Biểu tượng người đi dây trong tác phẩm “Người đi dây” của Colum McCann

BIỂU TƯỢNG NGƯỜI ĐI DÂY TRONG TÁC PHẨM “NGƯỜI ĐI DÂY”<br /> CỦA COLUM MCCANN<br /> LÊ VĂN HÒA - THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Người đi dây trong tác phẩm “Người đi dây” của nhà văn Ireland –<br /> Colum McCann là một biểu tượng đẹp về con người trong cuộc sống. Đó là<br /> con người biết vượt lên chính mình, con người trên hành trình sáng tạo nên<br /> những điều kì diệu. Đó cũng là con người đang tìm kiếm tự do và kết nối<br /> yêu thương. Biểu tượng giàu giá trị nhân văn ấy đã được tác giả xây dựng rất<br /> thành công bằng nghệ thuật tự sự đa chủ thể.<br /> Từ khóa: người đi dây, biểu tượng, tự sự đa chủ thể<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> 1.1. Với tư cách là nghệ thuật ngôn từ, văn học trước hết mang đặc trưng hình tượng –<br /> gián tiếp. Bất cứ nghệ sĩ nào khi sáng tác văn chương cũng hướng đến kiến tạo những<br /> biểu tượng để chuyển tải thông điệp thẩm mĩ trong tác phẩm của mình. Không có biểu<br /> tượng sẽ không có nghệ thuật.<br /> Khái niệm biểu tượng thường được hiểu là “hình ảnh các vật thể, cảnh tượng và sự kiện<br /> xuất hiện trên cơ sở nhớ lại hay tưởng tượng. Khác với tri giác, biểu tượng có thể mang<br /> tính khái quát. Nếu tri giác chỉ liên quan đến hiện tại, thì biểu tượng liên quan đến quá<br /> khứ và tương lai” (Từ điển tâm lý học). Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học giải<br /> thích rằng: biểu tượng là “Hình thức của nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh<br /> của sự vật còn giữ lại trong đầu óc sau khi tác động của sự vật vào giác quan đã chấm<br /> dứt” (Dẫn theo Nguyễn Thanh Tuấn – Biểu tượng thơ Nguyễn Anh Nông).<br /> Từ điển biểu tượng định nghĩa: “Những gì được gọi là biểu tượng khi nó được một nhóm<br /> người đồng ý rằng nó có nhiều hơn một ý nghĩa là đại diện cho chính bản thân nó”.<br /> Tính chất đa nghĩa của biểu tượng được làm nên không chỉ từ góc độ sáng tạo mà còn từ<br /> góc độ tiếp nhận. Kiến tạo biểu tượng do đó trở thành xu hướng tất yếu của quá trình<br /> mã hóa thông tin trong các tác phẩm văn chương.<br /> 1.2. “Người đi dây” (Let the great world spin) của Colum McCann là tác phẩm đạt giải<br /> thưởng quốc gia dành cho tiểu thuyết năm 2009 và giải thưởng văn học quốc tế IMPAC<br /> Dublin năm 2011. Tiểu thuyết kể về câu chuyện một thanh niên biểu diễn trò đi dây giữa<br /> hai tòa tháp đôi trên độ cao tầng 110. Tất cả dân chúng Manhattan và những nơi khác trên<br /> nước Mĩ dõi theo anh. Họ hồi hộp và tham gia bàn luận. Người cho rằng anh giống như<br /> một thiên tài. Kẻ bảo anh chỉ là thằng điên đang coi thường mạng sống… Thông qua câu<br /> chuyện ấy, Colum McCann phơi bày những mảng hiện thực khác nhau