Bình đẳng giới trong cộng đồng người Cao Lan - nhìn từ góc độ văn hóa

No.06_September 2017|Số 06 - Tháng 9 năm 2017|p.30-34<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC TÂN TRÀO<br /> ISSN: 2354 - 1431<br /> http://tckh.daihoctantrao.edu.vn/<br /> <br /> Bình đẳng giới trong cộng đồng người Cao Lan - nhìn từ góc độ văn hóa<br /> Trần Thị Mỹ Bình a,*, Nguyễn Mai Chinh a, Hà Thị Thu Trang a<br /> a<br /> <br /> Trường Đại học Tân Trào<br /> Email: tranthimybinh@gmail.com<br /> <br /> *<br /> <br /> Article info<br /> Recieved:<br /> 12/7/2017<br /> Accepted:<br /> 03/8/2017<br /> <br /> Keywords:<br /> <br /> Abstract<br /> Vietnamese women have been guaranteed gender equality by goverment. In real life, gender<br /> equality for ethnic minority women are also under the influence of traditional culture. The study<br /> has examined culture influences on the gender equality both of positive side and negative side<br /> for Cao Lan women. So that, for being guaranteed gender equality of Cao Lan women, we did<br /> not only effectuate policy of Communist Party and goverment’s but also comprehend their<br /> culture to give conformable solutions.<br /> <br /> Gender;Gender equality;<br /> Habit; Culture.<br /> <br /> Đảng và Nhà nước ta đã quan tâm đến vấn đề bình<br /> đẳng giới từ buổi đầu cách mạng. Trong Cương lĩnh chính<br /> <br /> ngày thường. Người Cao Lan có nguồn gốc là người<br /> Choang di cư từ Trung Quốc sang Việt Nam nhưng họ bỏ<br /> <br /> trị đầu tiên của Đảng năm 1930, Đảng cộng sản Việt Nam<br /> đã xác định mục tiêu xây dựng một xã hội nam nữ bình<br /> <br /> tiếng mẹ đẻ, nói ngôn ngữ Tày – Thái, dùng chữ Hán để<br /> ghi chép lại gia phả, sách cúng, sách phong thủy… Tổ hợp<br /> <br /> quyền. Điều 26 (Hiến pháp 2013) cũng khẳng định “công<br /> <br /> văn hóa dân gian của người Cao Lan có tranh thờ, hát sình<br /> <br /> dân nam nữ bình đẳng về mọi mặt; Nhà nước có chính<br /> sách đảm bảo quyền và cơ hội bình đẳng giới…”1. Hiện<br /> <br /> ca, câu đố, tục ngữ, truyện cổ… Người Cao Lan không<br /> theo tôn giáo lớn nào mà theo tín ngưỡng. Đặc sắc nhất<br /> <br /> nay, các thiết chế chính trị đã tạo cơ hội tốt cho phụ nữ<br /> phát triển. Tỷ lệ phụ nữ Việt Nam tham gia chính quyền<br /> <br /> trong sinh hoạt tín ngưỡng của người Cao Lan là tục thờ<br /> Ma ham. Trong các gia đình người Cao Lan có những tục<br /> <br /> ngày càng tăng. Tuy nhiên, đấu tranh cho mục tiêu bình<br /> đẳng giới chỉ trên phương diện chính trị là chưa đủ. Do sự<br /> <br /> kiêng kỵ gắn với quan niệm tâm linh và những biến cố với<br /> dòng họ. Khảo sát văn hóa Cao Lan cho thấy, người Cao<br /> <br /> biến đổi không ngừng của đời sống xã hội, quan niệm về<br /> <br /> Lan cũng có những quan niệm riêng về giới, vai trò của đàn<br /> <br /> giới không bất biến mà có sự thay đổi. Mỗi dân tộc có<br /> hoàn cảnh sống, phương thức sản xuất và sinh hoạt văn<br /> <br /> ông, đàn bà trong đời sống thường ngày và sinh hoạt tâm<br /> linh.