Biến đổi nồng độ CEA, CA19-9 ở bệnh nhân ung thư dạ dày được điều trị hoá chất

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> <br /> BIẾN ĐỔI NỒNG ĐỘ CEA, CA19-9 Ở BỆNH NHÂN<br /> UNG THƢ DẠ DÀY ĐƢỢC ĐIỀU TRỊ HOÁ CHẤT<br /> Nguyễn Thanh Hoa*; Nguyễn Danh Thanh*; Trần Văn Hạ*<br /> TÓM TẮT<br /> 47 bệnh nhân (BN) ung thư dạ dày (UTDD) (33 nam, 14 nữ; tuổi từ 27 - 85, trung bình 58,5 ± 11,8)<br /> được điều trị hoá chất sau phẫu thuật. Xét nghiệm CEA, CA19-9 sau phẫu thuật 4 - 5 tuÇn và sau 3<br /> ®ît ®iÒu trÞ ho¸ chÊt. Kết quả: CEA và CA19-9 ở BN có di căn cao hơn rõ rệt so với BN không di căn<br /> (p < 0,01), cao nhất ở BN có di căn phúc mạc, di căn phổi. CEA, CA19-9 của BN di căn không giảm<br /> sau các đợt điều trị hoá chất (p > 0,05). CEA > 5 ng/ml và/hoặc CA19-9 > 37 U/ml có thể làm<br /> ngưỡng chẩn đoán di căn với tỷ số chênh OR = 7,8, độ nhạy 55,5%, độ đặc hiệu 86,2%, giá trị dự<br /> báo dương tính 71,4%, giá trị dự báo âm tính 75,7%, độ chính xác 74,5%.<br /> * Từ khoá: Ung thư dạ dày; CEA; CA19-9.<br /> <br /> THE CEA AND CA19-9 SERUM CONCENTRATION OF 47 GASTRIC CANCER<br /> PATIENTS WAS GIVEN POSTOPERATIVE CHEMOTHERAPY<br /> SUMMARY<br /> 47 gastric cancer patients (33 males and 14 females; age from 27 to 85, average 58.5 ± 11.8)<br /> were given postoperative chemotherapy. CEA, CA19-9 were tested 4 - 5 weeks after surgery and<br /> after 3 chemotherapy cycles. The CEA and CA19-9 concentrations of patients with metastases were<br /> significantly higher compared with patients without metastases, highest in patients with peritoneal<br /> metastases, lung metastases and did not reduce after chemotherapy.<br /> Threshold CEA concentration > 5 ng/ml and/or CA19-9 > 37 U/ml used to diagnose metastases,<br /> results obtained: odds ratio = 7.8, sensitivity 55.5%, specificity 86.2%, positive predictive value<br /> 71.4%, negative predictive value 75.7%, accuracy 74.5%.<br /> * Key words: Gastric cancer; CEA; CA19-9.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Ung thư dạ dày là bệnh lý ác tính phổ<br /> biến, tỷ lệ tử vong cao. Tỷ lệ biến chứng, tái<br /> phát sau mổ còn cao. Do đó, điều trị bằng<br /> phương pháp nội khoa (hoá trị hoặc xạ trị)<br /> sau phẫu thuật kết hợp với theo dõi diễn<br /> biến lâm sàng, cận lâm sàng của BN là rất<br /> cần thiết.<br /> <br /> Để đánh giá, theo dõi sau điều trị UTDD,<br /> ngoài các chỉ tiêu lâm sàng, người ta còn<br /> dựa vào cận lâm sàng. Kết hợp với phương<br /> pháp chẩn đoán hình ảnh là các xét nghiệm<br /> miễn dịch được ứng dụng trong tiên lượng<br /> bệnh và theo dõi kết quả điều trị. CEA<br /> được coi là một chỉ số độc lập theo dõi sau<br /> phẫu thuật ung thư đại trực tràng, UTDD.<br /> <br /> * Bệnh viện 103<br /> Người phản hồi (Corresponding): Nguyễn Danh Thanh (nguyendanhthanh103@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 13/9/2013; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 10/12/2013<br /> Ngày bài báo được đăng: 15/12/2013<br /> <br /> 125<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> CEA tăng cao là dấu hiệu tái phát tại chỗ,<br /> thường có ích cho chẩn đoán di căn. Kết<br /> hợp xét nghiệm nồng độ CEA, CA19-9 có<br /> giá trị theo dõi đáp ứng với điều trị, làm<br /> tăng thêm khả năng chẩn đoán sớm tái<br /> phát, di căn UTDD sau điều trị triệt căn.