của nước Mĩ thập<br /> niên 70 của thế kỉ XX, những cảnh đời khác biệt, riêng lẻ nhưng lại có sự gắn bó đến<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(40)/2016: tr. 63-69<br /> <br /> 64<br /> <br /> LÊ VĂN HÒA – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> không ngờ. Từ đó tác giả chuyển đến người đọc thông điệp đầy ý nghĩa: “Hãy vượt lên<br /> chính mình, hãy sống bằng nghị lực, niềm tin và sự kết nối yêu thương”.<br /> Hình tượng thể hiện tập trung bức thông điệp ấy chính là nhân vật người đi dây. Có thể<br /> nói, để kiến tạo biểu tượng này, nhà văn đã chọn phương thức trần thuật đầy hiệu quả:<br /> tự sự đa chủ thể.<br /> 2. NGHỆ THUẬT KIẾN TẠO BIỂU TƯỢNG NGƯỜI ĐI DÂY<br /> “Như là ngôn ngữ của cái bất tri giác, biểu tượng là “một sự so sánh kéo dài” (J.<br /> Lemaitre), là sự thể hiện gián tiếp một ý tưởng bằng một hình ảnh hay một câu chuyện có<br /> nội dung tương tự với ý tưởng ấy” (Lautréamon)… Đặc điểm chung nhất của mọi dạng<br /> thức biểu tượng là sự thông qua một hình ảnh cụ thể để biểu hiện một điều trừu tượng,<br /> “biểu hiện một cái gì khác căn cứ vào một tương ứng loại suy” (Agndré Lalande)” [1].<br /> Biểu tượng bao giờ cũng có tính ước lệ, tính đại diện và gợi liên tưởng. Chiều sâu tư<br /> tưởng của tác phẩm do đó một phần lớn được thể hiện qua các biểu tượng mà nhà văn xây<br /> dựng. Mỗi tác phẩm, mỗi nghệ sĩ sẽ có một hướng kiến tạo biểu tượng riêng, sao cho vừa<br /> dung chứa tốt nhất ý đồ nghệ thuật, lại vừa hấp dẫn người đọc, người xem.<br /> 2.1. Tái hiện một sự kiện có thật trong lịch sử<br /> Người đi dây trước hết được gợi lên từ một sự kiện có thật trong lịch sử. Đó là sự kiện<br /> nghệ sĩ người Pháp Philippe Petit đi dây giữa hai tòa tháp đôi ngày 7 tháng 8 năm 1974.<br /> Thông qua đó tác giả tạo sự liên tưởng rất khéo tới sự kiện khủng bố 11/9 ở Mĩ.<br /> Từ năm 18 tuổi, ông đã bắt đầu thu thập thông tin về tháp đôi và ấp ủ ước mơ thực hiện<br /> buổi đi dây nối giữa hai tòa tháp ấy. Sau sáu năm tìm kiếm tài liệu song song với quá<br /> trình tập luyện, buổi sáng mùa hè năm 1974, ông và nhóm bạn đã thực hiện kế hoạch<br /> mạo hiểm này. Trước đêm biểu diễn, họ đã bí mật đem vật dụng lẫn trong hàng hóa lên<br /> bằng thang máy. Họ đã sử dụng dây cung và một mũi tên gắn với một đoạn dây thừng<br /> để chăng cáp qua hai tòa nhà. Và rồi sáng hôm sau, buổi biểu diễn 45 phút của ông đã<br /> thu hút sự chú ý của đông đảo công chúng và cả nhà chức trách. Họ không chỉ thuyết<br /> phục ông mà còn đe dọa dùng trực thăng tiếp cận buộc ông phải dừng cuộc biểu diễn.<br /> Sự kiện đi dây của Philippe Petit đã đi vào điện ảnh. Bởi đó không đơn thuần là một trò<br /> mạo hiểm mà còn là hành động kì vĩ của con người. Cảm hứng ấy cũng đã miên man<br /> chảy trong tiểu thuyết “Người đi dây” của Colum McCann.