c−êng ®é vµ tû lÖ t¨ng lªn theo tuæi cña vËt chñ do l−îng thøc ¨n t¨ng lµm trong thøc ¨n vËt chñ trung gian còng t¨ng theo, thêi gian cµng dµi kh¶ n¨ng tÝch tô vµ c¬ héi nhiÔm bÖnh cµng nhiÒu v× vËy c¸ lín th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm ký sinh trïng cµng cao. Ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh th−êng tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm phô thuéc vµo diÖn tÝch tiÕp xóc, c¬ thÓ vËt chñ cµng lín ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu hoÆc thêi gian sèng cña vËt chñ cµng l©u th× ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu. Do cÊu t¹o c¬ thÓ, m«i tr−êng sèng cña c¸ con vµ c¸ lín kh¸c nhau dÉn ®Õn cã sù sai kh¸c gi÷a tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Mét sè ký sinh trïng ph¸t triÓn kh«ng qua vËt chñ trung gian Ýt cã liªn quan ®Õn tuæi cña vËt chñ nh−: Chilodonella spp, Trichodina spp ký sinh trªn c¸ ë c¸c giai ®o¹n. Tuy nhiªn ë giai ®o¹n c¸ bét, c¸ h−¬ng, c¸ gièng nu«i mËt ®é dµy, c¬ thÓ cßn non nªn th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cao vµ g©y thiÖt h¹i lín cho s¶n xuÊt. TÝnh ¨n cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Trõ sè ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh vµ ký sinh trïng chui trùc tiÕp qua da vµo ký sinh bªn trong c¬ thÓ vËt chñ ra cßn l¹i ký sinh trïng lµ néi ký sinh chÞu t¸c ®éng rÊt lín ®Õn chuçi thøc ¨n cña c¸. Do tÝnh ¨n kh«ng gièng nhau mµ chia c¸c loµi c¸ lµm 2 nhãm: c¸ hiÒn vµ c¸ d÷. C¸ hiÒn ¨n mïn b· h÷u c¬, thùc vËt thuû sinh, ®éng vËt nhá nªn hay c¶m nhiÔm ký sinh trïng cã chu ký ph¸t triÓn trùc tiÕp hay giun s¸n cã chu ký ph¸t triÓn qua 1 vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt phï du vÝ dô: c¸ hiÒn hay nhiÔm ký sinh trïng lµ bµo tö sîi Cnidosporidia, c¸ tr¾m cá th−êng nhiÔm ký sinh trïng Balantidium. Ng−îc l¹i c¸ d÷ ¨n c¸c ®éng vËt thuû sinh lín vµ ¨n c¸, th−êng bÞ nhiÔm c¸c gièng loµi ký sinh trïng cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p, giai ®o¹n Êu trïng cña ký sinh trïng ký sinh ë c¸c vËt chñ lµ vËt måi cña c¸ d÷ nh− c¸ nheo, c¸ thiÓu hay c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Isoparorchis sp c¸ trª, c¸ v−îc...th−êng c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Dollfustrema sp.
