Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 9

Chia sẻ: Sdad Dasf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

134
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'bệnh học thủy sản phần 2 - bệnh truyền nhiễm part 9', nông - lâm - ngư, ngư nghiệp phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 9

192 Bïi Quang TÒ Ch−¬ng 7 BÖnh nÊm §Æc ®iÓm chung cña nÊm. NÊm (Fungi) th−êng ®−îc hiÓu theo 2 nghÜa: nghÜa réng vµ nghÜa hÑp. Theo nghÜa réng nÊm lµ tÊt c¶ c¸c thùc vËt h¹ ®¼ng kh«ng chøa diÖp lôc (bao gåm 3 ngµnh: ngµnh vi khuÈn- Schizomycophyta, ngµnh niªm khuÈn - Myxomycophyta vµ ngµnh nÊm -Eumycophyta). Theo nghÜa hÑp nÊm chØ riªng ngµnh Eumycophyta (Theo C.J. Alexopoulos, introductory Mycology, John Wiley and Sons, Inc,1952). Mét sè t¸c gi¶ (G.W. Martin, Outline on the Fungi.Wm.C.Brown Co,1950 ) cßn gäi ngµnh nÊm b»ng tªn kh¸c Eumycetes. NÊm th−êng g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lµ nÊm mèc (molds, moulds ). NÊm mèc cã mét sè ®Æc ®iÓm chung sau: - CÊu t¹o cña c¬ quan dinh d−ìng: NÊm mèc cã cÊu t¹o h×nh sîi ph©n nh¸nh, nh÷ng sîi nµy sinh tr−ëng ë ®Ýnh vµ ph¸t triÓn rÊt nhanh, t¹o thµnh ®¸m ch»ng chÞt. Tõng sîi gäi lµ khuÈn ty hay sîi nÊm. NÊm kh«ng cã diÖp lôc, kh«ng cã kh¶ n¨ng quang hîp nh− c©y xanh. Chóng sèng nhê vµo kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c lo¹i thøc ¨n s½n cã qua bÒ mÆt cña khuÈn ty, ®ã lµ c¸c nÊm ký sinh vµ nÊm ho¹i sinh. Mét sè lo¹i nÊm bËc thÊp, khuÈn ty kh«ng cã v¸ch ng¨n. Toµn bé khuÈn ty coi nh− mét tÕ bµo ph©n nh¸nh. NÊm ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ®Òu lµ nÊm bËc thÊp - H×nh thøc sinh s¶n cña nÊm: +Sinh s¶n dinh d−ìng b»ng c¸ch ph¸t triÓn cña khuÈn ty, h×nh thµnh c¸c bµo tö mµng dµy, c¸c h¹ch nÊm. +Sinh s¶n v« tÝnh: cã hai h×nh thøc: • Bµo tö mµng nhµy cßn gäi lµ bµo tö dµy (Chlamydospore). Khi ®ã trªn khuÈn ty sÏ xuÊt hiÖn c¸c tÕ bµo h×nh trßn, cã mµng dµy bao bäc, bªn trong tÝch nhiÒu chÊt dù tr÷ vµ cã thÓ tr¶i qua nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi trong thêi gian kh¸ dµi. Khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, c¸c bµo tö dµy sÏ n¶y mÇm vµ ph¸t triÓn thµnh khuÈn ty míi. Bµo tö dµy th−êng lµ ®¬n bµo, nh−ng ®«i khi cã thÓ lµ 2 hay nhiÒu tÕ bµo, cã thÓ n»m gi÷a khuÈn ty hoÆc ®Çu tËn cïng khuÈn ty. Bµo tö dµy h×nh thµnh ë nÊm mèc cã khuÈn ty kh«ng ng¨n v¸ch (Saprolegnia, Achlya, Mucor...). ë nÊm Fusarium bµo tö dµy ®«i khi ®−îc sinh ra tõ trªn bµo tö ®Ýnh cña chóng. Mét sè nÊm mèc cã thÓ ph¸t triÓn b»ng c¸c h¹ch nÊm t−¬ng tù nh− bµo tö mµng dµy. • Bµo tö kÝn (Sporangiospore) tÊt c¶ c¸c loµi thuéc hä Saprolegniaceae ®Òu sinh s¶n v« tÝnh b»ng c¸c bµo tö kÝn ®−îc sinh ra ë trong nang (Sporangium). Khi nang vì c¸c bµo tö kÝn ®−îc phãng ra ngoµi, mçi bµo tö ph¸t triÓn thµnh khuÈn ty. Nang ®−îc h×nh thµnh trªn mét khuÈn ty ®Æc biÖt gäi lµ cuèng nang (Sporangiophore). Cuèng nang th−êng lín h¬n c¸c khuÈn ty, cuèng nang cã thÓ ®¬n nh¸nh (Monopodia), ®a nh¸nh (Sympodia), l−ìng ph©n (Dichotomous), ®©y lµ ®Æc ®iÓm ph©n lo¹i. Mét sè nÊm cßn sinh s¶n v« tÝnh b»ng c¸c bµo tö ®Ýnh (Conidium) nh− nÊm bÊt toµn (Fusarium). HÇu hÕt c¸c bµo tö ®Ýnh lµ c¸c bµo tö ngo¹i sinh, nghÜa lµ ®−îc h×nh thµnh ë bªn ngoµi c¸c tÕ bµo sinh bµo tö ®Ýnh (Conidiogerous cell). Mét sè kh¸c bµo tö ®−îc h×nh thµnh bªn trong (néi sinh) Lagenidium. + Sinh s¶n theo h×nh thøc h÷u tÝnh: NÊm h×nh thµnh c¸c tói giao tö (Gametangia ). Tói giao tö ®ùc gäi lµ hïng khÝ (Antheridium), tói giao tö c¸i gäi lµ no·n khÝ (Oogonium). Trªn khuÈn ty th−êng quan s¸t thÊy nh÷ng c¬ quan sinh s¶n ®ùc vµ c¸i (Saprolegnia diclina). Tói giao tö ®ùc t−¬ng ®èi nhá th−êng cã h×nh èng vµ tói giao tö c¸i th−êng lµ mét tói h¬i ph×nh to ë ®Çu mét nh¸nh khuÈn ti gäi lµ thÓ sinh tói. ThÓ sinh tói (h×nh cÇu, h×nh trô) ®Çu kÐo dµi mét èng gäi lµ sîi thô tinh (Trichogyne) khi ®Çu hïng khÝ tiÕp gi¸p víi ®Çu thô tinh, khèi nguyªn sinh chÊt chøa nhiÒu nh©n cña nã sÏ chui qua sîi thô tinh ®Ó ®i vµo thÓ sinh tói. C¸c nh©n xÕp thµnh tõng ®«i (nh©n kÐp) gåm nh©n ®ùc vµ nh©n c¸i. C¸c nh©n
193 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 kÐp ®−îc chuyÓn vµo c¸c sîi sinh tói (Ascogenous hypha) do thÓ sinh tói mäc ra vµ sau ®ã ph©n chia theo lèi h÷u ti (ph©n riªng rÏ ë tõng nh©n), xuÊt hiÖn c¸c v¸ch ng¨n vµ ph©n chia sîi sinh tói ra nhiÒu tÕ bµo l−ìng béi chøa nh©n kÐp. TÕ bµo ë cuèi sîi cuèn cong l¹i, hai nh©n (nh©n kÐp) chøa trong tÕ bµo nµy ph©n chia mét lÇn thµnh 4 nh©n. TiÕp ®ã tÕ bµo nµy t¸ch ra thµnh ba tÕ bµo, tÕ bµo ë chç uèn cong chøa 2 nh©n (mét ®ùc, mét c¸i) tÕ bµo ngän vµ tÕ bµo gèc chøa mét nh©n. TÕ bµo chç uèn cong chÝnh lµ tÕ bµo mÑ cña tói vµ ph¸t triÓn tói bµo tö. Toµn bé c¬ quan sinh s¶n chøa c¸c tói bµo tö gäi lµ thÓ qu¶ (Ascocarp). ThÓ qu¶ cã 3 lo¹i: ThÓ qu¶ kÝn (Cleistothecium) hoµn toµn ®ãng kÝn, khi nµo mµng nang r¸ch th× bµo tö míi ra ®−îc. ThÓ qu¶ më lç (Perithecium) cã h×nh d¹ng c¸i b×nh nhá miÖng ThÓ qu¶ hë (Apothecium) cã h×nh ®Üa d−íi ®¸y cã nhiÒu líp khuÈn ty. B¶ng 27: HÖ thèng ph©n lo¹i nÊm ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n HÖ thèng ph©n lo¹i Ký chñ T¸c gi¶ I. Mastigomycotina 1. Líp Chytridomycetes Bé Chytridiales C¸ n−íc ngät Reichenback-Klinke vµ -Dermocystidium spp C¸ n−íc mÆn Elkan, 1950, 1965 - D. percae Cuyenot- Naville, 1922 - D. ranae Õch (Rana temperasia) Hµu Mackin vµ ctv, 1950 - D. marianum Bé Blastocladiales Hä Blastocladiaceae Wundseh, 1929, 1930 - Branchiomyces C¸ chã (Exos lucius) emigrans C¸ Tinca (Tinca tinca) C¸ chÐp Plehn, 1912 - B. sanguitis 2. Líp Oomycetes Bé: Saprolegniales Hä: Saprolegniaceae Trøng vµ §VTS n−íc ngät Neish vµ Hughes, 1980 -Achlya spp Trøng vµ §VTS n−íc ngät Neish vµ Hughes, 1980 -Aphanomyces spp Gi¸p x¸c n−íc ngät Scott, 1956 -A. pattersonii Unestam,1965 -A. astraci T«m s«ng (Atacus astacus) Hatai,1980 -A. piscicida C¸ th¬m (Plecoglossus altivelis) C¸ n−íc ngät vµ n−íc lî Hatai,1980 -A. invadans Trøng vµ §VTS n−íc ngät Heish vµ Hughes,1980; -Saprolegnia spp Wilson,1976 Hatai vµ ctv,1977 -S. australis C¸ håi (Salmo gaisdneri) Hatai vµ ctv,1977 -S. shikotsuensis C¸ håi (Oncorhynchusnerka) C¸ n−íc ngät vµ c¸ n−íc mÆn Meter vµ Webster,1954 -S. parasitica Hä: Leptolegmellaceae Trøng vµ mang cua xanh Johnson vµ -Leptolegniella maria Pinschmid,1963 (Calinectes sapidus) Hä: Leptolegniaceae Hohnk vµ Vallin,1953 -Leptolegnia baltica §éng vËt phï du Copepod Hä: Haliphthoraceae Vishniae,1958; Tharp vµ -Haliphthoros milfordensis Êu trïng t«m hïm vµ gi¸p x¸c