<br /> 2.2. Tự sự đa chủ thể<br /> 2.2.1. Tự sự đa chủ thể với việc xây dựng nhân vật trung tâm – người đi dây<br /> Nhân vật trung tâm là nhân vật “xuyên suốt từ đầu đến cuối tác phẩm về mặt ý nghĩa.<br /> Đó là nơi quy tụ các mối mâu thuẫn của tác phẩm, là nơi thể hiện vấn đề trung tâm của<br /> tác phẩm”. Bởi tầm quan trọng ấy, nhân vật trung tâm thường được khắc họa một cách<br /> đủ đầy, từ chi tiết, hình ảnh chân dung đến ngôn ngữ, hành động; từ suy nghĩ, tâm lí, ý<br /> thức đến mối quan hệ với môi trường xung quanh; từ điểm nhìn bên trong đến điểm<br /> nhìn bên ngoài; từ điểm nhìn của một chủ thể tự sự đến đa điểm nhìn trần thuật…<br /> <br /> BIỂU TƯỢNG NGƯỜI ĐI DÂY TRONG TÁC PHẨM “NGƯỜI ĐI DÂY”...<br /> <br /> 65<br /> <br /> Người đi dây trong tiểu thuyết chúng ta đang xem xét được xây dựng như một nhân vật<br /> trung tâm như thế.<br /> Trên cái nền sự kiện lịch sử, Colum McCann khắc họa nhân vật đi dây cho tác phẩm của<br /> mình. Ở câu chuyện thứ nhất, từ điểm nhìn của người kể chuyện ngôi 3, một ấn tượng<br /> mạnh bạt vào tri giác người đọc khi người kể chuyện giới thiệu về nhân vật một cách<br /> khá mơ hồ: “Anh ta đứng ở rìa tòa nhà, thân hình tối sẫm tương phản trên nền xám của<br /> buổi sáng. Một thợ lau chùi cửa sổ chăng. Hay công nhân xây dựng. Hay nghệ sĩ nhào<br /> lộn?” [6, tr. 5].<br /> Cảm thức mơ hồ ấy thả người đọc vào những liên tưởng khác nhau; để hồi hộp dõi theo<br /> câu chuyện, cũng là dõi theo từng động tác của anh ta, hòa vào điểm nhìn của trăm ngàn<br /> dân chúng Manhattan trong buổi sáng mùa hè hôm ấy. Mặc công việc, mặc thời gian.<br /> Chỉ còn lại cái ngước nhìn sững lặng! Sự hoài nghi, phán đoán về anh ta chỉ được người<br /> kể chuyện tường minh hóa ở phần cuối câu chuyện thứ nhất, khi “người đàn ông đã<br /> đứng thẳng lên, tay cầm một thanh dài và mỏng, đưa đẩy nhẹ, lượng sức nặng của nó,<br /> thử nâng nó giữa không trung…” [6, tr. 13]; và “Không khí đột nhiên ngập tràn thông<br /> cảm. Người đàn ông phía trên là một thông điệp mà họ chừng như đã biết, mặc dù trước<br /> đây chưa từng nghe qua” [6, tr. 13].<br /> Nếu như ở phần đầu này, người kể chuyện đứng từ điểm nhìn bên ngoài để kể về người<br /> đi dây thì ở phần “Hãy để thế giới trượt mãi đi” điểm nhìn của người kể chuyện đã bắt<br /> đầu hành trình dịch chuyển vào trong nhân vật. Bên cạnh những câu kể mang tính chất<br /> khách quan về công việc luyện tập của “gã” như “Gã đi tới giữa sợi dây, chỗ thách thức<br /> nhất. Gã tập nhảy lò cò, chuyển từ chân nọ sang chân kia. Gã cầm một cái sào nặng giúp<br /> giữ thăng bằng…” [6, tr. 271], “Khoảnh khắc yêu thích của gã là chạy dọc sợi dây mà<br /> không cần đến sào thăng bằng…” [6, tr. 271]; kể về công việc chuẩn bị cho buổi đi