<br /> Tại Bệnh viện 103, BN UTDD sau phẫu<br /> thuật đã được điều trị hóa chất bổ trợ, áp<br /> dụng một số phác đồ hoá trị mới. Diễn biến<br /> lâm sàng, cận lâm sàng, đáp ứng của BN<br /> với hóa chất như thế nào; vai trò của CEA,<br /> CA19-9 trong theo dõi BN ung thư sau hoá<br /> trị đến đâu... là những vấn đề cần được<br /> quan tâm nghiên cứu. Vì vậy, chúng tôi tiến<br /> hành đề tài nhằm mục tiêu: Đánh giá giá trị<br /> của CEA, CA19-9 trong theo dõi tái phát di<br /> căn ở BN UTDD được điều trị hóa chất.<br /> ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tƣợng nghiên cứu.<br /> * Tiêu chuẩn chọn BN:<br /> 47 BN được chẩn đoán ung thư biểu mô<br /> tuyến dạ dày, có kết quả giải phẫu bệnh lý,<br /> đã điều trị phẫu thuật cắt 3/4, hoặc 4/5,<br /> hoặc toàn bộ dạ dày; có thể trạng cho phép<br /> điều trị bằng hoá chất sau phẫu thuật (điểm<br /> ECOG từ 0 - 2 hoặc chỉ số Karnofsky KPI ><br /> 70) tại Khoa Y học Hạt nhân và Ung bướu,<br /> Bệnh viện 103 trong 2 năm (2012 - 2013).<br /> * Tiêu chuẩn loại trừ: BN cã hồ sơ bệnh<br /> án không đầy đủ; BN có bệnh kết hợp nặng<br /> hoặc thể trạng quá yếu không đủ điều kiện<br /> thực hiện tiếp các đợt hoá trị; BN từ chối<br /> nghiên cứu.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> Nghiên cứu lâm sàng, tiến cứu. XÐt<br /> nghiÖm CEA, CA19-9 b»ng ph-¬ng ph¸p<br /> miÔn dÞch huúnh quang trªn m¸y Asym5<br /> cña h·ng Abbott, t¹i Khoa HuyÕt häc, BÖnh<br /> viÖn 103. Thời điểm xét nghiệm: sau phÉu<br /> thuËt (trước khi điều trị hoá chất lần đầu) 4 -<br /> <br /> 5 tuÇn; sau 3 ®ît ®iÒu trÞ ho¸ chÊt.<br /> * Xö lý sè liÖu: tính gi¸ trÞ trung b×nh, ®é<br /> lÖch chuÈn, trung vÞ, so s¸nh b»ng t-test<br /> theo ch-¬ng tr×nh Excel. Lập bảng, tính độ<br /> nhạy, độ đặc hiệu, giá trị dự báo dương<br /> tính, âm tính... trong chẩn đoán di căn của<br /> các dấu ấn ung thư.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> Trong số 47 BN nghiên cứu có 33 nam<br /> (70,2%), 14 nữ (29,8%), tuổi từ 27 - 85,<br /> trung bình 58,5 ± 11,8. Tỷ lệ nam/nữ = 2,35.<br /> 2/3 số BN được phẫu thuật cắt 3/4 dạ<br /> dày và nạo vét hạch. 25,5% BN cắt 4/5 dạ<br /> dày, 8,5% BN cắt toàn bộ dạ dày.<br /> Trước khi điều trị hoá chất, trên lâm<br /> sàng, X quang, CT và siêu âm phát hiện 12<br /> BN (25,5%) có di căn hạch, di căn gan,<br /> phổi, di căn phúc mạc.<br /> Trong quá trình điều trị hoá chất, phát<br /> hiện thêm 6 BN (12,8%) xuất hiện di căn<br /> mới, bao gồm: 2 di căn gan, 1 di căn phổi, 1 di<br /> căn hạch, 1 di căn phúc mạc và 1 di căn xương.<br /> Sau phẫu thuật, trước khi điều trị hoá<br /> chất, 33 BN (70,2%) có CEA < 5 ng/ml (-);<br /> 14 BN (29,8%) CEA vẫn ở mức cao > 5<br /> ng/ml (+) (8 BN từ 5 - 50 ng/ml, 4 BN từ 50<br /> - 100 ng/ml và 2 BN > 100 ng/ml). 