Biện pháp phát triển năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên ngành Sư phạm địa lí trường Đại học Tây Bắc

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 11 (12/2017) tr. 117 - 125<br /> <br /> BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC TÍCH HỢP<br /> CHO SINH VIÊN NGÀNH SƢ PHẠM ĐỊA LÍ<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC<br /> Hoàng Thị Thanh Giang14<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: Trên cơ sở tìm hiểu cấu trúc của khung năng lực dành cho sinh viên sư phạm và thực trạng về<br /> dạy học tích hợp cho sinh viên ngành sư phạm Địa lí Trường Đại học Tây Bắc, bài báo đề xuất một số biện pháp<br /> nhằm phát triển năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên, cụ thể như: Xây dựng và sử dụng tài liệu tự học về Dạy<br /> học tích hợp cho sinh viên; đề xuất bổ sung nội dung về Dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm trong học phần<br /> Rèn luyện kĩ năng thiết kế bài giảng Địa lí; hướng dẫn SV xây dựng và lập kế hoạch dạy học chủ đề tích hợp<br /> Từ khóa: Dạy học tích hợp, sinh viên sư phạm, phát triển năng lực dạy học tích hợp.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Trên thế giới, dạy học tích hợp (DHTH) đã trở thành một trào lƣu sƣ phạm hiện đại bên<br /> cạnh các trào lƣu sƣ phạm nhƣ: Dạy học theo mục tiêu, dạy học giải quyết vấn đề, dạy học<br /> phân hoá, tƣơng tác... Trào lƣu sƣ phạm DHTH xuất phát từ quan niệm coi học tập là một quá<br /> trình góp phần hình thành ở học sinh (HS) những năng lực rõ ràng, trong đó HS học cách sử<br /> dụng phối hợp các kiến thức, kĩ năng và thao tác đã lĩnh hội đƣợc.<br /> Tháng 9 năm 1968, Hội đồng liên quốc gia về dạy học khoa học, với sự bảo trợ của<br /> UNESCO đã tổ chức “Hội nghị tích hợp việc dạy học các môn khoa học” tại Bungari. Hội<br /> nghị đã đặt ra hai câu hỏi lớn là: Vì sao phải dạy học tích hợp các lĩnh vực khoa học với<br /> nhau? Và Dạy học tích hợp các lĩnh vực khoa học là gì? Trong đó, dạy học tích hợp các khoa<br /> học đƣợc UNESCO định nghĩa là “một cách trình bày các khái niệm và nguyên lí khoa học<br /> cho phép diễn đạt sự thống nhất cơ bản của tƣ tƣởng khoa học, tránh nhấn quá mạnh sự sai<br /> khác giữa các lĩnh vực khoa học khác nhau”.<br /> Tháng 4 năm 1973, Hội nghị đào tạo giáo viên về DHTH các khoa học lại đƣợc<br /> UNESCO tổ chức tại Đại học Maryland đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò quan trọng của DHTH<br /> và phát triển NLDH cho giáo viên.<br /> Để đáp ứng và phù hợp với thực tiễn giáo dục phổ thông, chƣơng trình đào tạo GV ở<br /> nhiều nƣớc, tiêu biểu nhƣ Anh, Úc... chuyển theo hƣớng tích hợp nhằm phát triển cho sinh<br /> viên sƣ phạm nền tảng về tri thức và triết lý cá nhân về chuyên môn sƣ phạm và năng lực<br /> nghề nghiệp. Chƣơng trình đào tạo GV chú trọng về đào tạo nghiệp vụ sƣ phạm nhằm hình<br /> thành ở sinh viên năng lực và kỹ năng sƣ phạm cần thiết.