dây<br /> giữa hai tòa tháp đôi như “Gã bàn bạc kế hoạch với những người bạn. Họ sẽ phải lẻn<br /> vào tòa tháp kia, đặt những trụ đỡ vào đúng chỗ…” [6, tr. 280] là những câu văn xuất<br /> phát từ chính điểm nhìn của nhân vật. Ở những câu văn ấy, người kể chuyện men theo<br /> tâm trạng, suy nghĩ của người đi dây. Ví như: “Chỉ đến khi trở lại căn nhà gỗ, gã mới<br /> nghĩ ra cây sào trong tay gã chính là một cột thu lôi…” [6, tr. 272], “Gã cảm thấy vô<br /> cùng thoải mái, dù cho lũ chuột cào lên ván sàn loạt soạt” [6, tr. 272], “Gã tự hỏi chúng<br /> đã nhìn gì và cảm nhận ra sao về cảnh trước mắt” [6, tr. 272], “Gã băn khoăn không biết<br /> liệu chúng có đến và cọ mình lên những cọc gỗ khổng lồ mà gã đã đóng xuống đất làm<br /> trụ…” [6, tr. 273]. Một đặc điểm dễ nhận thấy là nhà văn sử dụng khá nhiều từ ngữ<br /> mang tính chất độc thoại khi kể về nhân vật. Dấu hiệu ấy cho thấy rõ nhất sự dịch<br /> chuyển điểm nhìn từ người kể chuyện ngôi ba vào nhân vật này. Vậy là với mảnh ghép<br /> thứ hai, với người kể chuyện thứ hai, câu chuyện về người đi dây hoàn thiện thêm một<br /> bước với hành trình luyện tập, công tác chuẩn bị cho buổi biểu diễn, và đặc biệt hơn,<br /> người kể chuyện đã dần khám phá phần nội tâm nhân vật.<br /> Bản thể người đi dây tiếp tục được phơi bày trong mảnh ghép thứ ba: Trên nhịp đường<br /> rầy tiến bộ. Người kể chuyện phác họa thêm một đặc điểm của anh ta: nhanh nhẹn, trí<br /> nhớ tốt và được nhiều người ngưỡng mộ, nhất là phụ nữ. Đồng thời kể tiếp về buổi biểu<br /> <br /> 66<br /> <br /> LÊ VĂN HÒA – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> diễn của anh ta. Tuy nhiên, người kể chuyện dường như tập trung nhiều vào suy nghĩ và<br /> tâm trạng của nhân vật. Vẫn là lối kể nhằm lột tả anh ta nghĩ gì. Có thể nói, nhờ những<br /> câu văn đặc tả suy nghĩ và tâm trạng này, ý nghĩa biểu tượng người đi dây sáng rõ hơn.<br /> Thì ra, có những điều kì diệu được làm nên từ khoảnh khắc “đánh mất mình”, phút giây<br /> không cảm thấy mình là sự đốn ngộ và tận cùng trải nghiệm.<br /> 2.2.2. Tự sự đa chủ thể với những đánh giá đa chiều<br /> Tính đa thanh, phức điệu là một đặc điểm tiêu biểu của văn học hiện đại và hậu hiện<br /> đại. Theo Bakhtin, một tác phẩm có tính đa thanh phức điệu là một tác phẩm “tồn tại<br /> không hòa đồng nhiều tiếng nói và ý thức độc lập, bình quyền, đầy đủ giá trị, nơi tiếng<br /> nói của nhân vật bình đẳng với tiếng nói tác giả, tác giả không chỉ nói về nhân vật mà<br /> còn nói với nhân vật, quan hệ đối thoại với nhân vật” [2, tr. 12]. Ông ví văn bản tiểu<br /> thuyết giống như bản tổng phổ một tác phẩm giao hưởng, “ở đấy có rất nhiều bè, nhiều<br /> bộ với những cách đi bè, phối khí phức tạp” [2, tr. 21].