194 Bïi Quang TÒ kh¸c Pland,1977; Karling,1981 T«m só Hatai vµ ctv,1980 -H. philippinenesis Trøng vµ Êu trïng cña cua Atkins,1954 -Atkinsiella dubia Trøng c«n trïng n−íc ngät Martin,1977 -A. entomophaga Bian vµ Egusa,1980 -A. hamanaensis Êu trïng cua biÓn Bé: Lagenidiales Hä: Lagenidiaceae Couch,1942 -Lagenidium callinectes Trøng cua (Callinectes sapidus) Hatai vµ ctv,1988 -L. myophilum T«m phÝa B¾c (Pandalus borealis) Bian vµ ctv,1979 -L. rabenhorsti C¸ chã (Esox lucius) Kahls,1930 -L. scyllae Trøng vµ cua biÓn (Scylla serrata) Hä: Sirolpidiaceae V.shniae,1955 -Sirolpidium zoophthrium Êu trïng VÑm (Venus mercenaria; V.mortoni vµ hÇu Bé: Leptomitales Hä: Leptomitaceae C¸ håi vµ c¸ chã Scott vµ ctv,1962 -Leptomitus lacteus Bé: Peromosporales Hä: Pythiaceae Trøng cua biÓn Atkins,1955 -Pythium thalassium Gi¸p x¸c phï du n−íc ngät Petersen,1910 -Pythium daphnidarum Wanvalai Valairatana vµ - Pythium sp Baba (Triconyx cartilogincus) Wiloughby, 1994 II. Zygomycotina 3. Líp Zygomycetes Bé: Entomophthorales C¸ n−íc ngät Yang,1962 -Basidiobolus ChÐp gièng Tills,1977 -B. meristosporus C¸ håi Neish vµ Hughes,1980 -Ichthyophonus hoferi Bé Mucorales Hä Mucoraceae Jacobson,1980 -Mucor sp Baba (Trionyx ferox) Alderman vµ ctv,1971 -Ostracoblabe implexa HÇu ( Ostrea edulis) III. Deuteromycotina 4. Líp: Coelomycetes Bé Sphaeropsidales Hä Sphaeropsidaceae C¸ håi b¹c (Oncorhynchus kisutch) Ross va ctv,1975 -Phoma herlearum C¸ håi (Oncorhynchus tshawytscha) Wolke,1975 C¸ håi (Salmo gairdneri) Wood,1974 Sparks vµ ctv,1979 -Phoma fimeti Cua da (Chinoecetes bairdi) Hatai vµ ctv,1986 -Phoma sp C¸ th¬m (Plecoglossus altivelis) 5. Líp Blastomycetes Hä Cryptococcaceae Hatai vµ Egusa, 1975 - Candida sake C¸ håi (Oncorhynchus rhadurus) Macri vµ ctv, 1985 - C. albicans C¸ ®èi (Mugil labeo) 6. Líp Hyphomycetes
195 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 Bé Moniliales Hä Tuberculariaceae Hatai vµ ctv,1978 -Fusarium solani T«m he (Penaeus japonicus) Alderman vµ ctv,1985 -F. tabacmum T«m s«ng (Austropotamobius pallipes) C¸ chÐp Horter,1960 -F. culmorum Hatai vµ ctv,1986 -F. oxysporum C¸ vÒn ®á biÓn (Pagrus sp) Carmichael,1966 -Exophiala salmonis C¸ håi (Salmo clarki) Fijian,1969 -E.pisciphila C¸ trª s«ng (Ictalurus punctatus) Ross vµ ctv,1973 -Ochroconis humicola C¸ håi b¹c (Oncorhynchus kisutch); C¸ håi Hoog vµ Arx, 1973 (Salmo gairdneri) C¸ håi (Oncorhynchus tshawytscha) Doty vµ Slater,1946 - O. tshawytschae Hatai vµ Kubota,1989 -Ochroconis spp C¸ håi (Oncorhynchus masou) Hä Moniliaceae C¸ r« phi Olufemi vµ ctv,1981 -Aspergillus flavus C¸ r« phi Olufemi vµ ctv,1981 -A. niger IV. Ascomycotina 7. Líp Ascomycetes Hibbites vµ ctv,1981 -Trichomaris invadens Cua da (Chinoecetes bairdi) 1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh T¸c nh©n g©y bÖnh lµ nÊm h¹t Dermocystidium spp. Dermocystidium koi (ký sinh c¸ chÐp- h×nh 140-143) bµo tö h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 8-12 μm, bªn trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ mét bªn . Dermocystidium kwangtungensis (ký sinh c¸ qu¶- Ophiocephalus maculates- h×nh 141) bµo nang d¹ng h×nh sîi m¶nh rÊt dµi cuén kh«ng ®Òu, kÝch th−íc thay ®æi chiÒu dµi tõ 6,5- 84,0mm, nh−ng chiÒu réng hÑp (0,1-0,2mm). C¾t ngang bµo nang h×nh trßn, thµnh bµo namg máng, chiÒu dÇy 1,2-1,5μm. Bµo tö h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 8,5 μm (6,5-10,3μm), bªn trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ mét bªn ®−êng kÝnh 5,8 μm (2,9-7,4μm) Dermocystidium sinensis (ký sinh ë c¸ tr¾m cá- h×nh 139) thÓ dinh d−ìng (tr−ëng thµnh) h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 9-17μm, trong tÕ bµo chÊt cã nhiÒu h¹t nhá. Bµo tö h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 13,8 μm (11,6-16,2μm), bªn trong cã thÓ h×nh cÇu s¸ng lÖch vÒ mét bªn, ®−êng kÝnh 9,5 μm (8,0-11,0 μm). H×nh 141: MÉu m« c¾t ngang sîi nÊm chøa H×nh 140: C¸c bµo tö thÊy râ thÓ hång cÇu c¸c bµo tö. C¸c tÕ bµo m¸u (hång cÇu) ë s¸ng, nh©n vµ kh«ng b¶o (mÉu t−¬i). gi÷a sîi nÊm. x400 (nhuém H&E)
196 Bïi Quang TÒ H×nh 142: Bµo tö cña nÊm D. koi thÊy râ H×nh 143: Bµo tö cña nÊm D. koi thÊy râ kh«ng bµo vµ nh©n lÖch t©m. x1000 (nhuém kh«ng bµo vµ nh©n lÖch t©m. x1000 (nhuém Giemsa). H&E). H×nh 145: Dermocystidium sinensis Xiao Chongxue and Chen Chih-Leu, 1993 (1-3- H×nh 144: Dermocystidium sp (¶nh KHV§T thÓ dinh d−ìng; 4-5- bµo tö mÉu t−¬i; 6- bµo quÐt) tö nhuém H&E; 7- bµo tö nhuém giemsa) Dermocystidium H×nh 146: C¸c côc u cña nÊm h¹t H×nh 147: A- (Dermocystidium) ®ôc vÈn chuÈn bÞ vì trªn kwangtungensis Chen Chih-Leu and Hsieh Shing-Ren, 1960 th©n c¸ chÐp
197 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý NÊm h¹t Dermocystidium spp. Th−êng ký sinh trªn v©y, c¬ thÓ, mang c¸, nh÷ng chç bÞ bÖnh s−ng tÊy mµu hång, h×nh d¹ng kh¸c nhau (trßn, «van hoÆc h×nh dµi), kÝch th−íc kh¸c nhau tõ 1-2cm cã khi lín tíi 10cm (h×nh 140). Xung quanh chç s−ng tÊy cã c¸c ®èm viªm nhá, chøa c¸c bµo tö B¶ng 28: mét sè loµi nÊm h¹t Dermocystidium spp. Ký sinh ë c¸c ®éng vËt thñy s¶n Tªn loµi nÊm VËt chñ T¸c gi¶ Tªn latin Tªn ®Þa ph−¬ng PÐrez, 1907 Dermocystidium pusula Triturus marmoratus LÐger, 1914 Dermocystidium banchialis Trutta faris Õch Guyenot- Dermocystidium ranae Rana temperasia Naville, 1922 C¸ chã Jirovec, 1930 Dermocystidium vejdovskyi Esox lucius C¸ håi Davis, 1947 Dermocystidium salmonis Oncorhynchus tshawytscha C¸ chÐp Hoshina- Dermocystidium koi Cyprinus carpio Sahara,1950 Ch©n chÌo Ruhberg, 1933 Dermocystidium daphinae Daphina magna HÇu Mackin, et al, Dermocystidium marinum 1950 Nhãm c¸ v−îc ThÐlin, 1955 Dermocystidium guyenoi Nhãm c¸ v−îc Richenbach- Dermocystidium percae Klinke, 1950 C¸ tr¾m ®en Chen Chih-Leu, Dermocystidium percae Mylopharyngodon 1956 idellus Chuèi hoa Chen Chih-Leu, Dermocystidium Ophiocephalus et al, 1960 kwangtunggensis maculatus C¸ tr¾m cá Xiao Chongxue Dermocystidium sinensis Ctenopharyngodon and Chen Chih- idellus Leu, 1993 1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh NÊm h¹t Dermocystidium spp. Ký sinh ë nhiÒu loµi ®éng vËt thñy s¶n n−íc ngät vµ n−íc mÆn (xem b¶ng 28). BÖnh kh«ng g©y cho ®éng vËt thñy s¶n chÕt hµng lo¹t. Nh−ng khi bÞ nhiÔm nÊm h¹t sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh kh¸c dÔ x©m nhËp. BÖnh th−êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n. ViÖt Nam Ýt quan t©m nghiªn cøu bÖnh nµy. 1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa dÊu hiÖu bÖnh lý, lÊy mÉu soi t−¬i d−íi kÝnh hiÓn vi, nhuém Giemsa, Hematoxylin & Eosin kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. B»ng phwng ph¸p m« bÖnh häc. Cã ®iÒu kiÖn nu«i cÊy ph©n lËp nÊm h¹t. 1.5. Phßng trÞ bÖnh Dïng thuèc tÝm (KMnO4) hoÆc Formalin t¾m cho c¸ gièng phßng bÖnh tr−íc khi nu«i. NÕu c¸ bÞ bÖnh t¾m cho chóng b»ng c¸c thuèc trªn (xem bÖnh thñy my).