<br /> Ở Việt Nam, thuật ngữ Dạy học tích hợp đã xuất hiện từ lâu, từ thời kì Pháp thuộc quan<br /> điểm dạy học tích hợp đã đƣợc đƣa vào dạy học ở bậc tiểu học. Hiện nay, DHTH là một định<br /> hƣớng giáo dục quan trọng không thể thiếu ở tất cả các cấp học, ngành học. Vì vậy, phát triển<br /> 14<br /> <br /> Ngày nhận bài: 12/9/2017. Ngày nhận đăng: 01/12/2017<br /> Liên lạc: Hoàng Thị Thanh Giang, e - mail: thanhgiang.tbu@gmail.com<br /> <br /> 117<br /> <br /> năng lực DHTH cho SV đáp ứng yêu cầu dạy học và đổi mới giáo dục toàn diện là một yêu<br /> cầu cấp bách, hết sức cần thiết đối với chƣơng trình đào tạo nói chung, trong từng môn học<br /> nói riêng. Trong đó, nhiệm vụ phát triển NLDHTH đã đƣợc đƣa vào chuẩn đánh giá năng lực<br /> đầu ra đối với SV sƣ phạm.<br /> Nằm trong hệ thống các trƣờng sƣ phạm, để đáp ứng yêu cầu đổi mới toàn diện giáo dục<br /> phổ thông sau 2015, vấn đề đặt ra cho Khoa Sử - Địa Trƣờng Đại học Tây Bắc là làm thế nào<br /> để đào tạo sinh viên trong Khoa nói chung và sinh viên chuyên ngành Sƣ phạm Địa lí nói<br /> riêng theo hƣớng phát huy năng lực dạy học tích hợp.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Cấu trúc của khung năng lực DHTH dành cho sinh viên sư phạm<br /> Đối với SVSP nói chung, NLDHTH bao gồm ba năng lực thành phần nhƣ sau [1]: NL<br /> nhận thức chung về DHTH; NL thiết kế và tổ chức hoạt động DHTH; NL kiểm tra, đánh giá<br /> trong DHTH. Mỗi năng lực có những tiêu chí riêng cần đảm bảo trong quá trình đào tạo, cụ thể:<br /> (1) NL nhận thức chung về DHTH gồm các tiêu chí: Nhận thức về chính sách liên quan<br /> đến DHTH; Nhận thức về NL chung và NL đặc thù của môn khoa học; Nhận thức về những<br /> vấn đề lí luận về DHTH.<br /> (2) NL thiết kế và tổ chức hoạt động DHTH, gồm các tiêu chí: Đề xuất chủ đề DHTH<br /> liên môn; hợp tác với các GV ở các môn học liên quan đến tổ chức DHTH; vận dụng các<br /> PPDH, kĩ thuật dạy học tích cực phù hợp trong DHTH; tham gia phát triển chƣơng trình nhà<br /> trƣờng theo định hƣớng NL; ứng dụng CNTT&TT trong DHTH.<br /> (3) NL kiểm tra, đánh giá trong DHTH thể hiện ở năng lực thiết kế và sử dụng bộ công<br /> cụ đánh giá NL HS trong DHTH.<br /> Khung năng lực đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển NLDHTH cho SVSP<br /> Địa lí, đóng vai trò định hƣớng khi xây dựng các chủ đề DHTH cho SVSP Địa lí trong việc<br /> phát triển NLDHTH. Đây cũng là căn cứ để GV xây dựng những công cụ đánh giá NL cho<br /> ngƣời học. Để quá trình phát triển NLDHTH đƣợc hiệu quả, việc đánh giá cần đƣợc thực hiện<br /> thƣờng xuyên trong suốt QTDH. Dựa trên khung NLDHTH, GV có thể thiết kế các công cụ<br /> đánh giá (GV đánh giá ngƣời học, SV đánh giá bạn học) và tự đánh giá nhƣ bản kiểm quan<br /> sát, phiếu đánh giá đồng đẳng, phiếu tự đánh giá… Nhờ có các mô tả chi tiết theo các mức độ<br /> cần đạt, ngƣời học luôn theo dõi đƣợc sự tiến bộ của bản thân, bạn cùng học, nhóm học tập.<br /> Đồng thời ngƣời dạy cũng có đƣợc những thông tin đánh giá một cách khách quan, xác đáng<br /> giúp kiểm soát chặt chẽ sự tiến bộ của ngƣời học để có các biện pháp hỗ trợ kịp thời.<br /> 2.2. Thực trạng của việc phát triển năng lực DHTH cho SVSP Địa lí Trường Đại học<br /> Tây Bắc<br /> Để đánh giá trình độ nhận thức, hiểu biết và đánh giá về NLDHTH của SV, từ đó làm<br /> cơ sở đề xuất các biện pháp nâng cao năng lực DHTH cho SVSP Địa lí trƣờng Đại học Tây<br /> Bắc, nghiên cứu đã tiến hành khảo sát đối với SVSP Địa lí năm thứ 3 và 4 bằng các phiếu<br /> khảo sát (K56: 49 Sinh viên; K55: 44 Sinh viên). Kết quả thu đƣợc nhƣ sau:<br /> 118<br /> <br /> 2.2.1. Đánh giá mức độ hiểu biết, nhận thức của SV về DHTH<br /> Từ kết quả cho thấy phần lớn SV đƣợc điều tra (75/93 SV = 80,6%) chọn tích hợp là sự<br /> kết hợp các nội dung kiến thức từ các môn học, các lĩnh vực học tập khác nhau vào nội dung<br /> một bài học. Một số ít SV (5/93 SV = 5,4%) lại cho rằng tích hợp trong dạy học là phép cộng<br /> đơn giản của nhiều môn học.