Buôn làng người Gia Rai ngày nay - nghiên cứu trường hợp làng Greo Pết

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 (49) - Thaùng 01/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Buôn làng người Gia Rai ngày nay-<br /> Nghiên cứu trường hợp làng Greo Pết 1<br /> Village of the Gia Rai ethnic group today: A case study of the Greo Pet Village<br /> <br /> TS. Trần Hạnh Minh Phương<br /> Trường Đại học Thủ Dầu Một<br /> <br /> Tran Hanh Minh Phuong, Ph.D.<br /> Thu Dau Mot University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Trong bối cảnh hiện đại hóa và toàn cầu hóa diện mạo Tây Nguyên không ngừng biến đổi nhưng điều<br /> đó không có nghĩa là tất cả những yếu tố truyền thống hoàn toàn biến mất. Nghiên cứu làng Greo Pết<br /> của người Gia Rai (xã Dun, huyện Chư Sê, tỉnh Gia Lai) cho thấy một số yếu tố văn hóa truyền thống<br /> vẫn song song tồn tại với các yếu tố hiện đại, thể hiện trong việc quản trị làng, trong lĩnh vực kính tế,<br /> đời sống tín ngưỡng, các nghi lễ vòng đời, phương thức điều trị và chăm sóc y tế, việc giáo dục thế hệ<br /> trẻ. Điều này rất có ý nghĩa cho sự phát triển theo hướng bền vững của làng bởi những yếu tố này góp<br /> phần củng cố căn cước tính tộc người, làng phát triển về kinh tế nhưng không đánh mất truyền thống<br /> văn hóa.<br /> Từ khóa: người Gia Rai, văn hóa người Gia Rai, Tây Nguyên ngày nay.<br /> Abstract<br /> In the current context of modernization and globalization, cultures of the ethnic groups living in the<br /> Central Highlands have been constantly changing, but that does not mean the complete erasion of<br /> traditional elements. By studying the Greo Pet Village (in Dun Commune, Chu Se District, Gia Lai<br /> Province) of the Gia Rai ethnic people, this article shows that traditional elements co-exist with modern<br /> elements, which is expressed in village administration, economy, religion, belief, life-cycle rituals,<br /> medical treatment, education for younger generations, etc. This coexistence of traditional and modern<br /> elements ensures the sustainable development of the village, protecting the ethnic identity while<br /> developing economy.<br /> Keywords: Gia Rai people, Gia Rai people”s culture, Central Highlands.<br /> <br /> <br /> <br /> Buôn làng Tây Nguyên nói chung và hóa Tây Nguyên. Trong bối cảnh đó, buôn<br /> buôn làng của người Gia Rai nói riêng là làng của người Gia Rai ra sao? Những yếu<br /> hình thái tổ chức xã hội cổ truyền tồn tại và tố truyền thống nào còn được bảo tồn và đã<br /> tiến triển tương đối bền vững trên vùng đất bị biến đổi, những yếu tố văn hóa nào mới<br /> này cho đến nửa đầu thế kỷ XX. Nhưng xuất hiện là mục tiêu của bài viết này.<br /> những chính sách của nhà nước trong các Tư liệu chính của bài viết là nguồn<br /> thời kỳ lịch sử, quá trình di dân và bối cảnh thông tin thu thập từ hai đợt khảo sát thực<br /> toàn cầu hóa đã làm biến đổi sâu sắc văn địa vào tháng 8 năm 2014 và tháng 1 năm<br /> <br /> 30<br /> 2015 bao gồm nghiên cứu định tính (phỏng chỉ có khoảng hơn 1.000 người Gia Rai,<br /> vấn sâu, quan sát tham dự) và nghiên cứu hoàn toàn chưa có người Kinh. Những năm<br /> định lượng trong khuôn khổ đề tài Vai trò 1975-1980, có năm hộ người Kinh - Gia<br /> các định chế phi chính thức đối với sự phát Rai (chồng người Kinh vốn là bộ đội của<br /> triển bền vững ở Tây Nguyên do vùng này cưới vợ người Gia Rai). Sau năm<br /> TS. Nguyễn Mạnh Hùng, trường Đại học 1995, người Kinh và một số tộc người<br /> Nguyễn Tất Thành làm chủ nhiệm. Bài viết thiểu số phía Bắc di cư ồ ạt vào vùng này<br /> cũng trích dẫn từ bản thảo quyển Buôn làm dân số của xã tăng cơ học một cách đột<br /> làng Tây Nguyên ngày nay (kết quả nghiên biến.Theo thống kê năm 2013, tại xã Dun<br /> cứu của đề tài) của tập thể tác giả Võ Công có 2076 người Gia Rai (so với người Kinh<br /> Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh là 2010 người, trên tổng số 4324 người<br /> Hùng (chủ biên), Phan Văn Dốp, Nguyễn toàn xã. Toàn xã có bảy thôn làng, trong đó<br /> Đức Lộc, Phan Thanh Lời, Trần Hạnh có sáu làng người Gia Rai, và một thôn<br /> Minh Phương, Vũ Ngọc Xuân Ánh (2015). người Kinh: làng Kueng Mép, Greo Sék,<br /> Bài viết khái quát về diện mạo buôn Ring Răng, làng Pan, Ia Long, Greo Pết và<br /> làng người Gia Rai ngày nay trên các lĩnh Bình Minh (thôn người Kinh). Người dân ở<br /> vực: không gian và mô hình cư trú, việc xã Dun (kể cả UBND) có cách gọi “làng”<br /> quản trị làng, đời sống kinh tế, hôn nhân để chỉ nơi có đông người Gia Rai và gọi<br /> gia đình, tín ngưỡng - tôn giáo, giáo dục, y “thôn” để chỉ nơi có đông người Kinh. Và<br /> tế, đời sống văn hóa tinh thần qua kết quả qua tên gọi chúng ta cũng có thể phân biệt<br /> nghiên cứu trường hợp làng Greo Pết (xã làng người Gia Rai và thôn người Kinh.<br /> Dun, huyện Chư Sê, tỉnh Gia Lai). 2. Nội dung<br /> Làng Greo Pết là nơi có đông người 2.1.Về không gian và mô hình cư trú<br /> Gia Rai sống tập trung và còn giữ lại được Trong quá khứ buôn làng của người Gia<br /> nhiều yếu tố truyền thống nên được chúng Rai gắn liền với rừng, thác nước, con suối và<br /> tôi chọn nghiên cứu điển hình. Hiện vẫn đặc biệt là phải gần giọt nước để có nước<br /> chưa có tài liệu thành văn nào viết về lịch sử uống và nước sinh hoạt. Tên gọi tộc người,<br /> của làng Greo Pết, chúng tôi chỉ có thể dựa tên làng mang dấu ấn của thiên nhiên.<br /> vào nguồn thông tin từ các cuộc phỏng vấn Jacques Dournes giải thích tộc danh<br /> hồi cố để phác họa đôi nét về ngôi làng. Gia Rai đồng nghĩa với từ Giơ rai (thác<br /> Làng Greo Pết là ngôi làng lâu đời của nước), cho biết tổ tiên của tộc người Gia<br /> người Gia Rai nhưng không xác định được Rai từng tụ cư ở vùng núi, có nhiều thác<br /> chính xác làng ra đời năm nào. Do chiến ghềnh. Không gian sinh tồn của người Gia<br /> tranh, bệnh tật, thiếu đất canh tác làng có ít Rai là rừng, ngay cả “rẫy và làng là một<br /> nhất năm lần dời đổi vị trí nhưng đều nằm phần cắt ra từ rừng, lấy đi của rừng bằng<br /> dọc theo suối Pết và nước giọt Pết. Theo già rìu và lửa” (Jacques Dournes, 2006, tr.4).