198 Bïi Quang TÒ 2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh T¸c nh©n g©y bÖnh lµ nÊm h¹t thuéc Eukaryota; Ichthyosporea; Ichthyophonida; Ichthyophonus. Th−êng gÆp c¸c loµi Ichthyophonus hoferi; Ich. irregularis. NÊm Ichthyophonus hoferi th−êng quan s¸t thÊy bµo nang nghØ trong m« c¸ d¹ng h×nh cÇu. Bµo nang cã ®−êng kÝnh tõ 10-300 μm. Trong bµo nang cã mét vµi bµo tö ®Õn hµng tr¨m bµo tö. C¸c bµo tö ph¸t triÓn trong bµo nang. Sîi nÊm nh« ra nh− ch©n gi¶ tõ thµnh bµo nang vµ ch©n gi¶ x©m nhËp vµo m« cña vËt chñ míi. Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n nµy th−êng gäi lµ ph¸t triÓn d¹ng sîi (h×nh 148:A-1; D-2). Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n thø hai gäi lµ sinh s¶n hîp tö, ph¸t triÓn cña hîp tö còng quan s¸t thÊy trong bµo nang chÝn (h×nh 148: A-3; D-1) NÊm ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é 3- 200C, tèi −u lµ 100C, 300C nÊm kh«ng ph¸t triÓn. H×nh 148: Chu kú ph¸t triÓn cña nÊm h¹t (I. hoferi) trong m« c¸: A- chu kú sinh s¶n nhu m« (1- d¹ng sîi; 2- d¹ng bµo tö; 3- hîp tö); B- bµo nang kh«ng ho¹t ®éng (m« c¸ chÕt hoÆc ph©n c¸); C- Bµo nang chÝn; D- Ph¸t triÓn (1- hîp tö ph¸t triÓn; 2- d¹ng sîi ph¸t triÓn); chuyÓn ký sinh sang mét vËt chñ míi: E- ph«i amip; F- ph«i amip di ®éng. 2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý DÊu hiÖu bªn ngoµi cã thÓ xuÊt hiÖn c¸c vÕt loÐt trªn th©n (h×nh 149). NÊm néi ký sinh lµ chñ yÕu, khi gi¶i phÉu c¸c c¬ quan néi t¹ng tim, gan, then, l¸ l¸ch vµ buång trøng (h×nh 143-148) cã c¸c ®èm tr¾ng nhá. Khi c¾t m« thÊy râ c¸c nÊm h¹t trong c¸c tæ chøc. 2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh NÊm h¹t Ichthyophonus hoferi ký sinh ë h¬n 80 loµi c¸ biÓn, nh− c¸ håi sinuc, c¸ trÝch (Clupea harengus) vµ c¸ nu«i c¶nh trong bÓ kÝnh n−íc ngät vµ n−íc mÆn. Ngoµi ra cßn cã b¸o c¸o nÊm ký sinh ë l−ìng thª vµ Copepod. NÊm Ich. irregularis ký sinh ë c¸ b¬n v©y vµng (Limanda ferruginea) 2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Ó chÈn ®o¸n. ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc. ChÈn ®o¸n b»ng nu«i cÊy ph©n lËp nÊm b»ng m«i tr−êng Eagle's Minimum Essential Medium (MEM) hoÆc m«i tr−êng Leibovitz L-15, c¶ hai m«i tr−êng céng thªm víi 5% fetal bovine serum, 100 IU mL-1 penicillin, 100 µg mL-1 streptomycin vµ 100 µg mL-1 gentamycin. Nu«i cÊy ë nhiÖt ®é ≤15oC thêi gian tõ 7-10 ngµy, sau ®ã kiÓm tra nÊm Ichthyophonus d−íi kÝnh hiÓn vi ë ®é phãng ®¹i 400 lÇn.
199 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 2.5. Phßng trÞ bÖnh Ch−a nghiªn biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh−ng ®Ó phßng bÖnh nµy kh«ng cho c¸ ¨n thøc ¨n lµ ®éng vËt sèng nhiÔm nÊm. ¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. A B H×nh 149: Tim (A), gan (B) c¸ håi cã c¸c ®èm tr¾ng nhá nhiÔm c¸c bµo nang nÊm h¹t (Ichthyophonus) (theo R.Kocan, 2003) A B H×nh 150: c¬ tim (A), gan (B) c¸ håi nhiÔm c¸c bµo nang nÊm h¹t (Ichthyophonus) ( ), mÉu c¾t m«, nhuém H&E (theo G.Saunders, 2003) A B H×nh 151: A- thËn c¸ håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« thËn c¸ håi nhiÔm c¸c bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003)
200 Bïi Quang TÒ H×nh 152: A- l¸ l¸ch c¸ håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« l¸ l¸ch c¸ håi nhiÔm c¸c bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003) H×nh 153: A- C¬ x−¬ng c¸ håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus); B- mÉu c¾t m« c¬ x−¬ng c¸ håi nhiÔm c¸c bµo nang nÊm h¹t, nhuém H&E (theo R.Kocan vµ G.Saunders, 2003) H×nh 154: buång trøng c¸ håi nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus) ( ) (theo R.Kocan, 2003) H×nh 155: c¸ håi bÞ nhiÔm nÊm h¹t (Ichthyophonus) trªn th©n cã c¸c vÕt loÐt
201 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸. “Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸” (Epizootic Ulcerative Syndrome-EUS) lµ tªn gäi ®Ó m« t¶ mét bÖnh cùc kú nguy hiÓm ®· lan nhanh ë nhiÒu n−íc cña Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng. Theo b¸o c¸o ®Çu tiªn 3/1972 bÖnh xuÊt hiÖn ë miÒn Trung Queen sland-Austraylia vµ bÖnh kÐo dµi cho ®Õn ngµy nay. ë n−íc ta n»m trong vïng dÞch bÖnh nµy. BÖnh cña c¸ nu«i vµ c¸ tù nhiªn n−íc ngät vµ cöa s«ng thuéc vïng ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng. DÊu hiÖu ®Æc tr−ng: vÕt lë loÐt ë da (h¹ b×) vµ cã c¸c sîi nÊm Aphanomyces invadans. 