39 BN<br /> (83%) có CA19-9 huyết thanh < 37 U/ml (-),<br /> 8 BN (17,0%) CA19-9 vẫn ở mức cao > 37<br /> U/ml (+).<br /> Bảng 1: Biến đổi nồng độ CEA sau điều<br /> trị hóa chất.<br /> SAU HÓA TRỊ<br /> 3 LIỆU TRÌNH<br /> <br /> SAU PHẪU THUẬT<br /> MỨC CEA<br /> (ng/ml)<br /> <br /> 30% hoặc CA199 giảm > 50% sau 4 tuần. Không đáp ứng<br /> nếu CEA tăng > 30% hoặc CA19-9 tăng ><br /> 50% sau ít nhất 4 tuần. Kết quả: CEA có giá<br /> trị dự báo đáp ứng dương tính 71,4%, độ<br /> nhạy 88,5%. BN có CEA không giảm có<br /> nguy cơ bệnh tiến triển với độ nhạy 68,5%<br /> và đặc hiệu 90,7%. Với BN có CA19-9<br /> giảm, độ nhạy 47% và đặc hiệu 96,6%. Dự<br /> báo bệnh tiến triển với độ nhạy 43,3% và<br /> đặc hiệu 91,3%. Như vậy, CEA và CA19-9<br /> có thể là tham số có ích trong chẩn đoán<br /> đáp ứng điều trị hoá chất.<br /> <br /> Sau điều trị hoá chất, 48,9% BN có CEA<br /> giảm, trong đó 5 BN (10,6%) giảm > 50%.<br /> 51,1% có CEA tăng, song chỉ có 3 BN<br /> (6,4%) CEA tăng > 50% so với trước điều<br /> trị (được coi là bệnh tiến triển).<br /> Bảng 2: Biến đổi nồng độ CA19-9 sau<br /> điều trị hóa chất.<br /> MỨC<br /> CA19-9<br /> (U/ml)<br /> <br /> < 37<br /> <br /> SAU HÓA TRỊ 3 LIỆU<br /> TRÌNH<br /> <br /> SAU PHẪU THUẬT<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> 39<br /> <br /> 83,0<br /> <br /> 38<br /> <br /> 80,8<br /> <br /> 9,3 ± 8,4 U/ml<br />  37<br /> <br /> 8<br /> <br /> 8,3 ± 7,2 U/ml<br /> <br /> 17,0<br /> <br /> 9<br /> <br /> 87,1 ± 62,2 U/ml<br /> <br /> 19,2<br /> <br /> 38,9 ± 26,3 U/ml<br /> <br /> 39 BN có CA19-9 thấp < 37 U/ml sau<br /> phẫu thuật. Sau điều trị hoá chất, CA19-9<br /> của 38 BN tương đối ổn định < 37 U/ml, chỉ<br /> 1 BN có CA19-9 tăng cao > 37 U/ml.<br /> Bảng 3: Nồng độ CEA của BN có và<br /> không có di căn.<br /> TRƯỚC HÓA TRỊ<br /> ĐỐI TƯỢNG<br /> <br /> SAU HÓA TRỊ<br /> <br /> Số<br /> BN<br /> <br /> CEA<br /> (ng/ml)<br /> <br /> Số<br /> BN<br /> <br /> CEA (ng/ml)<br /> <br /> Không có di<br /> căn (1)<br /> <br /> 35<br /> <br /> 5,9 ± 4,5<br /> <br /> 29<br /> <br /> 2,8 ± 1,7<br /> <br /> Có di căn (2)<br /> <br /> 12<br /> <br /> 82,3 ± 73,2<br /> <br /> 18<br /> <br /> 58,0 ± 53,7<br /> <br /> p1-2<br /> <br /> < 0,01<br /> <br /> Trước điều trị, nồng độ CEA của 12 BN<br /> có di căn cao hơn rõ rệt so với BN không có<br /> <br /> Pectasides D, Mylonakis A, Kostopoulou<br /> M [5] nghiên cứu trên 62 BN UTDD được<br /> hoá trị bổ trợ hoặc giảm nhẹ. Nhóm A điều<br /> trị bổ trợ sau phẫu thuật cắt toàn bộ dạ dày,<br /> nhóm B không phẫu thuật được hoặc phẫu<br /> thuật vẫn còn tổn thương ung thư. Kết quả:<br /> nhóm A: CEA (+) ở 2/25 BN (8%); CA19-9<br /> (+) ở 1/25 BN (4%) và CA-50 (+) ở 1/25 BN;<br /> nhóm B: CEA đạt độ nhạy 48,6% (18/37<br /> BN), CA19-9 64,9% (27/37 BN) và CA-50<br /> 70,3% (26/37 BN). Tác giả nhËn thấy,<br /> CA19-9 cuối kỳ hoá trị có liên quan đến tái<br /> phát u. CA19-9 và CA-50 cùng với CEA có<br /> ích trong phát hiện sớm tái phát sau phẫu<br /> thuật triệt căn và hoá chất bổ trợ.