<br /> Hầu hết các SV đều khẳng định DHTH là một xu hƣớng phù hợp, vốn kiến thức rộng và<br /> tính thực tiễn cao, gây hứng thú ngƣời học (88/93 SV = 94,6%); chỉ một phần rất nhỏ (5,4%)<br /> SV cho rằng DHTH là xu hƣớng không phù hợp do không đánh giá khả năng sử dụng kiến<br /> thức của HS và mỗi môn học rất nặng về lí thuyết.<br /> Kết quả cho thấy SV rất quan tâm đến DHTH mặc dù chƣa đƣợc tiếp cận nhiều với nội<br /> dung dạy học này.<br /> 2.2.2. Đánh giá về ưu điểm vượt trội và khó khăn khi thực hiện DHTH<br /> Ƣu điểm vƣợt trội đầu tiên đƣợc SV lựa chọn của DHTH là phát triển đƣợc toàn diện về<br /> đạo đức, trí tuệ, phẩm chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, chuẩn bị cho HS tiếp tục học lên<br /> hoặc đi vào cuộc sống lao động (28/93SV = %). Tiếp sau là bồi dƣỡng cho ngƣời học phƣơng<br /> pháp học tập, nghiên cứu có tính logic (18/93SV = %), tiết kiệm thời gian công sức<br /> (11/93SV = %) và có một số ít SV (6/93SV = %) lựa chọn ƣu điểm DHTH giúp HS tiếp thu<br /> một cách logic nên nhớ lâu và HS sử dụng thành thạo và có hiệu quả CNTT... Đặc biệt có đến<br /> 30/93 SV lựa chọn DHTH có tất cả các ƣu điểm trên. Nhƣ vậy, DHTH phù hợp với xu hƣớng<br /> đổi mới giáo dục hiện nay là phát triển NL ngƣời học, đảm bảo hài hòa giữa dạy chữ, dạy<br /> ngƣời và định hƣớng nghề nghiệp.<br /> Kết quả phân tích cho thấy khó khăn lớn nhất khi thực hiện DHTH do SV chủ yếu đƣợc<br /> đào tạo theo chƣơng trình sƣ phạm đơn môn, chƣa đƣợc trang bị về cơ sở lí luận DHTH liên<br /> môn một cách chính thống, khoa học, vì vậy còn gặp khó khăn khi thực hiện DHTH (48/93<br /> SV = 51,6%). Ngoài ra, chƣơng trình và SGK hiện nay vẫn đƣợc viết theo kiểu đơn môn nên<br /> có sự chồng chéo, thiếu tính đồng bộ về kiến thức giữa các môn học liên quan (32,3%). Một<br /> số SV cho rằng khó khăn khi thực hiện DHTH bao gồm cả việc HS không tích cực không sử<br /> dụng và chƣa sử dụng kiến thức của các môn liên quan trong quá trình dạy học. Nhƣ vậy có<br /> thể khẳng định, việc phát triển NLDH cho SVSP có ý nghĩa rất quan trọng, không thể thiếu<br /> trong chƣơng trình sƣ phạm, nhằm trang bị cho SVSP những nền tảng về NLDHTH, đáp ứng<br /> yêu cầu đổi mới giáo dục, thích ứng với những thay đổi của giáo dục phổ thông.<br /> 2.2.3. Đánh giá về kĩ năng SV được rèn luyện trong đào tạo để áp dụng DHTH<br /> Kết quả phiếu điều tra, cho thấy những kĩ năng SV đƣợc rèn luyện khi áp dụng DHTH<br /> trong dạy học Địa lí thì quan trọng nhất là tính tích cực, chủ động khai thác kiến thức và hệ<br /> thống hóa thành kênh thông tin đa chiều nhƣng thống nhất (23,33%). Vận dụng vác kiên thức<br /> kĩ năng đã học của HS vào các tình huống thực tế, có ích cho cuộc sống sau này làm công<br /> dân, làm ngƣời lao động (14,16%). Ngoài ra, làm việc nhóm, trình bày thông tin, thuyết<br /> trình thông tin, phản biện… cũng rất quan trọng. Có đến 54,18% SV đồng ý với tất cả các kĩ<br /> năng trên.