19 BÖnh häc thñy s¶n C¸ ¨n sinh vËt ®¸y hay bÞ nhiÔm c¸c loµi giun s¸n mµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng cã qua vËt chñ trung gian lµ nhuyÔn thÓ, Êu trïng c«n trïng... nh− c¸ chÐp th−êng bÞ c¶m nhiÔm s¸n d©y Caryophyllaaeus sp. T×nh tr¹ng søc khoÎ cña vËt chñ t¸c ®éng ®Õn ký sinh trïng: §éng vËt khoÎ m¹nh søc ®Ò kh¸ng t¨ng kh«ng dÔ dµng bÞ nhiÔm ký sinh trïng, ng−îc l¹i ®éng vËt gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng gi¶m, ký sinh trïng dÓ dµng x©m nhËp vµo. VÝ dô: trong c¸c ao nu«i c¸ nÕu nu«i dÇy, thøc ¨n thiÕu, m«i truêng n−íc bÈn c¸ chËm lín dÔ dµng ph¸t sinh ra bÖnh v× thÕ trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i c¸ h−¬ng, c¸ gièng nÕu kh«ng thùc hiÖn ®óng quy tr×nh kü thuËt, c¸c ao −¬ng cã mËt ®é dµy c¸ dÔ dµng bÞ c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe Trichodina h¬n ao cã mËt ®é võa ph¶i vµ cho ¨n ®Çy ®ñ. 1.2.5.3. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi nhau: Trªn cïng mét vËt chñ ®ång thêi tån t¹i mét gièng hä nhiÒu gièng loµi ký sinh trïng kh¸c nhau v× vËy gi÷a chóng sÏ n¶y sinh mèi quan hÖ t−¬ng hç hay ®èi kh¸ng. Cã khi ký sinh trïng nµy tån t¹i sÏ øc chÕ sù ph¸t triÓn ký sinh trïng kia, tõ mèi quan hÖ nµy lµm ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. Theo E.G.Skruptrenko 1967, khi c¸ bÞ nhiÔm ký sinh trïng Apiosoma (Glossatella) th× kh«ng nhiÔm ký sinh trïng Chilodonella vµ ng−îc l¹i. Th−êng chóng ta gÆp Êu trïng ®éng vËt nhuyÔn thÓ 2 vá ký sinh trªn mang c¸ víi c−êng ®é nhiÔm cao th× Ýt gÆp s¸n l¸ ®¬n chñ vµ gi¸p x¸c ký sinh nguîc l¹i còng nh− vËy. Mét sè gièng loµi ký sinh trïng tuy kh¸c nhau nh−ng cïng sèng trªn c¬ thÓ mét vËt chñ nã cã t¸c dông hç trî nhau nªn khi gÆp ký sinh trïng nµy ®ång thêi còng gÆp ký sinh trïng kia cïng tån t¹i nh−: gièng ký sinh trïng Trichodina víi Chilodonella, Ichthyophthirius; Lernaea víi Trichodina; Acanthocephala víi Azygia, Asymphylodora. 1.2.5.4. T¸c dông cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®èi víi ký sinh trïng. Ký sinh trïng sèng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ nªn nã chÞu t¸c ®éng bëi m«i tr−êng thø nhÊt lµ vËt chñ ®ång thêi m«i tr−êng vËt chñ sèng hoÆc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp còng cã ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng, lµm t¸c déng ®Õn møc ®é t¸c h¹i cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ. §é muèi cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: C¸c yÕu tè ho¸ häc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn ®éng vËt thuû s¶n trong ®ã ®¸ng l−u ý lµ ®é muèi cña thuû vùc. §é muèi trong c¸c thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ cña c¸ vµ khu hÖ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng cña ký sinh trïng. Gi÷a c¸c gièng loµi c¸ sù mÉn c¶m gi÷a ký sinh trïng cã kh¸c nhau nªn khi khu hÖ c¸ thay ®æi ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. §é muèi cao lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña vËt chñ trung gian, ký sinh trïng c¸ n−íc ngät. VËt chñ trung gian lµ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c cÇn m«i tr−êng cã nhiÒu muèi Carbonate ®Ó t¹o vá. §é muèi ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng kh«ng qua giai ®o¹n cã vËt chñ trung gian. C¸c chÊt Clorua vµ muèi Sunfat trong n−íc mÆn lµm ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng lµ nguyªn sinh ®éng vËt, s¸n l¸ ®¬n chñ, gi¸p x¸c nhuyÔn thÓ ký sinh trªn c¸ n−íc ngät. C¸c loµi c¸ di c− ®Î trøng, c¸ con khi ra biÓn ®¹i bé phËn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ cña nã bÞ tiªu diÖt vµ ng−îc l¹i c¸ bè mÑ khi vµo s«ng ®Î trøng còng vËy.