3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh: Cho ®Õn nay ng−êi ta ch−a kh¼ng ®Þnh ®−îc t¸c nh©n c¬ b¶n g©y nªn dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸. Mét lo¹t yÕu tè v« sinh vµ h÷u sinh ®· ®−îc xem xÐt nh− nguyªn nh©n cña bÖnh nµy. HiÖn t−îng bÖnh l©y lan nhanh vµ réng kh¾p c¶ khu vùc lín kh«ng nh÷ng ë ViÖt Nam mµ c¶ khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng do ®ã nguyªn nh©n c¬ b¶n ch¾c ch¾n lµ do t¸c nh©n truyÒn nhiÔm sinh häc. - NÊm ®−îc coi lµ nguyªn nh©n b¾t buéc trong c¸c nguyªn nh©n tæng hîp cña héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt. Qua ®iÒu tra cho thÊy nh÷ng vÕt lë loÐt ®Òu xuÊt hiÖn c¸c sîi nÊm. Theo Hatai (1977, 1980) ®· ph©n lËp ®−îc chñng nÊm Aphanomyces piscicida trªn c¸ bÞ bÖnh lë loÐt ë NhËt B¶n. Chñng nÊm A. invaderis (Wlloughby vµ céng sù, 1995) còng ph©n lËp tõ vÕt loÐt cña c¸. Chñng nÊm Aphanomyces sp ®−îc ph©n lËp tõ c¸ bÖnh lë loÐt ë ch©u ¸ vµ óc (Callinan vµ céng sù, 1995; Lilley vµ céng sù, 1997; Lilley vµ Roberts, 1997; Lilley vµ Inglis, 1997) vµ Lumanlan- Mayo vµ céng sù (1997) ®· nghiªn cøu ®Æc tÝnh riªng cña chñng nÊm ë bÖnh lë loÐt vµ chóng ®−îc ®Æt tªn lµ Aphanomyces invadans. Do ®ã, nÊm A. invadans lµ nguyªn nh©n b¾t buéc g©y dÞch bÖnh lë loÐt, chóng cïng c¸c nguyªn nh©n tæng hîp kh¸c lµm t¨ng tû lÖ c¸ bÞ dÞch bÖnh lë loÐt. - Virus ®−îc xem xÐt lµ mét nguyªn nh©n ®Çu tiªn g©y bÖnh lë loÐt. §· cã tr−êng hîp ph©n lËp ®−îc d¹ng virus Rhabdovirus ë gan c¸ lãc, c¸ trª (Wattana vijarn vµ CTV, 1983-1984) cña Th¸i lan vµ Binavirus tõ c¸ bèng t−îng Oxyeleotris marmoratus (Hedrick vµ CTV, 1986) c¸ lãc. §ång thêi c¶m nhiÔm nh©n t¹o b»ng virus ph©n lËp ch−a ®¹t kÕt qu¶. Theo Roberts vµ CTV, 1989 cho r»ng Rabdovirus chØ xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n sím nhÊt cña bÖnh lµm k×m h·m hÖ thèng miÔn dÞch cña c¸ vµ lµm cho c¸ dÔ nhiÔm bÖnh kh¸c h¬n, sau ®ã virus bÞ tiªu diÖt tr−íc khi xuÊt hiÖn c¸c dÊu hiÖu bÖnh lë loÐt. - Vi khuÈn: PhÇn lín trªn c¸c vÕt loÐt cña c¸ bÖnh ph©n lËp ®Òu cã mét lo¹i vi khuÈn ®¬n ®éc g©y bÖnh vµ nguyªn nh©n cuèi cïng g©y chÕt ë c¸ bÖnh nÆng. ViÖc phßng trÞ bÖnh vi khuÈn th−êng ®¹t kÕt qu¶ tèt nh−ng vÉn kh«ng tiªu diÖt ®−îc t¸c nh©n g©y bÖnh ®Çu tiªn. Còng nh− c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi, ngay tõ n¨m 1983 chóng t«i ®· ph©n lËp tõ c¸ lãc, c¸ tai t−îng, c¸ sÆt r»n ®· gÆp c¸c vi khuÈn: Aeromonas hydrophila, Pseudomonas sp. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y chóng t«i ph©n lËp trªn c¸c vÕt loÐt th−êng gÆp chñ yÕu lµ vi khuÈn Aeromonas hydrophila nh− ë c¸ tr¾m cá, c¸ trª, c¸ r« ®ång, c¸ bèng c¸t, c¸ ba sa, c¸ he, c¸ mÌ vinh. Nh÷ng c¸ khoÎ ph©n lËp Ýt gÆp vi khuÈn A. hydrophyla. Do ®ã A. hydrophyla lµ t¸c nh©n phæ biÕn nhÊt g©y bÖnh xuÊt huyÕt lë loÐt. ë c¸ khu vùc Ên §é-Th¸i B×nh D−¬ng nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi chung. - Ký sinh trïng: Mét sè ký sinh trïng ®¬n bµo (Trichodina, Chidonella, Ichthyopthyrius, Epistylis, Henneguya...) S¸n ®¬n chñ (Gyrodactylus), gi¸p x¸c (Lernaea, Argulus, Alitropus....) chóng cã thÓ lµm c¸ bÞ th−¬ng t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸ dÔ bÞ nhiÔm bÖnh lë loÐt. - C¸c yÕu tè m«i tr−êng: NhiÖt ®é, chÊt l−îng, møc ®é dinh duìng, c¸c s¶n phÈm trao ®æi chÊt cña c¸, sù « nhiÔm c«ng nghiÖp, thuèc trõ s©u lµ nh÷ng nguyªn nh©n ®¸ng lo ng¹i t¸c ®éng m¹nh ®Õn m«i tr−êng.
202 Bïi Quang TÒ H×nh 156: S¬ ®å nguyªn nh©n tæng qu¸t cña héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt (EUS) ë c¸ NhiÒu mïn b· §Êt acid m−a rµo h÷u c¬ tói b/tö nhiÔm tói b/tö kh«ng trªn c¸ nhiÔm trªn c¸ bµo tö pH thÊp DO thÊp KST Rhabdovirus Vi khuÈn A. invadans A. invadans A. invadans Ho¹i tö biÓu b× Aphanomyces invadans vµ lé râ h¹ b× n¶y mÇm A. invadans b¸m vµo h¹ b× C¸c loµi c¸ Tuæi c¸ A. invadans Kh¶ n¨ng miÔn dÞch ph¸t triÓn trong h¹ b× vµ c¬ NhiÖt ®é n−íc T¹o thµnh vÕt lë loÐt (EUS) C¬ ph¸ NhiÔm khuÈn DÊu hiÖu MÊt c©n b»ng ho¹i m¹nh håi phôc m¸u thø cÊp thÈm thÊu chÕt B×nh phôc chÕt chÕt B A H×nh 157: nÊm Aphanomyces invadans ph©n lËp tõ c¸ bÖnh EUS (A- sîi nÊm vµ tói bµo tö; B- bµo tö nÊm- ¶nh KHV§T) 3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý cña bÖnh lë loÐt (h×nh 158) Nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ c¸ Ýt ¨n hoÆc bá ¨n, ho¹t ®éng chËm ch¹p, b¬i nh« ®Çu lªn mÆt n−íc. Da c¸ xÉm l¹i, cã vÕt mßn mµu x¸m hoÆc c¸c ®èm ®á ph¸t triÓn ë ®Çu, th©n, c¸c v©y vµ ®u«i. Nh÷ng vÕt mßn dÇn dÇn lan réng thµnh nh÷ng vÕt loÐt réng, vÈy rông, xuÊt huyÕt vµ viªm. Nh÷ng con c¸ bÖnh nÆng c¸c vÕt loÐt lâm s©u tíi x−¬ng. Gi¶i phÉu c¸c c¬ quan néi t¹ng hÇu nh− kh«ng biÕn ®æi.