<br /> làng Rơ Mal P ban đầu làng chỉ 18 gia đình “Rừng, phủ kín phần lớn khu vực sinh sống<br /> sinh sống, dần dần không gian làng được của cư dân tại chỗ, chiếm vị trí trung tâm<br /> mở rộng do dân số đông (Trần Hạnh Minh của miền đất này (..). Rừng có mặt ở khắp<br /> Phương, Ghi chép điền dã, tháng 8 - 2014). nơi, trong làng, ngoài rẫy.” (Jacques<br /> Theo Trần Văn Th (chủ tịch hội Nông Dourenes, 2006, tr.13).<br /> dân xã Dun) trước năm 1975, trong xã Dun Từ tháng 7 năm 1977, chính quyền địa<br /> <br /> 31<br /> phương ở các nơi đồng loạt thực hiện chủ đình bằng việc tách đại gia đình thành các<br /> trương của nhà nước là trực tiếp đi vào gia đình hạt nhân và những cặp vợ chồng<br /> rừng vận động, giải thích cho các tộc người trẻ muốn ra sống riêng để được tư hữu về<br /> thiểu số ích lợi của việc sống định cư, với tài sản, phát triển kinh tế hộ gia đình riêng,<br /> phương châm “năm gần, ba có” (gần Đảng, được tự do, không bị trói buộc bởi các mối<br /> gần nhau, gần đường, gần chợ, gần trường quan hệ thân tộc. Điều này đã khiến buôn<br /> học, có nước, có đất, có bưng để sản xuất). làng người Gia Rai ngày nay hoàn toàn<br /> Theo cuộc vận động này, dân làng Greo không còn những ngôi nhà dài của đại gia<br /> Pết dần dần làm nhà sống tập trung gần đình sống chung mà thay vào đó là những<br /> đường, gần trường học, trạm y tế, gần chợ ngôi nhà đất của gia đình hạt nhân.<br /> để thuận lợi cho việc đi lại, buôn bán, học Dưới đây là một số câu chuyện liên<br /> tập và chữa bệnh. Vì thế làng Greo Pết của quan đến lý do các cặp vợ chồng sau khi<br /> người Gia Rai không gắn với rừng nữa mà cưới không muốn ở chung trong gia đình<br /> ở gần đường giao thông, và hiện tại gần Ủy mở rộng.<br /> ban nhân dân xã. Phần lớn các nhà trong Trường hợp gia đình ông Rơ Mal Gl<br /> làng được cất dọc theo đường làng, hoặc (người Gia Rai, sinh năm 1959, làng Greo<br /> theo những con đường nhỏ chạy quanh Pết, xã Dun). Ông kể, khi ông còn là thanh<br /> làng. Xung quanh làng không còn rừng mà niên vẫn còn tập quán sống chung trong<br /> thay vào đó là những mảnh vườn trồng ngôi nhà dài, Sau khi kết hôn ông sống<br /> bắp, vườn tiêu, cà phê hay vườn cây ăn chung với bố mẹ vợ, vợ chồng chị gái của<br /> trái, những luống rau để cải thiện bữa ăn vợ, vợ chồng em gái, dù mỗi cặp vợ chồng<br /> hàng ngày. Tại làng Greo Pết nhà ở không làm kinh tế riêng nhưng vẫn hỗ trợ nhau<br /> san sát nhau, khoảng cách giữa các nhà có khi cần, không có chuyện xích mích do<br /> vườn xung quanh, thường là một mảng ganh tị về tài sản sở hữu giữa các gia đình<br /> bắp, 20-30 gốc cây cà phê hoặc đám mì nhỏ. Theo ông từ khi có nhiều người Kinh<br /> (Trần Hạnh Minh Phương, Ghi chép điền đến, người Gia Rai học được cách hạch<br /> dã, tháng 8 - 2014). toán, so sánh của người Kinh nên các gia<br /> Dân làng không sống trong rừng nữa và đình nhỏ không còn muốn sống chung<br /> rừng thiêng cũng bị thu hẹp dần. Như lời trong một ngôi nhà dài nữa. Chẳng hạn, gia<br /> của ông Nguyễn Văn Th (chủ tịch Hội đình ông, người con gái lớn có chồng<br /> Nông dân xã Dun) “Rừng cấm là do các cụ người Kinh (quê ở Thanh Hóa) sau lễ cưới<br /> già xưa muốn giữ rừng đầu nguồn, bảo vệ vài ngày đã có nguyện vọng ra ở riêng và<br /> nguồn nước, tránh sạt lở. Tuy nhiên, người ông đã phải đồng ý để giữ hạnh phúc cho<br /> Gia Rai sau này đã giảm bớt niềm tin vào con gái, trong khi hai người con gái kế có<br /> điều này, họ chặt cây trong cả khu rừng chồng người Gia Rai và người Ê Đê vẫn<br /> cấm. Rừng cấm ở làng Pan trước đây rộng hiện đang sống chung với ông và những<br /> khoảng 5 héc-ta, nhưng hiện nay chỉ còn người con chưa kết hôn (Vũ Ngọc Xuân<br /> khoảng 2 héc-ta” (Trần Hạnh Minh Phương, Ánh, Ghi chép điền dã, tháng 8 - 2014).<br /> Ghi chép điền dã, tháng 8-2014). Theo Vũ Ngọc Xuân Ánh qua câu<br /> Không gian sống thay đổi, mô hình cư chuyện này cho thấy chính “trình độ hạch<br /> trú cũng thay đổi. Chủ trương khuyến toán” khiến cho những cặp vợ chồng không<br /> khích sản xuất và sở hữu cá thể hoặc hộ gia thể sống chung trong một mái nhà với nhau<br /> <br /> 32<br /> được, hay nói cách khác đây có lẽ là một xử kiện, ông mai, người chủ mương nước,<br /> trong những nguyên nhân (nếu có những thầy cúng. Trong đó đứng đầu là già làng<br /> nguyên nhân khác) khiến người Gia Rai vì “già làng là người cao tuổi, có uy tín<br /> chuyển từ mô hình sống chung trong một trong cộng đồng, được mọi người tín<br /> ngôi nhà sàn dài sang hình thức sống trong nhiệm và được coi là tinh hoa của buôn<br /> nhà nhỏ, với gia đình hạt nhân (Vũ Ngọc làng. Uy tín và vị trí ấy nảy sinh và tồn tại<br /> Xuân Ánh, Ghi chép điền dã, tháng 8 -2014). trên cơ sở một số ưu thế cá nhân như tuổi<br /> Việc chuyển đổi mô hình cư trú từ nhà tác, tri thức và tài sản của họ theo quan<br /> sàn dài sang nhà sàn ngắn hay nhà đất niệm chung của cộng đồng” (Lưu Hùng,<br /> không đơn giản là chuyện tách hộ mà đã 1994, tr. 174-175).<br /> làm suy yếu tính cố kết của dòng họ mẫu Ngày nay buôn làng người Gia Rai<br /> hệ, từ đó làm biến mất hoặc suy giảm không còn là thiết chế xã hội tự quản độc<br /> những điều khoản của luật tục vốn bảo vệ lập làng trở thành một cấp hành chính trực<br /> cho dòng họ nữ. thuộc xã, tại làng song song tồn tại hai định<br /> Làn sóng di dân tự do ồ ạt vào Tây chế chính thức và phi chính thức cùng điều<br /> nguyên sau năm 1975 đã làm dân số Tây hành và quản trị làng.