Bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh lớp 10 THPT tỉnh Thái Nguyên thông qua các bài thực hành Địa lý

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Båi d−ìng n¨ng lùc tù häc cho häc sinh líp 1o THPT tØnh th¸i nguyªn<br /> th«ng qua c¸c bµi thùc hµnh ®Þa lý<br /> §ç ThÞ T©m - NguyÔn ThÞ Hång (Tr−êng §H S− ph¹m - §H Th¸i Nguyªn)<br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò<br /> Trong thêi ®¹i khoa häc c«ng nghÖ ph¸t triÓn nh− vò b-o vµ cïng víi nã lµ sù bïng næ<br /> c«ng nghÖ th«ng tin, viÖc tù häc cã vai trß rÊt quan träng. Tù häc gióp con ng−êi kh«ng ngõng<br /> n©ng cao hiÓu biÕt, cËp nhËt tri thøc nghÒ nghiÖp, ph¸t huy ®−îc n¨ng lùc s¸ng t¹o cña b¶n th©n<br /> trong lao ®éng. NghÞ quyÕt §¹i héi VIII vµ nghÞ quyÕt TW II khãa VIII cña §¶ng ®Òu chØ râ<br /> ph¶i "n©ng cao n¨ng lùc tù häc s¸ng t¹o, n¨ng lùc tù häc thùc hµnh cho häc sinh".<br /> Trong qu¸ tr×nh d¹y häc nãi chung vµ d¹y häc m«n §Þa lý nãi riªng, ng−êi gi¸o viªn<br /> kh«ng chØ cã nhiÖm vô lµ båi d−ìng cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc mét c¸ch cã hÖ thèng, nh÷ng<br /> kh¸i niÖm, quy luËt, c¸c kÜ n¨ng cña bé m«n mµ cßn h×nh thµnh c¸c phÈm chÊt vÒ trÝ tuÖ n¨ng<br /> lùc, t− duy, tÝnh kiªn tr× vµ gãp phÇn h×nh thµnh nh©n c¸ch ng−êi häc. Nh− vËy ngoµi c¸c bµi lý<br /> thuyÕt, c¸c bµi thùc hµnh ®Þa lý cßn cã vai trß quan träng gióp häc sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp,<br /> cñng cè, më réng, hÖ thèng hãa ®−îc c¸c kiÕn thøc ®- häc vµ båi d−ìng cho c¸c em n¨ng lùc<br /> vËn dông tri thøc vµo thùc tiÔn.<br /> 2. KÕt qu¶ nghiªn cøu<br /> 2.1. Quan niÖm vÒ vÊn ®Ò tù häc<br /> Theo Rubakin: "HNy m¹nh d¹n tù m×nh ®Æt ra c©u hái råi tù m×nh t×m lÊy c©u tr¶ lêi, ®ã lµ<br /> ph−¬ng ph¸p tù häc". Tù häc kh«ng chØ lµ xem s¸ch mµ ph¶i biÕt so s¸nh c¸i viÕt trong s¸ch víi<br /> thùc tÕ cuéc sèng, c¸i khoa häc víi c¸i kh«ng khoa häc vµ biÕt liªn hÖ gi÷a c¸c m«n khoa häc [2].<br /> Theo NguyÔn C¶nh Toµn th× tù häc lµ tù m×nh dïng c¸c gi¸c quan ®Ó thu nhËn th«ng tin råi<br /> tù m×nh ®éng n-o, suy nghÜ, sö dông c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ (quan s¸t, so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp...)<br /> vµ cã khi c¶ c¬ b¾p (khi ph¶i sö dông c«ng cô) cïng c¸c phÈm chÊt cña m×nh, råi c¶ ®éng c¬, t×nh<br /> c¶m, c¶ nh©n sinh quan thÕ giíi quan (nh− trung thùc, kh¸ch quan, cã chÝ tiÕn thñ, kh«ng ng¹i khã,<br /> ng¹i khæ, kiªn tr× nhÉn n¹i, lßng say mª khoa häc, biÕn khã kh¨n thµnh thuËn lîi...) ®Ó chiÕm lÜnh<br /> cho ®−îc mét lÜnh vùc hiÓu biÕt cña nh©n lo¹i, biÕn lÜnh vùc ®ã thµnh së h÷u cña m×nh [4].<br /> Sè häc gi¶ kh¸c cho r»ng: Tù häc lµ qu¸ tr×nh nç lùc chiÕm lÜnh tri thøc cña b¶n th©n ng−êi<br /> häc b»ng hµnh ®éng cña chÝnh m×nh, h−íng tíi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh.<br /> Tuy cã nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ tù häc song nh×n chung c¸c t¸c gi¶ ®Òu quan niÖm<br /> r»ng tù häc lµ häc víi sù ®éc lËp vµ tÝch cùc, tù gi¸c ë møc ®é cao. §ã lµ qu¸ tr×nh chñ thÓ ng−êi<br /> häc tù biÕn ®æi m×nh, tù lµm phong phó trÝ tuÖ con ng−êi m×nh b»ng c¸c thao t¸c t− duy hoÆc<br /> ch©n tay, b»ng c¶ ý chÝ, nghÞ lùc vµ say mª häc tËp cña c¸ nh©n. Tù häc cã thÓ diÔn ra ë trªn líp<br /> hoÆc ngoµi giê lªn líp, ch¼ng h¹n nh− gi¶i bµi tËp ë nhµ, n¶y sinh th¾c m¾c khi nghe gi¸o viªn<br /> gi¶ng bµi, tù s¾p xÕp nh÷ng lêi gi¶ng cña gi¸o viªn ®Ó ghi vµo vë...<br /> Tù häc cã thÓ diÔn ra d−íi sù h−íng dÉn trùc tiÕp hoÆc kh«ng trùc tiÕp cña gi¸o viªn. Tù<br /> häc cã thÓ diÔn ra qua nhiÒu h×nh thøc vµ ®−îc thùc hiÖn qua nhiÒu b−íc kh¸c nhau: nh− tiÕp<br /> nhËn th«ng tin tõ m«i tr−êng bªn ngoµi, xö lý th«ng tin dùa vµo vèn kinh nghiÖm hiÓu biÕt cña<br /> m×nh, tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ tù häc. Sù tù häc thµnh c«ng lµ mét ®éng lùc quan träng lµm<br /> cho häc sinh tù tin, nhê ®ã mµ cã sù say mª häc tËp, ®ã lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong ®Ó ph¸t<br /> 142<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> huy søc m¹nh s¸ng t¹o cña thÕ hÖ trÎ, ®ång thêi ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ chÊt l−îng lao ®éng<br /> trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc.<br /> 2.2. Kü n¨ng vËn dông lý thuyÕt ®Ó gi¶i c¸c bµi thùc hµnh §Þa lý<br /> Bµi thùc hµnh §Þa lÝ ®−îc gi¶ng d¹y sau khi häc sinh häc c¸c bµi lý thuyÕt vµ ®- cã mét<br /> sè kü n¨ng ban ®Çu. Giê thùc hµnh nh»m môc tiªu rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o vµ ph¸t huy tÝnh<br /> n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, nguån trÝ lùc dåi dµo trong häc tËp. Kü n¨ng thùc hµnh §Þa lý lµ yªu cÇu<br /> kh«ng thÓ thiÕu cña viÖc häc m«n §Þa lý bëi v× c¸c kü n¨ng kü x¶o, lµ th−íc ®o kÕt qu¶ häc tËp<br /> cña häc sinh theo xu h−íng d¹y häc tÝch cùc.<br /> C¨n cø vµo ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa §Þa lÝ 10 hiÖn nay, viÖc tæ chøc vµ ®æi míi<br /> ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc bµi thùc hµnh §Þa lý ph¶i ®¸p øng c¸c yªu cÇu sau:<br /> - Tæ chøc cho häc sinh häc tËp c¸c bµi thùc hµnh §Þa lý b»ng ph−¬ng ph¸p tù häc cã sù<br /> h−íng dÉn cña gi¸o viªn.<br /> - X©y dùng c¸c phßng thùc hµnh bé m«n víi trang thiÕt bÞ phï hîp víi môc ®Ých vµ néi<br /> dung ch−¬ng tr×nh, ph−¬ng ph¸p d¹y häc nh»m ®¸p øng víi nhu cÇu häc tËp cña häc sinh.<br /> - C¶i tiÕn viÖc kiÓm tra ®¸nh gi¸, n©ng cao vai trß vµ kh¶ n¨ng tù ®¸nh gi¸ cña häc sinh.