<br /> <br /> hóa khác nhau nên quan niệm về giới của các cộng đồng<br /> rất đa dạng. Những quan niệm tích cực và hạn chế về giới<br /> <br /> Quan niệm bình đẳng giới trong văn hóa Cao Lan<br /> <br /> của các cộng đồng dân tộc có ảnh hưởng không nhỏ đến<br /> sự phát triển của kinh tế - xã hội và các mục tiêu chính trị<br /> <br /> Quan niệm tích cực về vị trí, vai trò của nam và nữ<br /> trong gia đình và xã hội<br /> <br /> đặt ra.<br /> Cao Lan là một ngành thuộc dân tộc Sán Chay cư trú<br /> chủ yếu ở các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc như Thái<br /> Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, Tuyên Quang… Người Cao<br /> Lan sản xuất nông nghiệp lúa nước kết hợp với làm nương.<br /> Nhà ở truyền thống của người Cao Lan là nhà sàn với lối<br /> kiến trúc dựa trên tích trâu thần vừa mang giá trị hiện thực<br /> vừa có ý nghĩa tâm linh. Trang phục của người Cao Lan<br /> khá đa dạng, độc đáo dùng cho các dịp đám cưới, lễ hội và<br /> 1<br /> <br /> Hiến pháp 2013, tr.18<br /> <br /> 30<br /> <br /> Từ quan niệm nam - nữ là hai đối tượng kết hợp với<br /> nhau tạo thành một gia đình vì vậy việc xây dựng gia<br /> đình trong văn hóa Cao Lan thể hiện rất rõ những quan<br /> niệm của họ về giới. Người Cao Lan tôn trọng tự do hôn<br /> nhân, duy trì chế độ 1 vợ 1 chồng và không quá khắt khe<br /> về trinh tiết của phụ nữ. Qua tục hát sình ca cho thấy<br /> trong truyền thống, tổ tiên người Cao Lan đã rất tôn<br /> trọng việc trai gái tự do tìm hiểu nhau để đi đến hôn<br /> nhân. Nếu như chàng trai Cao Lan mượn ý trong hát sử<br /> 1<br /> <br /> Hiến pháp 2013, tr.18<br /> <br /> T.T.M.Binh et al. / No.06_September 2017|p.30-34<br /> <br /> ca về cuộc di thiên gian khó để ví von cho ý chí vượt thử<br /> <br /> có nơi đặt bàn thờ gia tiên, bàn thờ ma hương hoả rất<br /> <br /> thách đến với người yêu thì các cô gái lại khiêm nhường<br /> <br /> trang trọng, sạch sẽ và xa chỗ nằm của đàn bà. Khu vực<br /> <br /> tự ví mình như con chim họa mi nhỏ mời chàng trai vào<br /> nhà chơi. Cách bày tỏ những cung bậc tình yêu rất tình<br /> <br /> nghỉ ngơi dành riêng cho con gái, con dâu, đàn ông,<br /> khách được phân biệt rõ. Dưới mái nhà sàn truyền thống,<br /> <br /> tứ, ý nhị song cũng rất táo bạo. Tục hát sình ca giao<br /> duyên thể hiện khát vọng tìm bạn tâm giao, sự bình đẳng<br /> <br /> nhiều tục kiêng kỵ được duy trì như: bố chồng con dâu<br /> muốn trao vật gì cho nhau phải đặt xuống, không trao trực<br /> <br /> và tự do yêu đương. Người Cao Lan không có quan<br /> <br /> tiếp; con dâu ngồi cạnh bố chồng hay anh em trai của<br /> <br /> niệm tảo hôn như người Mông. Con cái trên 18 tuổi mới<br /> được cha mẹ dựng vợ gả chồng. Từ khi còn nhỏ, các em<br /> <br /> chồng phải đặt 1 vật gì đó có tính chất tượng trưng ngăn<br /> cách, đàn bà không được ngồi trên phản gỗ dành cho bố<br /> <br /> gái Cao Lan đã được dạy bảo làm việc nhà, nấu ăn,<br /> chăm sóc người ốm, hái thuốc… Không kết hôn sớm<br /> <br /> chồng nằm, chỗ tiếp khách… Những tập tục đó thể hiện<br /> nét văn hoá cư xử rất đẹp, tế nhị, mang tính giáo dục gia<br /> <br /> nên hầu hết phụ nữ Cao lan sinh đẻ ở tuổi trưởng thành,<br /> sức khỏe sinh sản cho phụ nữ cũng được đảm bảo.