<br /> Nguyên tăng cơ học đột biến, làm biến đổi Định chế chính thức là chính quyền<br /> tâm thế, đời sống và cấu trúc của buôn làng cấp thôn có trách nhiệm triển khai và thực<br /> truyền thống ở đây. Đến năm 1999, trong hiện những chủ trương của Đảng, chính<br /> số 586 xã ở Tây nguyên, không còn xã nào sách của nhà nước trong làng, điều hành và<br /> chỉ có các tộc người bản địa, nhưng đã có quản lý các hoạt động của làng theo pháp<br /> đến 52 xã, chiếm 8,9% tổng số xã, chỉ gồm luật, là “cánh tay nối dài” của nhà nước<br /> các tộc người từ nơi khác di dân vào đây, trung ương. Hệ thống quản lý chính thức<br /> chủ yếu sau năm 1975 (Lê Văn Khoa, của làng bao gồm chi bộ Đảng có trách<br /> Phạm Quang Tú, 2014, tr. 227-228). Nếu nhiệm lãnh đạo, trưởng thôn có trách<br /> vào năm 1906, chưa có người Kinh cư trú nhiệm quản lý chung; giúp việc cho trưởng<br /> ở Tây nguyên, thì đến năm 2002 đã có 3,5 thôn có phó trưởng thôn, thôn đội trưởng,<br /> triệu người Kinh, làm giảm tỷ lệ dân số các công an viên, các thành viên của tổ hòa<br /> tộc người thiểu số tại chỗ ở vùng này từ giải, các nhân viên khuyến lâm, khuyến<br /> 95% xuống còn 30% vào thời điểm này nông, dân số và kế hoạch hóa gia đình, y tế<br /> (Nguyên Ngọc, 2011, tr. 7-26). Làng Greo cộng đồng, mặt trận tổ quốc và các tổ chức<br /> Pết cũng không nằm ngoài xu hướng này, đoàn thể quần chúng (Đoàn thanh niên,<br /> năm 2010, thành phần tộc người ở làng Hội phụ nữ, Hội nông dân, Hội cựu chiến<br /> như sau: người Kinh có 31 hộ (115 nhân binh...) có trách nhiệm vận động, tập hợp<br /> khẩu), người Mường 1 hộ (4 nhân khẩu) và nhân dân tham gia vào việc xây dựng và<br /> 96 hộ người Gia Rai (514 nhân khẩu) (Ủy bảo vệ buôn làng.<br /> ban Nhân dân xã Dun, 2010). Điều này, sẽ Các công việc chung của làng do<br /> có ảnh hưởng đến sự biến đổi của làng. trưởng thôn điều hành với sự trợ giúp của<br /> 2.2. Về việc quản trị làng người hòa giải. Khi cần họp dân làng,<br /> Buôn làng cổ truyền của người Gia Rai trưởng thôn đánh ba tiếng kẻng đến họp ở<br /> được vận hành theo thiết chế tự quản bằng tại nhà rông của làng hoặc ở nhà trưởng<br /> các vai trò của già làng, trưởng tộc, người thôn để quyên góp tiền cho gia đình có<br /> <br /> 33<br /> người thân qua đời ở trong làng, đóng góp nhưng trong chừng mực nào đó vẫn giữ vai<br /> các quỹ do xã vận động hoặc đóng góp để trò mang lại sự an lành về mặt tinh thần<br /> mua tài sản chung cho làng (bộ chiêng cho dân làng. Những gia đình có người đau<br /> chẳng hạn), hay phổ biến những công việc ốm, người vừa hết bệnh từ bệnh viện về,<br /> chung của làng, các chính sách của xã (như hay có nhiều chuyện không may xảy ra đều<br /> xây dựng đường, hệ thống thủy lợi...). Tiêu mời ông đến cúng yang sang để cầu hết<br /> chuẩn dân làng bầu chọn trưởng thôn gần bệnh và cầu bình an.<br /> giống như tiêu chuẩn chọn già làng: tuổi Trong buôn làng người Gia Rai để trai<br /> trung niên trở lên, ăn nói lưu loát, giỏi làm gái cưới nhau không thể thiếu vai trò của<br /> ăn kinh tế, gia đình khá giả, có kinh ông mai. Ông mai là cầu nối giữa hai gia<br /> nghiệm sống, người có uy tín, nói dân làng đình cô dâu và chú rể, làm nhiệm vụ mai<br /> nghe (giống như già làng ngày xưa) và là mối để hai bên gia đình biết nhau, là người<br /> người Gia Rai. Theo chúng tôi trưởng thôn đưa ra sự thương lượng giữa đôi bên để đi<br /> làng Greo Pết, Rahlan L đạt được những đến những điều hai bên đều đồng ý. Ông<br /> tiêu chuẩn vừa nêu. Trưởng thôn là cầu nối mai còn là người làm chứng cho cuộc hôn<br /> giữa dân làng với chính quyền địa phương, nhân, theo dõi suốt cuộc sống của đôi vợ<br /> thay mặt dân làng tham gia các cuộc họp chồng để kịp thời điều chỉnh những hành vi<br /> có liên quan đến dân làng. có nguy cơ phá vỡ hôn ước. Ông mai là<br /> Cùng với trưởng thôn, tại làng Greo người điều khiển buổi lễ trao vòng, là<br /> Pết thầy cúng, ông mai, người hòa giải, người đưa ra mức phạt, cũng như là người<br /> trưởng tộc, chủ mương nước vẫn tham gia hòa giải cho đôi vợ chồng và dòng họ hai<br /> điều hành và quản trị làng. Mỗi người đảm bên nếu có xảy ra chuyện xung đột. Chính<br /> nhiệm một công việc cụ thể, giải quyết vì vai trò đó, ông mai Ksor T ngoài công<br /> những việc nội bộ của làng. việc làm nông cho gia đình, ông thường<br /> Làng Greo Pết hiện đang khuyết già xuyên bận rộn cho việc mai mối, giải quyết<br /> làng vì già làng Rơ Mal P (trong lúc đang những xung đột vợ chồng.<br /> là già làng) có con gái chết vì bệnh lúc 13 Ông Rơ Mal B đóng vai trò là người<br /> tuổi – một điều không may, ông không còn hòa giải của làng Greo Pết từ năm 1995<br /> được cúng yang cho làng nên ông mất đi đến nay (Vũ Ngọc Xuân Ánh, Ghi chép<br /> vai trò già làng. Và phải đợi sau khi gia điền dã, tháng 8-2014). Ông được dân làng<br /> đình ông tổ chức lễ bỏ mả cho con gái xấu tín nhiệm trong việc hòa giải, phân xử các<br /> số này, làng mới được bầu già làng mới. mâu thuẫn, xích mích giữa các thành viên<br /> Hiện tại, ông Rơ Mal B là người hòa giải trong làng. Theo ông, việc xử kiện căn cứ<br /> phần nào kiêm luôn việc của già làng, cùng vào các điều khoản luật tục để định tội đối<br /> với trưởng thôn điều hành làng. với những ai vi phạm. Vì thế, người xử<br /> Thầy cúng-chủ lễ là người đàn ông có kiện thường là người có khả năng bẩm<br /> năng lực đặc biệt, đảm nhận việc cúng bái, sinh, thuộc lòng và thấu hiểu các điều<br /> giao tế, làm mối dây liên hệ giữa con người khoản của luật tục. Ông Rơ Mal B kể về<br /> với các thế lực siêu nhiên nhằm đáp ứng cách ông giải quyết những vụ xích mích<br /> yêu cầu, nguyện vọng trong đời sống tâm trong làng “(..) đánh nhau [nè], vợ chồng<br /> linh của buôn làng. Uy thế của thầy cúng ghét nhau (…). thế này thế kia, cãi nhau.<br /> Rơ Mal H không còn nguyên vẹn như xưa Nếu mà mình giải quyết theo luật dân tộc<br /> <br /> 34<br /> mình, hồi xưa (mà) hai vợ chồng cứ đánh mương. Ông quản lý và bảo vệ con mương<br /> nhau miết, cãi nhau miết vậy, giải quyết bằng cả tình cảm, trách nhiệm và niềm tự<br /> cho tụi nó bỏ nhau, bỏ thử thôi, cho chồng hào. Mỗi năm hai lần, trước và sau khi làm<br /> đi một tháng, hai tháng rồi quay lại. Không vụ đông xuân, dân ba làng Greo Sek – nơi<br /> phải giống luật nhà nước. Luật nhà nước là bắt đầu con mương, dân làng Greo Pết và<br /> khác, luật dân tộc mình là như vậy đấy. làng Ring Rang - nơi con mương mang<br /> (…) Hay con gái có chồng rồi, hai đứa nó nước đến, dưới sự chỉ huy của ông Rahlan<br /> lấy nhau rồi, cuối cùng nó lại hiếp dâm đứa Bl (bên cạnh là chính quyền xã) nạo vét<br /> con gái khác, nó muốn bỏ vợ cũ. Theo làm sạch mương nước.