<br /> Bµi thùc hµnh §Þa lý ®−îc lång ghÐp, tÝch hîp trong c¸c bµi lý thuyÕt cã thÓ lµ bµi tËp nhËn<br /> thøc hoÆc bµi tËp rÌn luyÖn kü n¨ng. ChÝnh v× vËy yªu cÇu thêi gian dµnh cho viÖc hoµn thiÖn bµi<br /> thùc hµnh trªn líp còng nh− ë nhµ cÇn ®−îc s¾p xÕp hîp lý d−íi sù h−íng dÉn cña gi¸o viªn. Kh¸c<br /> víi c¸c bµi d¹y lý thuyÕt, bµi thùc hµnh §Þa lý ®ßi hái ng−êi häc ph¶i ®éc lËp, chñ ®éng hoµn<br /> thµnh nhiÖm vô häc tËp cña riªng m×nh ®èi víi tõng bµi. Ng−êi häc ph¶i tù häc lµ chÝnh, ®ång<br /> thêi ph¶i biÕt tù kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®Æc biÖt ph¶i cã høng thó häc tËp<br /> vµ cã ý trÝ nghÞ lùc v−ît mäi trë ng¹i khã kh¨n trong häc tËp. §Ó häc sinh häc tËp chñ ®éng<br /> trong gi¶ng d¹y cÇn chó ý t¹o nªn ®éng c¬ trong häc tËp, t¨ng c−êng kiÓm tra, ®¸nh gi¸ th−êng<br /> xuyªn ®èi víi c¶ bµi häc lý thuyÕt còng nh− thùc hµnh, cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh suy nghÜ,<br /> vËn dông nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o trong tõng bµi tËp thùc hµnh.<br /> Muèn thùc hiÖn tèt c¸c mèi liªn hÖ ng−îc gi÷a kiÕn thøc lý thuyÕt vµ bµi thùc hµnh, cÇn<br /> cho häc sinh ph¶n håi kÞp thêi, ®Ó häc sinh biÕt kÕt qu¶ bµi thùc hµnh hä ®- lµm ®óng hay sai?<br /> sai ë phÇn nµo? ®iÒu nµy gióp ng−êi häc tù ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh häc tËp cña m×nh.<br /> Trong qu¸ tr×nh h−íng dÉn bµi thùc hµnh cÇn theo dâi th−êng xuyªn c«ng viÖc häc tËp<br /> cña häc sinh trªn c¶ viÖc lÜnh héi tri thøc, h×nh thµnh kü n¨ng, th¸i ®é, chØ cho häc sinh kh¾c phôc<br /> nh÷ng thiÕu sãt trong qu¸ tr×nh häc tËp. T¨ng c−êng khuyÕn khÝch häc sinh, trao ®æi gióp ®ì lÉn<br /> nhau vµ cÇn t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh tù häc víi nhÞp ®é phï hîp víi n¨ng lùc cña b¶n th©n.<br /> 2.3. N¨ng lùc tù häc vµ bµi thùc hµnh §Þa lý<br /> Ch−¬ng tr×nh §Þa lý líp 10 ë tr−êng phæ th«ng nãi chung bao gåm nh÷ng kiÕn thøc lý<br /> thuyÕt vµ thùc tÕ vÒ tù nhiªn, kinh tÕ - x- héi. Trong ®êi sèng hµng ngµy häc sinh ®−îc tiÕp xóc,<br /> ®−îc nhËn biÕt chóng qua c¸c nguån th«ng tin kh¸c nhau. §©y lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt<br /> ®Ó häc sinh cã thÓ tù häc vµ kh¾c s©u c¸c kiÕn thøc ®- häc trªn líp. V× vËy, ®Ó hiÓu mét kiÕn<br /> thøc nµo ®ã, ng−êi häc cã thÓ dùa trªn c¬ së lý thuyÕt cã tr−íc tõ ®ã h×nh thµnh kiÕn thøc míi.<br /> Mçi bµi thùc hµnh kh¸c nhau cã môc ®Ých, yªu cÇu riªng, do vËy kh«ng thÓ ¸p dông mét<br /> ph−¬ng ph¸p vµo tÊt c¶ c¸c bµi thùc hµnh. Gi¸o viªn ph¶i linh ho¹t tïy vµo tr×nh ®é nhËn thøc<br /> cña häc sinh ë tr−êng líp cô thÓ ®Ó t×m ra ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, phï hîp trong qu¸ tr×nh tù häc.<br /> 143<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Theo nguyªn t¾c, ng−êi häc tiÕp thu tri thøc tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, v× vËy c¸c bµi thùc<br /> hµnh ph¶i xÕp tõ dÔ ®Õn khã, c¸c c©u hái còng s¾p xÕp phï hîp tr×nh ®é nhËn thøc cña häc sinh,<br /> ®Ó dÇn dÇn h×nh thµnh kü n¨ng.