<br /> Ở tác phẩm này, chúng ta thấy tự sự đa chủ thể không chỉ giúp khắc họa thành công<br /> nhân vật mà còn giúp nhà văn đưa ra những nhận định khác nhau, thậm chí trái chiều từ<br /> những chủ thể và điểm nhìn khác biệt. Tính chất đa thanh, phức điệu của tác phẩm một<br /> phần làm nên từ đó.<br /> Đám đông Manhattan trong khoảnh khắc hồi hộp, hứng khởi đã phát lộ nhiều quan điểm<br /> trước hiện tượng anh chàng chăng mình giữa không trung trên chiếc dây nối liền hai tòa<br /> tháp. Nhiều người cùng chung một niềm cảm thán: “Trời đất ơi, chuyện gì thế này” hay<br /> “Lạy Chúa tôi” [6, tr. 8]. Ai đó thiếu kiên nhẫn tỏ ra khó chịu, “cố gào lên giọng để nó<br /> vang xa: Nhảy mẹ nó đi, thằng kia!” [6, tr. 11]. “Những người muốn anh ta ở nguyên<br /> đó, dính lấy sợi dây, ở đó thôi chứ đừng xa hơn – cảm thấy kinh tởm những lời gào thét<br /> ấy: họ muốn người đàn ông an toàn quay trở vào trong vòng tay của cảnh sát chứ không<br /> phải bầu trời” [6, tr. 12]. Và hiệu ứng trái chiều quả thật vô cùng rõ nét:<br /> “Nhảy đi, mẹ kiếp!<br /> Đừng nhảy!” [6, tr. 12]<br /> Với điểm nhìn của nhân vật Tillie – một cô gái điếm chấp nhận nhận tội thay con để<br /> cháu mình có mẹ thì hình tượng người đi dây chẳng có ý nghĩa gì trong hoàn cảnh hiện<br /> tại của bà. Bởi đơn giản “những đứa trẻ có ý nghĩa hơn nhiều so với chiếc vòng đeo<br /> khóa, hơn cả cú nhào lộn trên không trung” [6, tr. 116].<br /> Với điểm nhìn của Claire – một bà mẹ mất con trong chiến tranh ở Việt Nam, đang rất<br /> mong muốn được kể về con mình trong buổi họp mặt bè bạn, không muốn mọi người vì<br /> chú ý vào người đi dây mà lãng quên con mình - thì người đi dây chẳng qua là sự dại<br /> dột đánh cược với mạng sống của mình: “Cuối cùng cũng đến thế. Thật trắng trợn với<br /> cơ thể mình. Khiến nó trở nên rẻ mạt. Trò xiếc rối… Sao anh ta lại dám làm vậy với<br /> chính cơ thể của mình chứ? Vứt mạng sống chính mình vào mặt mọi người? Khiến cái<br /> chết của con trai bà trở nên tầm thường?” [6, tr. 196].<br /> <br /> BIỂU TƯỢNG NGƯỜI ĐI DÂY TRONG TÁC PHẨM “NGƯỜI ĐI DÂY”...<br /> <br /> 67<br /> <br /> Với Solomon – vị thẩm phán quyền uy, bỏ lỡ màn trình diễn đi dây ngoạn mục – thì “anh<br /> ta đang dùng chính cơ thể mình để đưa ra một tuyên ngôn” [6, tr. 419]. Ông cho rằng<br /> người đi dây ấy là một thiên tài, “một tượng đài trong chính bản thân anh ta. Anh ta tự<br /> biến mình thành tượng đài, không những thế còn là tượng đài hoàn hảo cho New York<br /> hoàn hảo…” [6, tr. 418]. Chính Solomon là người giải mã bí mật cuối cùng về người đi<br /> dây. Qua câu chuyện về người đi dây và những câu chuyện cá nhân khác, người kể<br /> chuyện đã cho người đọc biết về cuộc sống, tài năng và màn trình diễn đi dây của anh ta.