<br /> phong tục mình chỉ phạt một con heo và Như vậy, tại làng Greo Pết ngày nay<br /> một con gà cúng cho vợ nó để trở về. Tự được điều hành và quản lý bởi định chế<br /> mình làm thì mình xử như thế thôi”. Ngày chính thức – tổ chức chính quyền cấp thôn<br /> nay, trong các vụ hòa giải khi đưa ra mức và định chế phi chính thức với vai trò của<br /> phạt ông rất cân nhắc, vì “nếu mình phạt người hòa giải, ông mai, thầy cúng và chủ<br /> giống hồi xưa, đúng nhà nó nghèo thì nó mương nước. Cơ cấu của tổ hòa giải thể<br /> lấy ở đâu ra (..) cuối cùng nó tức quá nó hiện rõ điều này. Tổ hòa giải của buôn làng<br /> giết người, tự nó giết người mình chịu. thường có thành phần gồm người hòa giải<br /> (Hay) nếu mình phạt nó lấy heo 50 kg, 60 đóng vai trò điều hành việc xử kiện, trưởng<br /> kg, nó không biết lấy ở đâu ra, nó đi ăn thôn đại diện cho chính quyền địa phương<br /> trộm ăn cặp người ta. Mình nghĩ là nó làm và già làng đại diện cho dân làng (làng<br /> như thế không đúng cho nên mình phải Greo Pết đang khuyết già làng nên ông Rơ<br /> thỏa thuận cho nó nhẹ nhàng. Hồi xưa là Mal B vừa là người hòa giải vừa đóng vai<br /> đâu có biết xử như thế đâu. Nó chết cũng trò già làng vì ông là người hiểu biết luật<br /> được, nó thắt cổ cũng được, kệ nó. Nó làm tục và là một trong những người lớn tuổi<br /> tầm bậy. Còn bây giờ là mình đã biết rồi, trong làng). Tổ hòa giải của làng giải quyết<br /> mình là con người này mình phải sống tình các một vụ tranh chấp đất đai, hay vi phạm<br /> cảm với nhau” (Vũ Ngọc Xuân Ánh, Nội về hôn nhân, xử các vụ trộm cắp trong<br /> dung phỏng vấn sâu ông Rơ Mal B, làng làng. Chính quyền khuyến khích làng thực<br /> Greo Pết, tháng 8-2014). hiện công việc hòa giải dựa vào cả luật tục<br /> Ngày nay, không còn tồn tại những ngôi và luật pháp, vừa thấu tình vừa đạt lý để<br /> nhà dài của các đại gia đình nhưng vai trò đôi bên nguyên đơn và bị đơn đều thấy hài<br /> của tộc trưởng vẫn còn đó. Bà Siu C, ông lòng, xem như vụ việc đã được giải quyết.<br /> Rahlan Bl là tộc trưởng của chi họ Siu, họ Trừ phi hòa giải ở nội bộ làng không thành<br /> Rahlan chịu trách nhiệm phân giải các tranh công, sự việc mới được đưa lên chính<br /> chấp thuộc về nội bộ dòng họ. Tộc trưởng là quyền xã, huyện hay tỉnh. Điều đó có nghĩa<br /> người tổ chức lễ cúng cho dòng họ. là chính quyền địa phương một mặt dựa<br /> Làng Greo Pết nằm dọc con suối Pết vào trưởng thôn để quản lý làng theo xã<br /> có mương nước do ông Rah Lan Bl đào hội hiện đại, một mặt vẫn muốn duy trì<br /> năm 1965 để dẫn nước lên ruộng bậc thang những điểm tích cực của cơ chế truyền<br /> của làng.Về mặt hành chính, chính quyền thống để làng được vận hành một cách<br /> xã quản lý con mương nhưng trên thực tế “trơn tru” nhất.<br /> dân làng vẫn xem ông Rahlan Bl là chủ con Điều này còn được thể hiện qua kết<br /> <br /> 35<br /> quả khảo sát định lượng, 45,8% người Gia đất đai của các hộ gia đình nữa. Theo kết<br /> Rai (xã Dun và xã Ia Glai) trả lời già làng quả khảo sát, mỗi hộ người Gia Rai ở làng<br /> vẫn có vai trò, vị trí quan trọng trong việc Greo Pết có 0,64 héc-ta đất canh tác (Võ<br /> hòa giải, phân xử những xích mích hay Công Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn<br /> tranh chấp trong buôn làng theo phong tục Mạnh Hùng, 2015, tr.94).<br /> và luật tục (Võ Công Nguyện, Trần Hữu Cũng là làm nông nhưng cơ cấu cây<br /> Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, 2015, tr.85) trồng của làng Greo Pết hiện nay đã khác<br /> 2.3. Về đời sống kinh tế trước đây, họ không còn trồng lúa rẫy mỗi<br /> Từ sau năm 1975, theo chủ trương năm một vụ, chuyển sang trồng lúa nước<br /> chung, hầu hết các tộc người thiểu số trên mỗi năm hai vụ, áp dụng khoa học kỹ thuật<br /> đất nước Việt Nam đều chuyển từ phương cho năng suất cao: Đông xuân và Hè thu,<br /> thức du canh, du cư sang định canh, định trồng cây lâu năm (cây cà phê vào làng<br /> cư và người Gia Rai ở làng Greo Pết không năm 1995 và cây tiêu năm 1998) mang lại<br /> nằm ngoài xu hướng này. Tuy nhiên về nguồn lợi lớn và ổn định.<br /> sinh kế cũng không khác xưa, dân làng vẫn Theo chị Siu H’Kip, từ năm 1997, làm<br /> sống bằng nông nghiệp. Theo kết quả khảo ruộng khỏe hơn trước đây nhờ có máy<br /> sát bản câu hỏi định lượng tháng 1-2015, móc: máy phay xới đất, máy phụt lúa (máy<br /> trên tổng số 692 người trong độ tuổi lao suốt lúa) do người Kinh ở địa phương khác<br /> động (nam là 15-60 tuổi, và nữ là 15-55 đưa đến làm thuê (trong làng không có máy<br /> tuổi), 611 người làm nghề nông, 5 người là này). Hiện nay, người làm ruộng chỉ làm<br /> bộ đội, công an, 3 người làm việc cho bằng tay những việc nhẹ: sạ lúa, bón phân,<br /> chính quyền, trong lĩnh vực dịch vụ 3 nhổ cỏ, xịt cỏ (Trần Hạnh Minh Phương,<br /> người, thương mại 2 người, giáo dục, văn Ghi chép điền dã, tháng 8 - 2014). Và theo<br /> hóa 3 người và đoàn thể là 1 người (Võ quan sát của chúng tôi những gia đình khá<br /> Công Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn giả trong làng đã có xe công nông, chiếc xe<br /> Mạnh Hùng, 2015, tr.90). Như vậy, sinh kế này rất đa năng: chở nông sản, chở người,<br /> của Gia Rai ở làng Greo Pết là thuần nông, chở củi… tại làng“sáng sáng chúng ta dễ<br /> mức độ chuyên môn hóa và đa dạng hóa dàng bắt gặp những chiếc xe công nông<br /> ngành nghề còn rất thấp. Vì kinh tế thuần chở đầy người đi ra đồng, ra rẫy, đến chiều<br /> nông nên mức thu nhập bình quân đầu họ cũng ngồi trên những chiếc xe này trở<br /> người trong năm 2014 tương đối thấp: về nhà. Ngày mùa thì những chiếc xe này<br /> 10,86 triều đồng/ người (Võ Công Nguyện, chở đầy các loại nông sản, lúa, ngô, khoai,<br /> Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, sắn, cà phê…” (Trần Hạnh Minh Phương,<br /> 2015, tr.85). Ghi chép điền dã, tháng 8 - 2014).