<br /> <br /> đình cao.<br /> <br /> Theo tục lệ, khi kết hôn, các đôi trai gái thường tìm<br /> <br /> Cao Lan<br /> <br /> cho mình 1 người làm ông mối (ông mòi). Ông mối được<br /> chọn phải là người đức độ, gia đình êm ấm, biết làm ăn.<br /> Ông mối làm chứng hôn nhân và có trách nhiệm dạy bảo<br /> đôi vợ chồng trẻ như con cái mình, hoà giải khi có mâu<br /> thuẫn. Ngược lại, đôi vợ chồng trẻ cũng phải có trách<br /> nhiệm chăm sóc, quan tâm đến ông bà mối như cha mẹ đẻ<br /> của mình. Quan hệ ông mối - con mối là quan hệ lâu dài,<br /> cả đời gắn kết được coi là một mối quan hệ cơ bản trong<br /> gia đình. Nghi lễ đám cưới của người Cao Lan khá phức<br /> tạp và mang màu sắc duy tâm nhưng nó phản ánh ước mơ<br /> cuộc sống đôi lứa bền chặt, về tương lai tốt đẹp mọi người<br /> đều hướng đến, gắn kết các mối quan hệ gia đình.<br /> Không giống như một số dân tộc khác có quan niệm<br /> hôn nhân cận huyết để giữ của và thờ cúng gia tiên, người<br /> Cao Lan không thừa nhận quan hệ cận huyết thống. Theo<br /> hương ước các làng Cao Lan xưa, gia đình nào có con cái<br /> hôn nhân cận huyết bị phạt vạ phải mổ lợn cho làng ăn.<br /> Mỗi dòng họ Cao Lan thờ ma hương hỏa khác nhau.<br /> Những người thờ cùng ma không lấy nhau. Dù họ chưa có<br /> những hiểu biết khoa học về tác hại của hôn nhân cận<br /> huyết thống và những cấm kỵ mang yếu tố duy tâm<br /> nhưng quan niệm này cũng có mặt tích cực nhất định<br /> trong xây dựng gia đình, đảm bảo sức khỏe nòi giống và<br /> hạn chế những thiệt thòi cho phụ nữ phải chịu đựng từ<br /> hậu quả của hôn nhân cận huyết.<br /> Những quan niệm về xây dựng gia đình của người<br /> Cao Lan cho thấy có nhiều điểm tiến bộ. Vả lại, người<br /> phụ nữ Cao Lan có truyền thống chịu thương chịu khó,<br /> nhẫn nhịn, chiều chuộng chồng con. Tình trạng ly hôn<br /> trong các gia đình Cao Lan rất ít xảy ra. Nhờ vậy, hôn<br /> nhân của phụ nữ được đảm bảo.<br /> Sự phân biệt về giới của người Cao Lan còn có thể<br /> <br /> Bất bình đẳng giới trong các tập tục của người<br /> <br /> Bất bình đẳng trong lao động, sản xuất<br /> Trong các xã hội, bất bình đẳng giới diễn ra khá phổ<br /> biến mà người chịu thiệt thòi nhất đó là phụ nữ. Nguyên<br /> nhân sâu xa của tình trạng bất bình đẳng giới chủ yếu từ<br /> phương thức sản xuất và sở hữu tài sản. Tập quán sản<br /> xuất truyền thống của người Cao Lan là sản xuất nông<br /> nghiệp. Bộ tranh thờ Thần Nông mô tả cảnh sản xuất thể<br /> hiện có sự phân vai lao động truyền thống tương đối rõ<br /> rệt. Đàn ông chọc lỗ tra hạt, cày bừa còn phụ nữ gieo<br /> hạt, gánh mạ, cấy lúa… Ngoài những công việc phụ nữ<br /> phải làm như sản xuất trực tiếp đồng ruộng, trên nương<br /> họ còn phải làm những công việc được coi là thiên chức<br /> của phụ nữ như lấy củi, nấu cơm, xay lúa giã gạo, gánh<br /> nước, chăm sóc con cái… Phân công lao động trong các<br /> gia đình khá tự nhiên theo đặc điểm sinh học và quan<br /> niệm của người Cao Lan về vai trò của từng giới. Tuy<br /> nhiên, do nhiều tập tục khá rườm rà trong sinh hoạt cộng<br /> đồng, đàn ông chủ yếu lo “đối ngoại”, ít quan tâm giúp<br /> đỡ công việc nhà. Những việc nặng nhọc như cày bừa,<br /> phát cây… phụ nữ vẫn phải làm để đảm bảo cuộc sống<br /> gia đình. Phụ nữ chỉ quanh quẩn trong nhà ngoài đồng, ít<br /> được giao tiếp xã hội nên dần mất đi tiếng nói trong xã<br /> hội. Sự bất bình đẳng trong giao tiếp còn dẫn đến hệ quả<br /> khác là nhận thức xã hội của phụ nữ cũng hạn chế. Do<br /> đó, họ không có nhiều hiểu biết để tham gia ý kiến và<br /> quyết định những việc lớn trong gia đình.<br /> Người Cao Lan có những nghề thủ công truyền thống<br /> như: dệt vải, thêu thùa, đan lát. Việc dệt vải, thêu thùa do<br /> phụ nữ làm. Việc đan lát dụng cụ đựng nông sản, dụng cụ<br /> bắt cá không có sự phân vai rõ rệt. Đàn ông cũng tham gia<br /> và làm tốt công việc đan lát. Những việc đòi hỏi sự khéo<br /> léo của phụ nữ không nhiều. Đây cũng là một trong<br /> <br /> thấy trong cấu trúc ngôi nhà sàn truyền thống. Trong nhà<br /> 31<br /> <br /> T.T.M.Binh et al. / No.06_September 2017|p.30-34<br /> <br /> những nguyên nhân vai trò của phụ nữ Cao Lan không<br /> <br /> niệm vạn vật hữu linh. Sự no ấm, bình yên phụ thuộc vào<br /> <br /> thực sự thể hiện được rõ trong gia đình.<br /> <br /> thủy tổ của dòng họ. Nếu như người Kinh rất tôn thờ các<br /> <br /> Bất bình đẳng trong sở hữu tài sản<br /> Về quyền sở hữu của phụ nữ với tài sản của gia đình<br /> và dòng họ khá hạn chế. Gia đình Cao Lan được tổ chức<br /> theo chế độ phụ hệ. Người đàn ông trong gia đình làm<br /> trụ cột, có quyền quyết định mọi việc. Hoạt động kinh tế<br /> tự cung tự cấp là chủ yếu, trao đổi hàng hóa diễn ra rất<br /> ít. Một mặt, phụ nữ Cao Lan không giỏi chi tiêu trong<br /> gia đình và cũng không đề cao việc dạy dỗ con cái biết<br /> thu vén chi tiêu. Mặt khác, họ chỉ được tham gia chi tiêu<br /> những khoản nhỏ cho sinh hoạt. Các hoạt động kinh tế<br /> lớn của gia đình như quyết định sản xuất, dựng nhà…<br /> không được tham gia. Đây cũng là một trong những<br /> nguyên nhân dẫn đến tình trạng họ lao động vất vả<br /> nhưng gia đình, xã hội chưa thực sự đánh giá cao sự<br /> đóng góp của phụ nữ trong làm kinh tế. Đặc trưng cơ<br /> bản trong sở hữu truyền thống của người Cao Lan là sở<br /> hữu tập thể. Mỗi dòng họ có tài sản chung. Đất đai được<br /> chia cho các gia đình sử dụng làm ăn nhưng quyết định<br /> bán, cho lại thuộc quyền của cả dòng họ. Phụ nữ khi về<br /> nhà chồng được canh tác sản xuất và thu hoa lợi trên đất<br /> đai dòng họ nhưng không có quyền hành gì với tài sản<br /> đó. Đây là nguyên nhân họ không có tiếng nói với tài<br /> sản của gia đình chồng. Nhiều người phụ nữ chấp nhận<br /> cảnh sống lầm lũi suốt đời trong gia đình nhiều thế hệ.