203 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 A B D C E F H×nh 158: C¸c loµi c¸ bÞ dÞch bÖnh lë loÐt: A- C¸ lãc bÞ bÖnh lë loÐt.; B- VÕt ¨n mßn trªn ®Çu c¸ lãc; C-C¸ trª bÞ bÖnh lë loÐt; D- c¸ bíp bÞ bÖnh lë loÐt; E- C¸c bÞ bÖnh lë loÐt b¬i nh« ®Çu lªn khái mÆt n−íc; F- c¸ tai t−îng bÞ bÖnh lë loÐt. Sau mét thêi gian c¸ bÖnh nÆng kiÖt søc vµ chÕt, thêi gian ph¸t bÖnh kÐo dµi hoÆc ng¾n tuú theo loµi c¸, mïa vô vµ chÊt l−îng n−íc. DÊu hiÖu bÖnh lý ®−îc chia ra 5 d¹ng nh− sau: - D¹ng thø I: trªn cÊp tÝnh lµ rÊt Ýt c¸ ®Ò kh¸ng l¹i hoÆc nhiÔm t¸c nh©n thø hai vµ c¸ chÕt nhanh víi sè l−îng lín. - D¹ng thø II: cÊp tÝnh lµ mét sè c¸ ®Ò kh¸ng l¹i ®−îc vµ th−êng nhiÔm t¸c nh©n thø hai tr−íc khi chÕt. - D¹ng thø III: m¹n tÝnh nÆng lµ ®a sè c¸ kh¸ng l¹i bÖnh, kÕt qu¶ cã bÖnh lý tæng qu¸t nh−ng th−êng nhiÔm vi khuÈn thø hai hoÆc nhiÔm c¶ nÊm. - D¹ng thø IV: m¹n tÝnh lµ c¸ kh¸ng ®−îc bÖnh cã ®ñ thêi gian phôc håi l¹i ®−îc, Ýt nhiÔm t¸c nh©n thø hai. - D¹ng thø V: Kh¸ng l¹i bÖnh cho ®Õn kh«ng nhiÔm bÖnh. Ýt cã dÊu hiÖu nhiÔm t¸c nh©n thø hai, hÇu hÕt c¸ phôc håi. 3.3. DiÔn biÕn cña héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt (EUS) Theo ®iÒu tra trong d©n n¨m 1972 - 1973 ë An Giang, §ång Th¸p c¸ lãc bÞ bÖnh lë loÐt: N¨m 1975 - 1976 ®ång b»ng s«ng Cöu Long cã mét ®ît bÖnh cña c¸ trª, nhiÒu vÕt loÐt trªn da c¸ trª vµng vµ c¸ trª tr¾ng. BÖnh ®· g©y ¶nh h−ëng ®Õn s¶n l−îng c¸ trª tù nhiªn, mhiÒu n¨m sau s¶n l−îng kh«ng phôc håi nh− tr−íc ®Æc biÖt lµ c¸ trª tr¾ng cã nguy c¬ diÖt chñng.
204 Bïi Quang TÒ §©y lµ nh÷ng n¨m c¸c c¬ quan chuyªn ngµnh thuû s¶n ch−a quan t©m, nghiªn cøu nªn kh«ng cã sè liÖu cô thÓ. N¨m 1981, dÞch bÖnh ®· xuÊt hiÖn ë c¸ nu«i vµ c¸ tù nhiªn cña NghÖ An vµ Hµ TÜnh. Trªn hÖ thèng s«ng Lam c¸ tù nhiªn cã nhiÒu vÕt loÐt th−êng tËp trung ë ®Çu vµ hai bªn th©n, nh÷ng vÕt loÐt nµy g©y thèi r÷a hë c¶ x−¬ng c¸. Trªn vÕt loÐt cã nÊm vµ ký sinh trïng kh¸c ký sinh. c¸ bÞ bÖnh nhiÒu nhÊt lµ c¸ Ophiocephalus striatus (trÇu, lãc, qu¶...), c¸ r« ®ång - Anabas testudineus; l−¬n - Fluta alba; ch¹ch s«ng - Mastacembeluss sp; c¸ ®èi - Mugil spp;...DÞch bÖnh ®· ph¸t triÓn ra phÝa b¾c NghÖ An vµ l©y lan vµo phÝa nam. n¨m 1982, dÞch bÖnh ®· l©y lan réng ë c¸c tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i vµ B×nh §Þnh. Chóng t«i ®· ®iÒu tra ë hå c«ng viªn 29/3 cña thµnh phè §µ N½ng ®Çu th¸ng 3 n¨m 1982 cho thÊy c¸ trÇu bÞ bÖnh lë loÐt 100%, ngoµi ra thÊy c¸ r« ®ång, c¸ diÕc... còng bÞ bÖnh lë loÐt nh−ng tû lÖ thÊp h¬n. Còng ®iÒu tra ë hå chøa Phó Ninh cho thÊy c¸ trÇu, c¸ diÕc bÞ bÖnh lë loÐt trªn th©n, tû lÖ nhiÔm bÖnh 20 - 30 %. §Õn ®Çu n¨m 1983 bÖnh lë loÐt ®· xuÊt hiÖn ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long víi møc ®é nhÑ nh−ng ®Õn cuèi n¨m 1983 bÖnh lë loÐt ®· bïng næ thµnh dÞch bÖnh lan réng kh¾p