<br /> Trước năm 1975, “buôn làng là chủ sở Đời sống kinh tế của dân làng Greo<br /> hữu tập thể đối với toàn bộ lãnh thổ của Pết đã hòa nhập vào nền kinh tế thị trường:<br /> mình” và “buôn làng luôn là chủ nhân ông xuất hiện việc thuê mướn nhân công, dùng<br /> trên hết, bao trùm tất cả” (Lưu Hùng, 1994, tiền trong các giao dịch buôn bán. Trong<br /> tr. 91). Nhưng ngày nay, với phương thức làng diễn ra việc mua bán khá nhộn nhịp<br /> định canh định cư, đất đai gần như hoàn với ba điểm bán tạp hóa, và hàng ngày có<br /> toàn thuộc về các hộ gia đình cá thể, buôn nhiều người bán hàng dạo đi quanh làng<br /> làng hầu như không còn quyền hành gì trên (bán thức ăn hàng ngày, bán võng, bán<br /> <br /> 36<br /> mùng mền), tại làng có cả hai nhà máy xay khá phổ biến đối với những nhà ít ruộng.<br /> xát gạo (loại nhỏ), có dịch vụ nấu đám Mọi chi phí họ đều dựa vào gạo, khi cần<br /> cưới. Tuy nhiên, dấu vết của nền kinh tế tự mua chai nước mắm, bịch bột ngọt, hay<br /> túc tự cấp vẫn còn tồn tại: bên cạnh việc bánh cho con đều mang gạo đi đổi, [do đó]<br /> thuê mướn nhân công, hình thức vần đổi gạo không còn đủ ăn cho đến vụ sau.”<br /> công giữa những người trong làng vẫn còn (Dẫn theo Võ Công Nguyện, Trần Hữu<br /> rất phổ biến, góp phần giải quyết nhân Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, 2015, tr.108).<br /> công cho vụ mùa. Tại điểm bán tạp hóa của Đời sống kinh tế của dân làng khá hơn<br /> chị Siu P trong làng vẫn chấp nhận vật đổi trước nhưng cũng có thêm những lo toan<br /> vật. Một đứa bé không có tiền có thể dùng do mỗi hộ gia đình là một đơn vị kinh tế<br /> một lon gạo để đổi một ít bánh kẹo hay độc lập, sự tương trợ của gia đình dòng họ<br /> người phụ nữ người bán thức ăn dạo chỉ có tính chất hỗ trợ trong những lúc ngặt<br /> quanh làng có thể đổi vài thứ rau, đậu, hay nghèo. Mặt khác, bản chất con người<br /> thịt cho nhà chị L để lấy gạo. Vì theo chị không ai muốn mình thua kém người khác,<br /> gạo của người Gia Rai khá ngon, sau khi nên càng phải phấn đầu vươn lên, vì thế họ<br /> đổi gạo như vậy chị sẽ đem gạo bán ở chợ, cảm thấy cuộc sống đầy sự khó khăn và<br /> lại hưởng thêm một lần lợi nhuận nữa nên cạnh tranh, nhất là khi họ so sánh với<br /> chị rất vui vẻ thực hiện việc mua bán những gia đình người Kinh ở bên cạnh.<br /> không dùng tiền như thế này. 2.4. Hôn nhân – gia đình<br /> Sự phát triển kinh tế làm cuộc sống Tây Nguyên nói chung, làng Greo Pết<br /> của dân làng có phần khá hơn về vật chất nói riêng không còn thuần nhất về mặt tộc<br /> (nhà cửa, quần áo, các tiện nghi sinh hoạt người, đã xuất hiện hình thức hôn nhân<br /> trong gia đình, bữa ăn hàng ngày) nhưng ngoại tộc, trong tổng số 600 trường hợp<br /> nền kinh tế thị trường khiến con người bị người Gia Rai kết hôn có 29 trường hợp<br /> áp lực hơn, một phụ nữ Gia Rai (33 tuổi) kết hôn với người khác tộc người (4,83%)<br /> nói “hồi xưa thì rằng nó khó khăn nhưng còn lại 571 người kết hôn cùng tộc người<br /> mà cuộc sống nó thoải mái hơn, không như (95,17%) (Trích từ bảng 4.7 theo Võ Công<br /> bây giờ, bây giờ mình chạy theo đồng tiền, Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh<br /> làm kinh tế vất vả hơn hồi xưa (Trần Hạnh Hùng, 2015, tr.139)<br /> Minh Phương, Nội dung phỏng vấn sâu, Theo nhận xét của một phụ nữ ở làng<br /> tháng 1-2015). Trong một cuộc thảo luận Greo Pết hôn nhân Việt – Gia Rai không<br /> nhóm Trần Hạnh Minh Phương nhận xét ổn lắm, vì không biết khi nào người chồng<br /> “Từ khi làng làm lúa hai vụ (có thêm vụ Việt bỏ vợ đi, anh ta không có sự ràng<br /> đông xuân), tình hình kinh tế của dân làng buộc nào, khi có con, gia đình khó khăn, có<br /> khá hơn trước nhưng cuộc sống nhiều lo thể bỏ làng đi không trở lại nhưng hôn<br /> toan hơn do hiện nay tất cả đều dùng bằng nhân giữa người Gia Rai với người Ba Na<br /> tiền. Ngày trước, trong gia đình tự túc hết hay tộc người thiểu số từ phía Bắc đến có<br /> mọi thứ lương thực, thức ăn: rau rừng, cá phần ổn hơn do cùng là tộc người thiểu số<br /> bắt dưới suối. Ngày nay, dân làng không dễ đồng cảm với nhau. Riêng hôn nhân<br /> thể tự túc hết thức ăn [nên] phải dùng tiền giữa người Gia Rai với nhau ít khi xảy ra<br /> mua. Những gia đình chỉ làm nông thường xung đột vì trong nhà có gì ăn nấy, chồng<br /> phải bán lúa non. Tình trạng bán lúa non không chửi vợ (Trần Hạnh Minh Phương,<br /> <br /> 37<br /> Ghi chép điền dã, tháng 8-2014). Kết quả khảo sát 1.250 hộ của đề tài<br /> Chị Siu P có chồng là người Kinh kể vào tháng 1-2015 cho thấy có đến 38<br /> ngày chị mới gặp chồng chị, gia đình trường hợp ly hôn và 12 trường hợp ly<br /> chồng phản đối việc kết hôn của họ nhưng thân. Đáng ngạc nhiên là số trường hợp ly<br /> anh chị vẫn quyết tâm cưới, ngày cưới gia hôn ở người Gia Rai vượt cao hơn hẳn so<br /> đình chồng chị vẫn đến dự. Lễ cưới của chị với các tộc người khác: ly hôn 22 trường<br /> được tổ chức tại làng năm 1998 theo nghi hợp, ly thân: 4 trường hợp (Võ Công<br /> thức truyền thống của người Gia Rai. Theo Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh<br /> chị, cuộc sống hôn nhân giữa người Gia Hùng, 2015, tr.131).<br /> Rai và người Kinh đôi lúc có nhiều điểm Dù luật hôn nhân quy định độ tuổi kết<br /> bất đồng về văn hóa. Phụ nữ Gia Rai uống hôn là 18 nhưng người Gia Rai có tỷ lệ kết<br /> rượu, đi ăn nhà mả như đàn ông, lúc đầu hôn dưới 18 tuổi khá cao, trong đó có 17<br /> chồng chị rất khó chịu nhưng về sau đã người kết hôn ở độ tuổi 11 – 14 tuổi<br /> quen dần. Hay chuyện tính toán làm ăn (chiếm 10,43%), 146 người kết hôn từ 15 -<br /> người Kinh chi tiêu có kế hoạch hơn nên 17 tuổi (chiếm 89,57%) (Võ Công Nguyện,<br /> đôi khi vợ chồng chị mâu thuẫn nhau về Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh Hùng,<br /> cách chi tiêu. 2015, tr.138).