<br /> Nghiên cứu của Kim HJ, Lee KW, Kim<br /> YJ [3]: sau điều trị hoá chất, các dấu ấn ung<br /> thư tăng là do u tái phát. Sau chu trình hoá<br /> chất đầu tiên, CEA và CA19-9 có thể tăng<br /> nhẹ, mặc dù điều trị hoá chất làm cải thiện<br /> về mặt lâm sàng cho BN UTDD tái phát, di<br /> căn. Qua 51 BN, 18% BN cã CEA và CA199 tăng, thường sau 2 - 7 tuần. Những BN<br /> này đều có đáp ứng với hoá trị. Do đó, CEA<br /> <br /> 128<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> và CA19-9 tăng nhẹ sau lần hoá trị đầu tiên<br /> không nên coi đó là dấu hiệu bệnh tiến triển.<br /> Nång ®é CEA cao nhÊt ë BN cã di c¨n<br /> phúc mạc, sau đó là di căn phổi, di căn<br /> hạch. CEA cña BN cã di c¨n x-¬ng, di c¨n<br /> gan không tăng so với BN không di căn.<br /> Bảng 4: Nồng độ CA19-9 của BN có và<br /> không có di căn.<br /> TRƯỚC HÓA TRỊ<br /> <br /> SAU HÓA TRỊ<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG<br /> <br /> Số<br /> BN<br /> <br /> CA19-9<br /> (U/ml)<br /> <br /> Số<br /> BN<br /> <br /> CA19-9<br /> (U/ml)<br /> <br /> Không có di<br /> căn (1)<br /> <br /> 35<br /> <br /> 15,7 ± 12,5<br /> <br /> 29<br /> <br /> 13,7 ± 9,8<br /> <br /> Có di căn (2)<br /> <br /> 12<br /> <br /> 60,2 ± 53,8<br /> <br /> 18<br /> <br /> 38,9 ± 26,3<br /> <br /> p1-2<br /> <br /> < 0,01<br /> <br /> Tương tự CEA, nồng độ CA19-9 ở 12<br /> BN di căn cao hơn so với BN không có di<br /> căn (p < 0,01). Sau hoá trị, CA19-9 của BN<br /> có di căn trước mổ cũng như mới phát hiện<br /> di căn đều giảm, nhưng không đáng kể.<br /> Nång ®é CA19-9 tăng cao ë BN cã di c¨n<br /> phổi, phúc mạc. Còn ở BN di căn hạch,<br /> gan, xương không tăng so với BN không di<br /> căn. Sau điều trị, các chỉ số này ở BN di<br /> căn giảm nhẹ (p > 0,05).<br /> Nếu lấy giá trị nồng độ CEA > 5 ng/ml<br /> và/hoặc CA19-9 > 37 U/ml làm ngưỡng chẩn<br /> đoán có di căn, chúng ta có kết quả sau:<br /> Bảng 5: Chẩn đoán di căn với CEA > 5<br /> ng/ml và/hoặc CA19-9 > 37 U/ml.<br /> MỨC CA và CEA<br /> <br /> DI CĂN<br /> <br /> KHÔNG<br /> DI CĂN<br /> <br /> CỘNG<br /> <br /> CEA (+) và CA19-9<br /> (+)<br /> <br /> 10<br /> <br /> 4<br /> <br /> 14<br /> <br /> CEA (-) và CA19-9 (-)<br /> <br /> 8<br /> <br /> 25<br /> <br /> 33<br /> <br /> Cộng<br /> <br /> 18<br /> <br /> 29<br /> <br /> 47<br /> <br /> Từ bảng trên tính được: tỷ số chênh<br /> OR = 7,8, độ nhạy 55,5%, độ đặc hiệu 86,2%,<br /> giá trị dự báo dương tinh 71,4%, giá trị dự<br /> báo âm tính 75,7%, độ chính xác 74,5%.<br /> Anbreen M, Choudhary M [1] công bố độ<br /> nhạy của CEA, CA19-9 và CA72-4 trong<br /> chẩn đoán carcinoma đường tiêu hoá trên<br /> lần lượt là 63,3%, 50% và 63,3%. Nghiên<br /> cứu của Johannes B, Louhimo J [2] cho<br /> thấy CA19-9 và CEA có ích trong phát hiện<br /> tái phát sau phẫu thuật, đạt độ nhạy cao từ<br /> 0 - 10 tháng sau phẫu thuật, nhất là đối với<br /> di căn gan. Có thể phát hiện di căn sớm<br /> hơn so với chẩn đoán hình ảnh 2 - 3 tháng.<br /> Có thể có ích trong dự báo đáp ứng với<br /> điều trị, phân biệt nhóm có đáp ứng với<br /> nhóm không đáp ứng.