<br /> Yªu cÇu vµ nhiÖm vô cÇn ®¹t ®èi víi gi¸o viªn vµ häc sinh trong d¹y häc bµi thùc hµnh lµ:<br /> - VÒ nhËn thøc: gióp häc sinh n¾m ®−îc kiÕn thøc c¬ b¶n trong giê gi¶ng b»ng c¸ch tiÕn<br /> hµnh nhiÒu lÇn c¸c bµi thùc hµnh cïng lo¹i nh− c¸ch vÏ biÓu ®å, ph©n tÝch sè liÖu thèng kª, ph©n tÝch<br /> b¶n ®å, biÓu ®å... Møc ®é phøc t¹p cña bµi thùc hµnh dÇn ®−îc n©ng lªn, ®iÒu ®ã sÏ gióp cho häc<br /> sinh ghi nhí l¹i kiÕn thøc cò ®Ó vËn dông mét c¸ch hiÖu qu¶ trong viÖc lÜnh héi tri thøc míi mét<br /> c¸ch chñ ®éng vµ tù lùc. Néi dung bµi thùc hµnh sau ph¶i liªn hÖ víi nh÷ng kÜ n¨ng cña bµi<br /> tr−íc, nh− vËy buéc häc sinh ph¶i ®µo s©u suy nghÜ, vËn dông nh÷ng kiÕn thøc vµ kü n¨ng ®- cã<br /> ®Ó lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò míi ®Æt ra trong c¸c bµi tËp, tõ ®ã t¹o høng thó häc tËp cho häc sinh.<br /> - VÒ kü n¨ng: kü n¨ng bao giê còng xuÊt ph¸t tõ tri thøc (tri thøc lý thuyÕt vµ tri thøc<br /> hµnh ®éng), chÝnh v× vËy khi rÌn luyÖn cho häc sinh mét kü n¨ng nµo ®ã cÇn ph¶i cung cÊp nh÷ng<br /> kiÕn thøc c¬ së cã liªn quan ®Õn kü n¨ng ®ã, tiÕp ®Õn lµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¸ch thùc hiÖn nã.<br /> 3. KÕt luËn<br /> §Þa lý lµ mét m«n häc cã nhiÒu thuËn lîi cho viÖc tù häc cña häc sinh THPT. Ho¹t ®éng<br /> tù häc kh«ng nh÷ng cã quan hÖ chÆt chÏ víi ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vµ sù qu¶n lý häc sinh<br /> cña nhµ tr−êng mµ cßn phô thuéc rÊt lín vµo c¬ së vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tiÖn kü thuËt d¹y häc
<br /> Tãm t¾t<br /> Trªn c¬ së t×m hiÓu vÒ n¨ng lùc tù häc vµ mèi quan hÖ gi÷a néi dung bµi thùc hµnh vµ<br /> kiÕn thøc lý thuyÕt. Cho thÊy: Qu¸ tr×nh tù häc lµ mét trong nh÷ng yÕu tè tÝch cùc, quan träng.<br /> C¸c ph−¬ng ph¸p h−íng dÉn lµm bµi thùc hµnh ®Þa lý gióp cho ng−êi häc ph¸t huy ®−îc n¨ng<br /> lùc vËn dông kiÕn thøc lý thuyÕt vµo thùc tÕ, ®ång thêi h×nh thµnh kü n¨ng tù kiÓm tra ®¸nh gi¸,<br /> tù tæ chøc häc tËp nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ cao trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc.<br /> Summary<br /> Improving capacity of 10 class pupil’s self studying through geographical exercise<br /> The studies on self-study ability and the interrelationship between practices and theories<br /> of geography have shown that self-study is one of the positive and important factors in learning<br /> process. The guiding methods for practical assignments enable students to apply theories into<br /> practices. In addition, the capacities in self-reflection and arrangement of learning schedules are<br /> also formulated among the students for effective and efficient learning achievements.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> [1]. Lª Kh¸nh B»ng (1998), Ph−¬ng h−íng c¬ b¶n n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ tù häc, tù<br /> ®µo t¹o cña HS - SV. §H&GDCN.<br /> [2]. Rubakin (1982), Tù häc nh− thÕ nµo (b¶n dÞch cña NguyÔn §×nh C«i), Nxb GD, Hµ Néi.<br /> [3]. TrÞnh Tróc L©m (1996), Mét sè vÊn ®Ò vÒ ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y, häc §Þa lý lÊy häc sinh<br /> lµm trung t©m, Së GD&§T B¾c Th¸i.<br /> [4]. NguyÔn C¶nh Toµn (1998), Bµn luËn vµ kinh nghiÖm vÒ tù häc, Nxb GD, Hµ Néi.<br /> <br /> 144<br /> <br />