<br /> Nhưng có một điều, vì sao anh ta có thể chăng một sợi dây gần trăm kí giữa hai tòa tháp<br /> thì không ai lí giải. Quyền uy giải mã ấy được trao cho người hết sức ngưỡng mộ anh, kể<br /> về anh bằng cái niềm say sưa khó tả, cũng là người nghĩ ra hình thức phạt anh vô cùng<br /> độc đáo: mười xu cho mỗi tầng, và phải biểu diễn một buổi đi dây khác. Có thể nói, nhờ<br /> những bộc bạch của Solomon, câu chuyện về người đi dây hoàn kết trên thực tế. “Anh ta<br /> khai tất tật quy trình! Đầu tiên một tay trong nhóm bắn một dây câu qua. Bằng cung tên.<br /> Mà gió như thế. Nhắm đúng góc. Trúng ngay bờ tường. Rồi họ tuồn những sợi dây qua<br /> dần cho đến khi bó dây chịu được sức nặng” [6, tr. 539].<br /> 3. Ý NGHĨA BIỂU TƯỢNG NGƯỜI ĐI DÂY<br /> Trước khi trở thành một bộ phận của bản thể tác phẩm văn học, biểu tượng hiện đã hiện<br /> hữu trong đời sống con người, như là kết quả tất yếu của quá trình tư duy. Tuy vậy, từ<br /> hình tượng đến biểu tượng là một quá trình khái quát hóa cao độ hàm lượng giá trị tư<br /> tưởng và tính biểu tượng trong bản thân hình tượng đó. Việc kiến tạo và sử dụng biểu<br /> tượng vì thế tất yếu nhằm để tôn giá trị của ý tưởng bằng sức mạnh của hình ảnh. Như<br /> mọi biểu tượng khác, người đi dây hàm chứa ý nghĩa bề sâu của tác phẩm và ý nghĩa ấy<br /> ít hay nhiều tùy thuộc phần lớn vào vai trò tiếp nhận của độc giả.<br /> Biểu tượng này đặt cạnh biểu tượng tháp đôi – hình ảnh tượng trưng cho tài năng, trí<br /> tuệ, sự giàu có và phát triển của nước Mỹ. Đối với riêng người đi dây, tháp đôi là sự<br /> ngưỡng mộ nhưng cũng là thách thức. Anh muốn chinh phục nó, song để làm được điều<br /> đó quả thật chẳng dễ dàng.<br /> Đi dây là một việc làm mạo hiểm, thậm chí có thể là phạm pháp. Để làm được điều đó<br /> không chỉ cần có tài năng, mà đôi khi còn cần bản lĩnh vượt lên chính bản thân mình.<br /> Đó không chỉ là hành trình chinh phục mà còn là hành trình kết nối lẫn nhau. Nhưng<br /> thực tế là giữa bon chen của cuộc sống đời thường New York buổi giao thời, biết bao<br /> con người vẫn đi dây. Có những người đi dây bằng khát vọng và sự dấn thân như<br /> Corrigan, Carian, Sam Perter, Solomon và nó. Có những người đi dây bằng tình yêu<br /> thương và nỗi đau hậu chiến như Claire, Gloria, Adelita. Lại có những người đi dây<br /> bằng nỗi đau trụy lạc như mẹ con Jazzlyn, Lara. Vậy là tất cả đã, đang và vẫn sẽ đi dây.<br /> Sợi dây thử thách cũng là sợi dây quấn bện mỗi cuộc đời bên những cuộc đời.<br /> Không đơn thuần là một hình tượng nhân vật, người đi dây trở thành biểu tượng cho con<br /> người giữa cuộc đời này. Chúng ta đang đi dây, và đang rất cần phải giữ thăng bằng, rất<br /> cần được giúp đỡ để giữ thăng bằng. Có người thành công để tìm ra hạnh phúc, cũng có<br /> người thất bại và rơi xuống đáy vực sâu. Đi dây – một trò xiếc của cuộc đời, một hành<br /> <br />