<br /> <br /> Bảng 1. Tuổi kết hôn của người Gia Rai ngày nay<br /> Giới Số Tuổi kết hôn phổ biến Tuổi kết hôn Tuổi kết hôn Độ lệch<br /> người nhất (mode) nhỏ nhất trung bình chuẩn<br /> Nam 267 20 13 21 4.2<br /> Nữ 332 18 11 19 3.7<br /> Tổng 599 18 11 20 4.0<br /> cộng<br /> Nguồn: Đề tài “Vai trò của một số định chế xã hội phi chính thức đối với sự phát triển bền vững Tây<br /> nguyên” (mã số: TN3/X21), điều tra vào tháng 1-2015. (Trích từ bảng 4.7 theo Võ Công Nguyện, Trần Hữu<br /> Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, 2015, tr.139)<br /> <br /> Người Gia Rai theo chế độ mẫu hệ nên Vì theo chế độ mẫu hệ nên chỉ có con<br /> việc cư trú bên nhà vợ chiếm ưu thế gái được thừa kế tài sản của bố mẹ và trong<br /> (82,98% cặp vợ chồng mới cưới cư trú bên gia đình người vợ có vai trò quản lý tài sản,<br /> nhà vợ, theo khảo sát tháng 1-2015) như các người đàn ông lao động làm ra của cải mà<br /> công trình nghiên cứu dân tộc học đều đã không có quyền quyết định về tài sản.<br /> khẳng định về việc cư trú bên nhà vợ từ lâu, Trong trường hợp ly dị vợ hoặc vợ chết,<br /> và cho đến nay vẫn chưa thay đổi, bất chấp người đàn ông đi lấy vợ khác, họ không<br /> những thay đổi mạnh mẽ về kinh tế và cả về được mang theo thứ gì khi ra khỏi nhà vợ,<br /> tổ chức xã hội (gia đình, buôn làng) (Dẫn tất cả tài sản của người vợ quá cố sẽ do<br /> theo Võ Công Nguyện, Trần Hữu Quang, dòng họ của vợ quản lý, người chồng<br /> Nguyễn Mạnh Hùng, 2015, tr.148) không có quyền trừ phi anh ta không kết<br /> <br /> 38<br /> hôn nữa và ở vậy nuôi con. nhiều cặp vợ chồng ở chung ngày càng ít đi<br /> Và tình hình này ở làng Greo Pết cũng và gia đình hạt nhân trở nên chiếm ưu thế.<br /> không khác với mô tả của Jacque Dournes Trong số 250 hộ khảo sát có 153 gia đình<br /> cách nay hơn nửa thế kỷ “người đàn ông hạt nhân (61,2%), 64 gia đình ghép chung<br /> chẳng có gì là của riêng mình, nhà và toàn (25,6%), 30 gia đình mở rộng (12%), hộ<br /> bộ của cải, ruộng nương và gia súc, tất cả không cấu thành gia đình hạt nhân 1<br /> đều thuộc về gia đình người vợ, là người (0,4%) và hộ một thành viên 2 (0,8%)<br /> duy nhất có quyền thừa kế. Khi góa vợ hay (Trích bảng từ 4.10, dẫn theo Võ Công<br /> ly dị, người đàn ông trở về làng gốc của Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh<br /> mình mình trần thân trụi, chỉ còn giữ được Hùng, tr.150)<br /> cái khố” (Jacque Dournes, 2006, tr.18). Đời sống hôn nhân, gia đình của dân<br /> Điều này được ông Rơ Mal A. khẳng làng Greo Pết ngày nay vừa có những<br /> định thêm: tất cả tài sàn trong gia đình đều chuyển biến mới: hôn nhân khác tộc người,<br /> do người vợ quản lý và dòng họ nhà vợ là gia đình hạt nhân chiếm ưu thế, bỏ tục nối<br /> người có quyền quyết định về số tài sản. dây2, có thể chấp nhận việc ly hôn. Song<br /> Nếu chẳng may người vợ ấy chết sớm, song đó một số yếu tố cổ truyền vẫn được<br /> người đàn ông không có quyền thừa kế hay bảo lưu: quyền tự do hôn nhân giữa nam và<br /> quản lý tài sản của gia đình riêng. Ông Rơ nữ, chế độ mẫu hệ và quyền quản lý tài sản<br /> Mal A. nói “tôi lấy vợ ở bên nhà vợ, nếu thuộc về người vợ vẫn được tôn trọng.<br /> vợ tôi chết hay tôi ly dị vợ, tôi buộc phải 2.5. Đời sống tín ngưỡng<br /> rời nhà vợ tôi mà không được mang theo Điều đặc biệt là dân làng Greo Pết<br /> thứ gì. Những người con của tôi sẽ được hoàn toàn “dửng dưng” trước làn sóng<br /> dòng họ vợ nuôi và họ cũng có quyền truyền đạo Công giáo và Tin Lành (trong<br /> quyết định về tài sản của gia đình tôi và khi khi làng Ngol của người Gia Rai có thời<br /> ấy tôi trở về xin đất của họ hàng để làm, gian cả làng theo đạo Tin Lành) nên hiện<br /> khi tôi chết dòng họ lấy lại” (Rơ Mal A., nay trong làng không ai theo bất cứ tôn<br /> Nội dung phỏng vấn, ngày 07-08-2014). giáo nào. Theo Rơ Mal P trước đây có một<br /> Ông Rơ Mal A. ví dụ thêm về những gia đình theo đạo Tin Lành đến sống ở<br /> trường hợp mà ông biết “mấy ông chú ở làng, do dân làng cô lập mà hiện nay họ<br /> đây nè, cả đời làm việc chăm chỉ xây được cũng đã bỏ đạo. Vì thế dù trước nhiều đổi<br /> hai ngôi nhà to tướng, có nhiều đất đai thay của bối cảnh xã hội, tâm thức của dân<br /> trồng tiêu và cà phê, khi ổng lấy vợ khác, làng về vật thiêng vẫn chưa phai nhạt, họ<br /> ổng đi ra tay trắng luôn đấy. Bây giờ ổng vẫn e sợ những khu vực thiêng.<br /> xin lại ruộng bên họ hàng ổng, ổng làm Tại làng Greo Pết, người Gia Rai vẫn<br /> được hai sào, và ổng chỉ làm như thế thôi, còn duy trì niềm tin vào những khu vực<br /> sau này ổng chết là họ hàng bên ổng đến thiêng như: khu đất bùn thiêng (giữa cánh<br /> lấy lại” (Dẫn theo Trần Hạnh Minh đồng lúa, có một khu đất bùn, mọc đầy có<br /> Phương, 2015, tr.40). dại, tương truyền đây là nơi của Yang bùn<br /> Mặc dù tính chất của xã hội mẫu hệ ở ở nên không ai dám phát hoang làm lúa.<br /> làng Greo Pết vẫn được bảo lưu nhưng về Nếu ai cố ý xâm phạm khu đất này sẽ bị<br /> mặt loại hình gia đình đã khác biệt. Tại lún, không kéo người lên được nữa); khu<br /> làng, gia đình mở rộng, với nhiều thế hệ và đất thiêng ở làng Greo Pết được người dân<br /> <br /> 39<br /> truyền rằng đây vốn là nơi dừng chân của P (có con gái chết lúc 13 tuổi) nên từ năm<br /> các vị pơtao. 