<br /> 119<br /> <br /> 2.2.4. Nhu cầu DHTH<br /> Hầu hết các SV đều thấy đƣợc sự cần thiết phải đào tạo các vấn đề liên quan đến<br /> DHTH, trong đó nhu cầu tìm hiểu về NL của HS đƣợc SV quan tâm. Việc bổ sung cơ sở lí<br /> luận về DHTH và vận dụng trong quá trình dạy học để hình thành NLDHTH là cần thiết giúp<br /> SV sau khi tốt nghiệp có thể dạy học hiệu quả chƣơng trình mới ở phổ thông, giúp phát triển<br /> năng lực của HS, tự học tập và động não để tìm kiếm kiến thức; giúp SV có thể bắt đầu tiếp<br /> xúc với phƣơng pháp dạy học mới, làm nền tảng cho công việc làm GV sau khi ra trƣờng. Số<br /> SV còn lại (8,6%) thấy thật sự không cần thiết với nhiều lí do đƣợc đƣa ra, tuy nhiên chủ yếu<br /> những SV này đều cho rằng khó khăn lớn trong vấn đề xin việc, không làm GV mà làm các<br /> công việc thuộc các lĩnh vực khác nên cũng không chú trọng đến những vấn đề đào tạo nghiệp<br /> vụ sƣ phạm.<br /> 2.2.5. Ý kiến về những vấn đề cần chú ý để phát triển NLDHTH cho SVSP Địa lí<br /> Có rất nhiều ý kiến quan trọng, đóng góp cho việc phát triển NLDHTH cho SVSP Địa<br /> lí, trong đó quan trọng và có ý nghĩa nhất là ý kiến cần chú ý đến việc hƣớng dẫn cách để SV<br /> có thể vận dụng NLDHTH, các môn mà bộ môn có thể tích hợp, có hƣớng dẫn một số bài cụ<br /> thể; Hƣớng dẫn và tập cho SV soạn và giảng theo phƣơng pháp DHTH, sửa lỗi cho SV rút ra<br /> đƣợc kinh nghiệm dạy học cho bản thân. Ngoài ra còn cần chú trọng các phƣơng pháp dạy<br /> học phát triển NLDHTH cho SV, cần có những thiết bị dạy học cần thiết, phù hợp; cần tổ<br /> chức và thực hiện thƣờng xuyên; có sách và giáo trình viết dành riêng cho các vấn đề có thể<br /> tích hợp trong chƣơng trình học ở phổ thông và vận dụng kiến thức thực tiễn…. Những ý kiến<br /> đóng góp trên thực sự rất quan trọng, giúp tác giả đánh giá đƣợc thực trạng, mức độ cần thiết<br /> của việc phát triển NLDHTH, từ đó đề ra các giải pháp nhằm nhằm phát triển NLDHTH cho<br /> SVSP Địa lí.<br /> Từ các kết quả khảo sát, nghiên cứu đƣa ra kết luận nhƣ sau: Đa số SV thấy đƣợc tầm<br /> quan trọng của DHTH đối với sự phát triển NL của HS; Nhu cầu đƣợc đào tạo các vấn đề<br /> DHTH đƣợc SV đánh giá cao và hết sức cần thiết. Từ đó, SV trang bị cho mình hành trang<br /> kiến thức và kinh nghiệm để đáp ứng công cuộc đổi mới nền giáo dục và bắt kịp xu thế hiện<br /> đại với các nƣớc khác.<br /> 2.3. Một số giải pháp phát triển năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên ngành sư phạm<br /> Địa lí Trường Đại học Tây Bắc<br /> Trên cơ sở nghiên cứu về khung năng lực cần hình thành cho SVSP và thực trạng phát<br /> triển năng lực DHTH, nghiên cứu đƣa ra một số biện pháp phát triển NLDHTH cho SVSP<br /> Địa lí trƣờng ĐHTB nhƣ sau:<br /> 2.3.1. Xây dựng và sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học về DHTH cho SVSP<br /> - Xây dựng tài liệu hƣớng dẫn tự học về DHTH cho SVSP<br /> Theo dự thảo chuẩn đầu ra trình độ đại học khối SP đào tạo GVTHPT, chƣơng trình đào<br /> tạo nghề phải thể hiện NLDHTH, hiện nay các tài liệu hƣớng dẫn về DHTH còn ít. Do đó, việc<br /> xây dựng tài liệu hƣớng dẫn tự học về DHTH cho SVSP nhằm phát triển NLDHTH cho SV một<br /> cách có hiệu quả, góp phần thực hiện tốt mục tiêu giáo dục nghề nghiệp là rất cần thiết.