c¸c vïng s«ng TiÒn, s«ng HËu vµ c¸c kªnh r¹ch cña hÇu hÕt ®ång b»ng s«ng Cöu Long, vïng s«ng Vµm cá T©y, Vµm cá §«ng vµ s«ng §ång Nai, s«ng Sµi Gßn. C¸c ®¸y ë s«ng thu c¸ ®Òu thÊy nhiÔm bÖnh tõ 60 - 70%. Riªng s¶n l−îng c¸ lãc gi¶m 20 - 30%. C¸c loµi c¸ nhiÔm bÖnh lë loÐt cao nhÊt lµ c¸ lãc, c¸ trª, r« ®ång, sÆc r»n…(Xem b¶ng 29). Qua theo dâi vµ ®iÒu tra ë c¸c ®Þa ph−¬ng cã bÖnh dÞch lë loÐt xuÊt hiÖn, chóng t«i ®· thèng kª ®−îc 17 loµi c¸ th−êng hay bÞ bÖnh lë loÐt. (xem b¶ng 16). Nh÷ng loµi c¸ hay bÞ bÖnh lë loÐt nhÊt lµ c¸ lãc (trµu, qu¶) r« ®ång, c¸ trª, l−¬n... sau mçi ®ît bÖnh xuÊt hiÖn, s¶n l−îng c¸c loµi c¸ nµy gi¶m ®i râ rÖt, nhiÒu n¨m kh«ng phôc håi trë l¹i nh− tr−íc. C¸ tr¾m cá, tr¾m ®en, c¸ mÌ tr¾ng, c¸ mÌ hoa, c¸ chÐp, c¸ r« phi, c¸ tra vµ c¸ basa bÞ bÖnh ®èm ®á xuÊt huyÕt nh−ng kh«ng ph©n lËp ®−îc nÊm Aphanomyces invadans. Do ®ã nh÷ng loµi c¸ nµy khã mÉn c¶m víi héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt- EUS. So s¸nh víi dÞch bÖnh lë loÐt cña khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng, ViÖt Nam lµ m«t trong 17 n−íc cã th«ng b¸o vÒ dÞch bÖnh. DÞch bÖnh xuÊt hiÖn sím nhÊt ë Austraylia 2/1972 ë c¸ chÐp, ë ViÖt nam 1972-1973 ®ång b»ng s«ng Cöu Long c¸ lãc ®· bÞ bÖnh lë loÐt (xem b¶n ®å h×nh 39). Tõ n¨m 1979-1985 bÖnh lë loÐt ®· ph¸t triÓn réng kh¾p c¸c n−íc §«ng Nam ¸: ViÖt Nam, Lµo, Campuchia, Th¸i Lan, Malayxia, Indonexia, Philippine, Myanmar. Theo b¸o c¸o Frerich vµ CTV,1988 cho biÕt cã trªn 110 loµi c¸ bÞ nhiÔm bÖnh lë loÐt. Tû lÖ nhiÔm cao lµ c¸ Mrigal, r« hu, c¸t la, tai t−îng, c¸ ®èi, c¸ qu¶, c¸ r«. Nh÷ng loµi c¸ ë ViÖt Nam th−êng bÞ lë loÐt ®Òu thuéc nh÷ng loµi c¸ nhiÔm bÖnh cña khu vùc. Tãm l¹i héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng, diÔn biÕn rÊt phøc t¹p, l©y lan réng vµ dai d¼ng nhiÒu n¨m nÕu tÝnh tõ 1972 ®Õn nay kho¶ng 30 n¨m, cã nhiÒu loµi c¸ tù nhiªn vµ c¸ nu«i bÞ nhiÔm bÖnh. DÞch bÖnh d· g©y thiÖt h¹i lín vÒ s¶n l−îng c¸ nu«i còng nh− c¸ tù nhiªn. C¸c n−íc trong khu vùc Ch©u ¸ dÞch bÖnh d· lµm ¶nh h−ëng ®Õn 250 triÖu gia ®×nh trong khu vùc sèng b»ng nghÒ trång lóa vµ nu«i c¸ (Macintosh, 1986). §ît dÞch bÖnh n¨m 1982-1983 ë Th¸i lan ®· lµm thiÖt h¹i cho nghÒ nu«i c¸ trª, c¸ lãc kháang 200 triÖu bath (t−¬ng ®−¬ng 8,7 triÖu ®« la Mü) (Tonguthai, 1985)...ë ViÖt Nam ch−a thèng kª ®−îc sù thiÖt h¹i cña c¸c dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸. Nh−ng nã ®· ¶nh h−ëng ®Õn t©m lý cña c¸c ng− d©n nu«i vµ khai th¸c c¸ trong c¸c vïng xuÊt hiÖn bÖnh. S¶n l−îng tù nhiªn cña nhiÒu c¸ gi¶m ®i râ rÖt vµ kh«ng phôc håi l¹i ®−îc, cã nh÷ng loµi nguy c¬ ®Õn diÖt vong nh− c¸ trª tr¾ng ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, c¸ trª den ë miÒn B¾c, c¸ r« ®ång...DÞch bÖnh cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¸c loµi c¸ nu«i lång bÌ .