2010 đến nay làng không tổ chức lễ cúng<br /> Hay nhà rông là trung tâm sinh hoạt yang tại nhà rông, tiến hành nghi thức hiến<br /> tín ngưỡng của cả làng. Nó còn mang tính sinh trâu để cầu được mùa, cầu bình an cho<br /> thiêng vì nơi đây con người gặp gỡ với toàn dân làng. Tuy nhiên, nghi thức cúng<br /> thần linh thông qua những nghi lễ cúng yang sang vẫn được thực hiện tại gia đình<br /> thần. Đối với người Gia Rai, người nữ hàng năm, hay khi có người từ bệnh viện<br /> đang trong độ tuổi có kinh nguyệt thì về, lúc gia đình có nhiều điều không may<br /> không được bước vào nhà rông này, bởi xảy ra. Bên cạnh đó hiện tượng cúng cho<br /> người đó được cho là “dơ” (Vũ Ngọc Xuân linh hồn người đào giếng mới xuất hiện khi<br /> Ánh, Ghi chép điền dã, tháng 8-2014). người dân chuyển từ việc dùng nước giọt<br /> Đặc biệt, dân làng vẫn “rất sợ những sang nước giếng. Người Gia Rai quan niệm<br /> khu đất nhà mồ, những vật lạ, họ tránh xa rằng, nếu chủ nhà không thực hiện nghi<br /> để hy vọng mình không gây ra một điều sai thức cúng gọi linh hồn cho người đào<br /> trái gì nếu thần ngụ trong những vật lạ đó, giếng thì hồn của người này sẽ ở luôn nơi<br /> hoặc nếu lỡ mắc phải những điều sai trái, giếng sâu, người đào giếng mất hồn – chết.<br /> phạm đến thần thì họ thờ cúng như một Quan niệm con người có linh hồn và<br /> hành động để tạ lỗi” (Trần Hạnh Minh khi thể xác chết đi, linh hồn đó vẫn còn tồn<br /> Phương, Ghi chép điền dã, tháng 8-2014), tại nên người Gia Rai cũng như một số tộc<br /> nên những trường hợp bệnh không biết lý người khác ở Tây Nguyên vẫn thực hiện<br /> do người dân nghĩ ngay đến việc do thần việc chia của cho người chết nếu không<br /> phạt, và tìm đến thầy chữa bệnh người dân người chết sẽ hiện về trong giấc mơ và đòi<br /> tộc (bà Rahlan Kr) đề cúng tạ lỗi thần. của. Theo lời tường thuật của chị Siu H, lễ<br /> Hiện nay, người Gia Rai ở làng Greo tang và lễ bỏ đôi khi rất tốn kém, đặc biệt<br /> Pết vẫn kiêng giết hại, kiêng ăn rất nhiều là việc mua đồ chôn theo người chết.<br /> loại động vật như cóc, rắn, trăn, tê tê, kì đà, Những đồ chôn theo người chết gồm đồ<br /> kì nhông, khỉ, cù lần... Bà thầy chữa bệnh dùng sinh hoạt hằng ngày như quần áo,<br /> kiêm thầy cúng ở làng này còn cho biết chén, bát, xoong nồi, thức ăn, xà bông, heo,<br /> thêm: thời gian mẹ mang bầu, không được gà..., và dụng cụ lao động (cuốc, liềm).<br /> đi lấy củi, không nên giết hại những con vật Thậm chí gia đình chị đã từng chôn cho<br /> rắn, khỉ, tê tê, bởi lẽ nếu giết hại chúng thì anh trai chiếc xe gắn máy mới mua 13 triệu<br /> đứa con sinh ra sẽ bị chúng hại. Cũng nói về đồng bằng cách đập nát chiếc xe và chôn<br /> việc kiêng kỵ này, anh N giải thích: “Theo cùng người chết (Trần Hạnh Minh Phương,<br /> phong tục người Gia Rai hồi xưa, những Ghi chép điền dã, tháng 8-2014). Và cũng<br /> con đó là nó thiêng, từ xưa rồi. Họ cũng là vì quan niệm này, người Gia Rai ở Greo<br /> những con vật, nhưng mà giống như mình Pết vẫn mang cơm ra mộ cúng cho người<br /> nói là thần linh họ biến thành những con vật chết mỗi ngày hai hoặc ba bữa. Gia đình có<br /> đó á.” (ý nói những con vật đó là tô tem của thức gì cúng thức ấy không cầu kỳ.<br /> người Gia Tai) (Vũ Ngọc Xuân Ánh, Nội 2.6. Về giáo dục và y tế<br /> dung phỏng vấn sâu, tháng 8 -2014). Giáo dục hiểu theo nghĩa rộng bao<br /> Như đã nói ở trên làng Greo Pết chưa gồm giáo dục trí và đức. Việc đào tạo một<br /> có già làng khác lên thay già làng Rơ Mal con người có trí thức do hệ thống giáo dục<br /> <br /> 40<br /> nhà trường đảm nhận, và giáo dục đạo đức, hương buôn làng – nơi chôn nhau cắt rốn<br /> nhân cách, lối sống là trách nhiệm của gia mà không bỏ đi làm ăn xa. Và bản thân<br /> đình, cộng đồng và xã hội. những trưởng tộc này chính là tấm gương<br /> Ngày nay, hệ thống giáo dục phổ để các thành viên trong dòng tộc noi theo,<br /> thông đã phủ khắp xuống tận buôn làng, tại không phương pháp giáo dục nào tối ưu<br /> mỗi làng đều có trường tiểu học để tạo điều bằng phương pháp giáo dục nêu gương.<br /> kiện thuận lợi cho trẻ em trong làng đến Ngoài trưởng tộc, cha mẹ là người<br /> trường, trình độ học vấn chung của người chịu trách nhiệm chính trong việc giáo dục<br /> Gia Rai hiện nay cao hơn trước năm 1975, con cái. Luật tục quy định làng phạt luôn<br /> nhưng so với cả nước còn rất thấp. Theo cha mẹ nếu con cái vi phạm điều sai trái và<br /> mẫu điều tra năm 2015, trong 1263 nhân rộng hơn khi một cá nhân trong dòng họ bị<br /> khẩu (100%) người Gia Rai ở xã Dun và xã phạt, gia đình đó không có điều kiện nộp<br /> Ia Glai có 123 trẻ còn nhỏ chưa đi học phạt, cả dòng họ phải cùng nhau đóng góp.<br /> (9,7%), 77 trẻ đi mẫu giáo, nhà trẻ (6,1%), Điều này cho thấy mối quan hệ ràng buộc<br /> 283 người mù chữ (22,4%), 430 người có giữa cá nhân và gia đình, dòng họ còn rất<br /> trình độ cấp 1 (34%), 274 người đạt trình chặt chẽ trong cộng đồng người Gia Rai ở<br /> độ cấp 2 (21,7%), 45 người trình độ cấp 3 làng Greo Pết ngày nay.<br /> (3,6%), 10 người tốt nghiệp trung cấp Việc chăm sóc y tế của người Gia Rai<br /> (0,8%), 4 người tốt nghiệp cao đẳng tại làng Greo Pết cũng đã khác trước năm<br /> (0,3%), 6 người đại học (0,5%), không có 1975. Tại xã đã có trạm y tế, nhà thuốc tây,<br /> người nào đạt trình độ trên đại học, và 11 cán bộ dân số, y tá chữa bệnh tại nhà nên<br /> người không có thông tin (0,9%) (Trích từ người Gia Rai đã quen với việc sử dụng<br /> bảng 6.1, dẫn theo Võ Công Nguyện, Trẩn thuốc tây để chữa bệnh nhưng vẫn có một<br /> Hữu Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, tr.223). số trường hợp họ tìm đến thầy cúng (Rơ<br /> Trong khi nền giáo dục phổ thông đảm Mal H), thầy chữa bệnh người dân tộc<br /> nhiệm việc nâng cao dân trí (tất nhiên cũng (pơjâo, bà Rahlan Kr)<br /> có giáo dục đạo đức) cha mẹ, trưởng tộc, Bảng 2. Cách chữa trị của người Gia Rai<br /> những vị cao niên trong làng có trách khi bệnh nặng<br /> nhiệm giáo dục nhân cách. Không chữa trị Số người 2<br /> Trưởng tộc Siu C hay Rahlan Bl đóng Tỷ lệ % 0,80<br /> vai quan trọng trong việc điều hành và giáo Tự tìm thảo dược nấu uống Số người 4<br /> Tỷ lệ % 1,60<br /> dục các thành viên trong dòng họ sống tốt<br /> Hốt thuốc Đông y uống Số người 1<br /> cho bản thân mình và sống tốt với người Tỷ lệ % 0,40<br /> khác. Họ giáo dục con cháu trong dòng tộc Tự mua thuốc tây uống Số người 74<br /> các đức tính: (1) chăm chỉ lao động, lao Tỷ lệ % 29,60<br /> động để làm ra của cải vật chất trang trải Xông Số người 3<br /> cuộc sống của mình mà không sinh lòng Tỷ lệ % 1,20<br /> Làm lễ cúng Số người 78<br /> tham với tài sản của người khác, tránh<br /> Tỷ lệ % 31,20<br /> được tội ăn trộm (một tội xấu nhất đối với Tìm thầy chữa bệnh người Số người 50<br /> người Gia Rai); (2) sống chan hòa, yêu dân tộc Tỷ lệ % 20,00<br /> thương những người trong dòng tộc, tạo Đến y tá/ y sĩ, phòng mạch Số người 65<br /> nên sức mạnh của dòng họ, (3) yêu quê tư Tỷ lệ % 26,00<br /> <br /> 41<br /> Đến trạm xá xã, bệnh viện Số người 234 thậm chí còn đập phá. Anh được vợ anh và<br /> Tỷ lệ % 93,60 người ở làng khuyên nên tìm đến bà<br /> Cách khác Số người 6 Rahlan K để chữa trị, nhưng anh vẫn<br /> Tỷ lệ % 2,40<br /> không tin. Đến lúc không còn chịu đựng<br /> Tổng cộng Số người 250<br /> Tỷ lệ % 100,00 được nữa, anh mới mang gà đến cúng và<br /> Ghi chú: Câu hỏi này có thể được trả lời bằng xin bà chữa bệnh. Bà đã cúng và dùng lá<br /> nhiều câu, do đó tổng cộng tỷ lệ có thể vượt quá 100%. mì chính, xoa vào vùng tim, lấy ra những<br /> Nguồn: Đề tài “Vai trò của một số định chế xã mũi tên màu đen và anh đã hết bệnh. Từ đó<br /> hội phi chính thức đối với sự phát triển bền vững<br /> về sau, khi có những cơn đau đột ngột và<br /> Tây nguyên” (mã số: TN3/X21), điều tra vào tháng<br /> 1-2015. Trích từ bảng 6.5, dẫn thao Võ Công không rõ nguyên nhân, anh đều đến tìm bà<br /> Nguyện, Trần Hữu Quang, Nguyễn Mạnh Hùng, Rahlan K. Cho đến lúc anh kể với chúng<br /> 2015, tr.237. tôi chuyện này thì anh đã từng được bà K<br /> Khi bệnh nặng 93,6% người Gia Rai trả chữa khỏi bốn lần. Anh nói với chúng tôi<br /> lời sẽ đến điều trị tại các cơ sở y tế (trạm xá, rằng, khi bị đau trong người, đầu tiên sẽ<br /> bệnh viện), 26% người tìm đến y tá, y sĩ hay đến bệnh viện để khám tìm ra bệnh gì, nếu<br /> phòng mạch tư nhưng tỷ lệ người trả lời sau khi đã uống hết thuốc ở bệnh viện<br /> thực hiện lễ cúng cũng khá cao 31,2%, và nhưng vẫn không hết đau, anh tìm đến bà<br /> 20% người tìm đến bà Rahlan Kr. K. Bà Rahlan K đã chữa lành bệnh cho rất<br /> Chúng tôi có thể lý giải điều này với nhiều người. Và chị Siu P cũng nói sau khi<br /> hai nguyên nhân: tại làng Greo Pết có bà sinh đứa con gái thứ hai, tự dưng chị bị mù<br /> Rahlan Kr đã chữa bệnh bằng tâm linh cho mắt, có người nói chị đã bị thư, và bà K đã<br /> dân làng từ năm 2000 và dân làng niềm tin chữa lành, mắt chị sáng trở lại cho đến nay<br /> rằng còn có một thế lực linh thiêng nào đó (Trần Hạnh Minh Phương, Ghi chép điền<br /> (yang), nếu con người vô tình hay cố ý xúc dã, tháng 8-2014).<br /> phạm đến thần sẽ bị thần phạt. Và khi thần Như vậy, những thầy cúng đóng vai<br /> phạt thân thế bị đau dữ dội nhưng các xét trò chữa bệnh cho các thành viên trong<br /> nghiệm y khoa không tìm ra nguyên nhân. cộng đồng theo mô tả của Jacques Dournes<br /> Hay họ đã được các bác sĩ điều trị nhưng về thời đầu thế kỷ XX và vào thời hiện nay<br /> không thuyên giảm. Khi họ phó thác căn về cơ bản không khác nhau bao nhiêu.<br /> bệnh không giải thích được cho thầy chữa Những thầy cúng, những pơjâo, không chỉ<br /> bệnh bằng tâm linh. chữa cho bệnh nhân bằng các loại thảo<br /> Chị Siu P kể chồng P là người Kinh mộc, xoa bóp, mà còn góp phần chữa bệnh<br /> cũng từng nhờ bà Rahlan K chữa lành tâm lý, giúp họ có sức mạnh tinh thần để<br /> bệnh. Là người Kinh, từng là bộ đội, nên đối diện với căn bệnh của mình.<br /> anh D không tin vào chuyện chữa bệnh 2.7. Đời sống văn hóa tinh thần<br /> bằng tâm linh. Một lần, từ nhà một người Trước năm 1975, dân làng Greo Pết<br /> bạn về trong đêm, đi ngang qua đài tưởng sống bằng kinh tế nương rẫy, mỗi năm chỉ<br /> niệm (theo dân làng nói, khu vực này rất trồng một vụ, quỹ thời gian của mỗi cá<br /> linh thiêng, ai đi qua đây vào ban đêm về nhân, mỗi hộ gia đình và cả cộng đồng<br /> sẽ đổ bệnh, nhưng anh không tin), sau đó tương đồng nhau với nhiều tháng nông<br /> vài ngày anh bị đau tim dữ dội, nằm ngồi nhàn sau khi kết thúc mùa vụ (khoảng<br /> gì cũng không yên, tối không ngủ được, tháng 11, tháng 12). Làng có: lễ cúng nhà<br /> <br /> 42<br /> rông, lễ cầu mưa, lễ mừng lúa mới, lễ hội quan đến vòng đời người: nghi lễ dành cho<br /> cồng chiêng, lễ hội đua voi... Hiện nay, đứa trẻ mới chào đời, lễ cưới và những<br /> việc chuyển đổi sang trồng cây công nghi lễ liên quan đến người quá cố.<br /> nghiệp, trồng lúa nước và hoa màu khiến Theo truyền thống người Gia Rai sẽ tổ<br /> dân làng bận rộn hơn, và cùng với sự thay chức lễ thổi tai như nghi thức khai tâm cho<br /> đổi của tư duy kinh tế (tiết kiệm, làm giàu), những đứa trẻ nhưng người Gia Rai ở làng<br /> người dân không còn mặn mà với những lễ Greo Pết không còn duy trì nghi lễ này.<br /> hội cộng đồng kéo dài nhiều ngày, ảnh Ngày nay, cha mẹ sẽ tổ chức lễ cúng (Ming<br /> hưởng công việc làm ăn và tốn kém, nên Yang) để cầu xin trời đất phù hộ cho đứa<br /> họ không duy trì. Hiện nay, dân làng chỉ bé mới chào đời (thường cúng trong hai<br /> còn tổ chức lễ cầu an được tổ chức trong năm đầu đời), cầu cho đứa bé được khỏe<br /> khoảng thời gian tháng 11, tháng 12 dương mạnh. Năm đầu cúng gà, năm thứ hai cúng<br /> lịch hàng năm, tức vào thời điểm thu hoạch heo. Nhưng cũng có thể thay đổi vật cúng<br /> mùa màng xong, với mong muốn cầu cho và tăng thêm lần cúng (tùy theo điều kiện<br /> dân làng ấm no, khỏe mạnh, xua đuổi các kinh tế gia đình). Đặc biệt, hiện nay, khi<br /> thế lực siêu nhiên xấu, các loại ma xấu, xua đứa bé lên lớp chín tuồi, gia đình tổ chức<br /> đuổi những xui xẻo, tai họa đến với dân cúng cầu xin sức khỏe và xin cho cháu học<br /> làng... để buôn làng yên bình, khỏe mạnh, đến nơi đến chốn (Vũ Ngọc Xuân Ánh,<br /> no đủ, cầu cho mùa màng bội thu (Trần Ghi chép điền dã, 2014).<br /> Hạnh Minh Phương, Ghi chép điền dã, Lễ cưới của người Gia Rai ở làng Greo<br /> tháng 8 - 2014). Pết ngày nay vừa bảo lưu n