<br /> Lai IR, Lee WJ, Huang MT [4] nghiên<br /> cứu so sánh nồng độ của các markers như<br /> CA72-4, CEA, CA19-9 và CA-125 ở BN<br /> UTDD tái phát, di căn thấy độ nhạy của<br /> CEA 31,4%, CA19-9 là 16,1%. Ở BN di<br /> căn, tái phát trước phẫu thuật có 42%<br /> CA19-9 tăng, 48% CEA tăng. Các tác giả<br /> kết luận: CEA, CA19-9 tăng cao trước phẫu<br /> thuật là một yếu tố dự báo tái phát, di căn<br /> sau điều trị. Takahashi Y và CS [7] theo dõi<br /> trên 321 BN UTDD trong 5 năm cũng có<br /> nhận xét tương tự: CEA và CA19-9 tăng có<br /> ý nghĩa trong phát hiện tái phát, di căn ung<br /> thư sớm.<br /> KẾT LUẬN<br /> - Sau phẫu thuật, trước khi điều trị hoá<br /> chất, 70,2% BN có CEA < 5 ng/ml (-),<br /> 29,8% BN cã CEA > 5 ng/ml (+). 83% BN có<br /> CA19-9 < 37 U/ml (-), 17,0% BN có CA19-9<br /> > 37 U/ml (+).<br /> <br /> 129<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 1-2014<br /> - Sau điều trị hoá chất, 48,9% BN có<br /> CEA giảm, trong đó 10,6% giảm > 50%.<br /> 51,1% BN có CEA tăng, trong đó 6,4% BN<br /> có CEA tăng > 50% so với trước điều trị.<br /> <br /> 3. Kim HJ, Lee KW, Kim YJ. Chemotherapyinduced transient CEA and CA19-9 surgery in<br /> patients with metastatic or recurrent gastric<br /> cancer. Acta Oncol. 2009, 48 (3), pp.385-390.<br /> <br /> - CEA và CA19-9 của BN có di căn cao<br /> hơn rõ rệt so với BN không di căn (p < 0,01),<br /> cao nhÊt ë BN cã di c¨n phúc mạc, di căn<br /> phổi. Sau điều trị, CEA, CA19-9 của BN di<br /> căn giảm không đáng kể hoặc vẫn tăng cao<br /> (p > 0,05).<br /> <br /> 4. Lai IR, Lee WJ, Huang MT. Comparison of<br /> serum CA72-4, CEA, CA19-9 and CA125 levels<br /> in gastric cancer patients and correlation with<br /> recurrence. Hepatogastroenterology. 2002, 49<br /> (46), pp.1157-1160.<br /> <br /> - Nếu lấy CEA > 5 ng/ml và/hoặc CA19-9<br /> > 37 U/ml làm ngưỡng chẩn đoán có di căn,<br /> tỷ số chênh OR = 7,8, độ nhạy 55,5%, độ<br /> đặc hiệu 86,2%, giá trị dự báo dương tính<br /> 71,4%, giá trị dự báo âm tính 75,7%, độ<br /> chính xác 74,5%.<br /> <br /> 5. Pectasides D, Mylonakis A, Kostopoulou M.<br /> CEA, CA19-9 and CA-50 in monitoring gastric<br /> carcinoma. Am J Clin Oncol. 1997, 20 (4), pp.<br /> 348-353.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 6. Shen L, Lu QY, Lu M. Change of serum<br /> CEA or CA19-9 is predictive for chemotherapeutic<br /> efficacy in recurrence or metastasis gastric cancer.<br /> Journal of Clinical Oncology. ASCO Annual<br /> Meeting Proceedings. 2008, 26 (15) (May 20<br /> Supplement), p.15654.<br /> <br /> 1. Anbreen M, Choudhary M. Comparision of<br /> CEA and CA19-9 with upper gastrointesstinal<br /> carcinomas in local population. Biomedica. 2010,<br /> 26, pp.16-19.<br /> <br /> 7. Takahashi Y. The usefulness of CEA and/or<br /> CA19.9 in mornitoring for recurrence in gastric<br /> cancer patients: A prospective clinical study.<br /> Gastric Cancer. 2008, 6, pp.142-145.<br /> <br /> 2. Johannes B, Louhimo J. Practice guidelines<br /> and recommendations for use of tumor markers<br /> in gastric cancer. 2009.<br /> <br /> 130<br /> <br />