<br /> 120<br /> <br /> Từ phân tích mục tiêu và cấu trúc nội dung chƣơng trình học phần phƣơng pháp dạy học<br /> Địa lí ở trƣờng phổ thông, chƣơng trình đào tạo cử nhân SP Địa lí ở trƣờng Đại học Tây Bắc<br /> vẫn chƣa có nội dung về DHTH, để đáp ứng yêu cầu về thay đổi chƣơng trình và SGK trong<br /> giai đoạn mới, việc bổ sung nội dung kiến thức và các kĩ năng giúp cho việc phát triển<br /> NLDHTH cho SVSP là cần thiết, giúp SV hiểu biết đầy đủ về khái niệm, các NL mà ngƣời<br /> học cần đạt, các mức độ khác nhau trong DHTH. Vì thế nghiên cứu đã xây dựng tài liệu học<br /> tập về NLDHTH với mục tiêu hƣớng dẫn SV về DHTH ở cấp THPT, hƣớng vào việc nâng<br /> cao năng lực cho SV về DHTH ở THPT. Đây là biện pháp quan trọng nhằm phát triển năng<br /> lực tự học, tự nghiên cứu, tự rèn luyện cho SV do thời lƣợng dành cho việc học và nghiên cứu<br /> trong các học phần phƣơng pháp trong chƣơng trình đào tạo không nhiều.<br /> Về kiến thức: SV có đƣợc những hiểu biết cơ bản về NL, NLDHTH, phƣơng thức tích<br /> hợp và phƣơng pháp dạy học tích cực, nguyên tắc lựa chọn nội dung DHTH, quy trình xây<br /> dựng nội dung, tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp; kiểm tra đánh giá giáo dục.<br /> Về kĩ năng: SV phát triển đƣợc kĩ năng xây dựng nội dung chủ đề tích hợp và sử dụng<br /> cách thức và phƣơng pháp dạy học tích hợp ở THPT. Hình thành và phát triển năng lực xây<br /> dựng các chủ đề DHTH, năng lực tổ chức định hƣớng hoạt động dạy học tích hợp và năng lực<br /> kiểm tra, đánh giá trong DHTH cho SV thông qua tài liệu này.<br /> Về thái độ: SV thấy đƣợc sự cần thiết việc phát triển NLDHTH ở THPT.<br /> Tài liệu gồm các nội dung sau:<br /> Mô đun 1: Những vấn đề chung về NL, NLDHTH;<br /> Mô đun 2: Tổ chức dạy học tích hợp;<br /> Mô đun 3: Một số phƣơng pháp dạy học tích hợp;<br /> Mô đun 4: Kiểm tra đánh giá trong dạy học tích hợp.<br /> - Sử dụng tài liệu hƣớng dẫn tự học về DHTH cho SVSP<br /> Tài liệu tự học “Hƣớng dẫn SV về DHTH ở cấp THPT” đƣợc nhóm tác giả bắt đầu biên<br /> soạn từ năm 2016 và đƣợc chỉnh sửa bổ sung, cập nhật thƣờng xuyên. Đây là phiên bản<br /> hƣớng dẫn SVSP Địa lí ở trƣờng ĐHTB về DHTH theo định hƣớng đổi mới Giáo dục phổ<br /> thông giai đoạn mới. Tài liệu này đƣợc dùng để cung cấp cơ sở lí luận về DHTH và hƣớng<br /> dẫn SV thiết kế các chủ đề DHTH, đồng thời cũng làm tài liệu tham khảo cho GV.<br /> Tài liệu sẽ đƣợc GV cung cấp cho SV thông qua bản cứng hoặc bản mềm gửi qua email<br /> chung của tập thể lớp, đảm bảo tất cả SV trong lớp đều có cơ hội tiếp cận và nghiên cứu. Sau<br /> khi tìm hiểu, nghiên cứu, SV sẽ có buổi báo cáo kết quả nghiên cứu và làm bài kiểm tra nhằm<br /> đánh giá kết quả tự học và mức độ nhận thức của SV về vấn đề DHTH.<br /> 2.3.2. Đề xuất bổ sung nội dung về DHTH cho SVSP trong học phần Rèn luyện kĩ năng thiết<br /> kế bài giảng Địa lí<br /> Chƣơng trình đào tạo GVPT hiện nay ở các trƣờng ĐHSP chỉ đào tạo GV dạy đơn môn,<br /> khó khăn trong việc DHTH cho một số môn cùng lĩnh vực; mới chú trọng kiến thức, kĩ năng,<br /> chƣa coi trọng phát triển NL cho SV. Chính điều này đã làm giảm khả năng phát triển và<br /> 121<br /> <br />