<br /> Bất bình đẳng trong sinh hoạt tín ngưỡng<br /> Phụ nữ Cao Lan xưa không được thực hiện các nghi<br /> lễ thờ cúng của làng. Các điệu múa phục vụ cho nghi lễ<br /> thờ cúng có hình tượng nữ đều do nam đóng giả. Những<br /> ban bệ, hội đồng làng có vai trò quyết định đến việc lớn<br /> của làng không có phụ nữ tham gia. Phụ nữ Cao Lan<br /> không được làm lễ cấp sắc, không chủ chốt tham gia các<br /> hoạt động thờ cúng của gia đình. Ma Ham được coi là<br /> sạch sẽ, linh thiêng nhất của người Cao Lan nên phụ nữ<br /> <br /> lực lượng tự nhiên sinh sôi nảy nở như thờ mẫu, đất mẹ<br /> thể hiện coi trọng giới nữ thì người Cao Lan không thực<br /> sự coi trọng thờ các lực lượng tự nhiên có khả năng sinh<br /> đẻ. Họ cũng không thực sự coi trọng và lo lắng cho việc<br /> sinh đẻ của người phụ nữ. Phong tục sinh đẻ của người<br /> phụ nữ Cao Lan khá lạc hậu. Phụ nữ khi mang thai phải<br /> kiêng nhiều thứ. Trước kia, phụ nữ Cao Lan sinh con tại<br /> nhà. Các món ăn truyền thống cho sản phụ để có sữa cho<br /> con bú như rau sữa, cứt dê, quả đu đủ, lá thuốc… nhưng<br /> không chú ý đến các nguồn thức ăn giàu dinh dưỡng cho<br /> nhiều sữa. Thậm chí khi người mẹ thiếu sữa, trẻ ốm đau<br /> họ còn đổ lỗi do người mẹ hoặc do tà ma. Họ có nhiều tri<br /> thức dân gian chăm sóc thai phụ bằng các bài thuốc, kinh<br /> nghiệm xử lý bệnh tật. Bên cạnh đó, hoạt động cúng tế,<br /> chữa mẹo, chữa bằng tâm linh khá phổ biến.<br /> Mặc dù là một dân tộc tôn trọng quyền tự do yêu<br /> đương và không quá coi trọng trinh tiết phụ nữ nhưng họ<br /> cũng không cởi mở với phụ nữ chửa hoang. Nếu người<br /> phụ nữ nào chửa hoang hoặc người phụ nữ đã về nhà<br /> chồng nhưng bị đuổi về nhà bố mẹ, theo phong tục sẽ<br /> không được đẻ trong nhà mà phải đẻ ở chuồng trâu hoặc<br /> ngoài sàn. Một số làng còn có hương ước quy định phạt<br /> những người phụ nữ chửa hoang.<br /> Kết luận<br /> Qua những sinh hoạt văn hóa của người Cao Lan cho<br /> thấy cũng có nhiều quan niệm tích cực để đảm bảo hôn<br /> nhân và bình đẳng cho phụ nữ. Người phụ nữ Cao Lan<br /> được tự do hôn nhân, được bảo vệ khi có mâu thuẫn vợ<br /> chồng… Tuy vậy, tình trạng bất bình đẳng giới diễn ra<br /> khá phổ biến trên các mặt như hạn chế giao tiếp xã hội,<br /> học vấn thấp, ít có tiếng nói trong sản xuất, sở hữu tài<br /> sản, sinh hoạt tín ngưỡng, chưa được chăm sóc tốt sức<br /> khỏe sinh sản…<br /> <br /> không được đến gần bàn thờ Ham. Để cho đồ thờ cúng<br /> được sạch sẽ, hầu hết việc nấu nướng, chuẩn bị lễ vật cho<br /> <br /> Hiện nay, đời sống vật chất và tinh thần của người dân<br /> Cao Lan đã được nâng lên. Quan hệ về giới trong các gia<br /> <br /> thờ cúng đều do đàn ông làm. Trong lễ cầu chay, nếu phụ<br /> nữ có kinh nguyệt không được đến nhà gia chủ vì họ cho<br /> <br /> đình Cao Lan đã có sự thay đổi. Một mặt, phương thức<br /> lao động đang được hiện đại hóa dần dần. Phụ nữ Cao<br /> <br /> rằng sẽ làm ô uế, đem lại điềm không may cho gia chủ.<br /> Trong tâm thức, người Cao Lan vẫn thích phụ nữ sinh con<br /> <br /> Lan không còn phải dậy sớm xay thóc giã gạo; với những<br /> tập quán lao động sản xuất và quan hệ gia đình truyền<br /> <br /> trai để phục vụ cho việc cúng tế.<br /> <br /> thống, người phụ nữ Cao Lan không chịu áp lực lớn bởi<br /> <br /> Đời sống tâm linh của người Cao Lan khá phong<br /> phú. Hầu hết các vị thần trong hệ thống thờ thần của<br /> người Cao Lan đều là thần nam. Thần nữ có Phật bà quan<br /> âm, thần bà mụ, bà chúa ca hát Lưu Tam. Họ có quan<br /> <br /> 32<br /> <br /> những trách nhiệm với những việc lớn của gia đình như<br /> xây dựng nhà cửa, cưới hỏi cho con cái, chủ chốt các hoạt<br /> động tâm linh…; dinh dưỡng bữa ăn đã được quan tâm<br /> hơn; sức khỏe phụ nữ, đặc biệt là sức khỏe sinh sản đã<br /> được Nhà nước quan tâm chăm sóc tốt hơn…. Bên cạnh<br /> <br /> T.T.M.Binh et al. / No.06_September 2017|p.30-34<br /> <br /> đó, những tập quán sống lạc hậu vẫn còn ăn sâu vào suy<br /> nghĩ của đồng bào như: tục tang tế rườm rà, chăm sóc sức<br /> khỏe dựa vào cúng bái và các bài thuốc dân gian, hạn chế<br /> trong giao tiếp xã hội… người phụ nữ Cao Lan vẫn chưa<br /> thực sự được bình đẳng và hưởng thụ các thành quả lao<br /> động của mình; đầu tư cho học hành của các em gái từ<br /> bậc trung học phổ thông trở lên chưa thực sự được quan<br /> tâm; phụ nữ vẫn phải vất vả với những hoạt động tín<br /> ngưỡng lạc hậu…. Để thực hiện bình đẳng giới cho phụ<br /> nữ dân tộc thiểu số nói chung và cho phụ nữ Cao Lan nói<br /> riêng không chỉ thực hiện các chính sách của Đảng và<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Lâm Quý (2004), Văn hoá Cao lan, Nxb Khoa học xã hội,<br /> Hà Nội;<br /> 2. Nguyễn Thị Lan Hương (2004), Quan niệm của Ph.Ăng<br /> ghen về gia đình và ý nghĩa của nó đối với việc nghiên cứu gia<br /> đình trong xã hội thông tin, Tạp chí Triết học, số 11;<br /> 3. Trịnh Thị Nghĩa (2015), Những vấn đề cần quan tâm qua<br /> các báo cáo phát triển con người của UNDP, Tạp chí nghiên<br /> cứu Con người, Số 4;<br /> <br /> Nhà nước ở tầm vĩ mô mà cần nắm rõ được những biểu<br /> hiện, nguyên nhân bất bình đẳng giới trong các sinh hoạt<br /> <br /> 4. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam<br /> (2014), Hiến pháp Nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam,<br /> <br /> văn hóa cộng đồng, khắc phục những ảnh hưởng tiêu cực<br /> <br /> Nxb Tư pháp.<br /> <br /> của các tập quán lạc hậu.<br /> <br /> 33<br /> <br />