Các mô hình hiện đại phát triển khoa học nhân văn dạng số hóa

C¸c M« h×nh hiÖn ®¹i ph¸t triÓn<br /> khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa<br /> <br /> e. ju. Zhuravleva. Sovremennye modeli<br /> razvitija gumanitarnykh nauk v cifrovoi srede.<br /> Voprocy filosofii, No 5/2011, st. 91-98.<br /> Hoµi phóc dÞch<br /> <br /> Bµi viÕt xem xÐt c¸c m« h×nh thùc tiÔn nghiªn cøu më réng ph¹m vi<br /> cña khoa häc nh©n v¨n hiÖn ®¹i d¹ng sè hãa: "®iÖn to¸n khoa häc<br /> nh©n v¨n” (гуманитарные вычисления, Humanities computing hay<br /> computing in the Humanities), “tin häc hãa khoa häc nh©n v¨n"<br /> (гуманитарная информатика, Humanities Informatics), "khoa häc<br /> nh©n v¨n d¹ng sè hãa" (цифровые гуманитарные науки, Digital<br /> Humanities), "khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tö" (электронные<br /> гуманитарные науки, E-Humanities), "c¸c nghiªn cøu d¹ng sè hãa<br /> trong khoa häc nh©n v¨n" (цифровые исследования в гуманитарных<br /> науках, Digital scholarship in the Humanities), "nghiªn cøu ®a<br /> ph−¬ng tiÖn míi" (исследования нового медиа, New Media Studies),<br /> "khoa häc nh©n v¨n trªn m¹ng" (кибергуманитарные науки,<br /> CyberHumanities), "khoa häc nh©n v¨n ng÷ nghÜa” (семантические<br /> гуманитарные науки, Semantic Humanities). T¸c gi¶ cßn ®Æc biÖt<br /> chó ý ®Õn c¸c ph−¬ng thøc n¶y sinh, ®Æc tr−ng vÒ chÕ ®Þnh, nh÷ng<br /> nÐt t−¬ng ®ång, kh¸c biÖt gi÷a c¸c m« h×nh.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T õ cuèi thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI,<br /> khoa häc nh©n v¨n b¾t ®Çu chÞu<br /> ¶nh h−ëng cña nh÷ng biÕn ®æi liªn quan<br /> Mét khÝa c¹nh quan träng cña<br /> nh÷ng chuyÓn ®æi hiÖn nay trong khoa<br /> häc nh©n v¨n lµ ho¹t ®éng cña c¸c nhµ<br /> ®Õn chÝnh s¸ch khoa häc, thùc tiÔn khoa häc, khi hä t¨ng c−êng viÖc sö<br /> nghiªn cøu, vai trß cña ho¹t ®éng s¸ng dông vµ nghiªn cøu c«ng nghÖ th«ng<br /> t¹o, c¬ së h¹ tÇng th«ng tin-truyÒn tin-truyÒn th«ng víi t− c¸ch lµ c«ng cô<br /> th«ng, c¸c mèi quan hÖ liªn ngµnh, vµ khoa häc, còng nh− víi vai trß lµ kh¸ch<br /> nh×n chung lµ nh÷ng biÕn ®æi liªn quan thÓ v¨n hãa-x· héi cÇn ®−îc ph©n tÝch.<br /> ®Õn sù xuÊt hiÖn cña c¸c cÊu tróc thÓ ë Mü, c¸c sè liÖu thèng kª cho thÊy 6%<br /> hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tri thøc vµ c¸c c¸c nghiªn cøu khoa häc nh©n v¨n trªn<br /> s¶n phÈm cña lao ®éng khoa häc trªn giÊy trong n¨m 2005 ®· sö dông c¬ së<br /> m¹ng theo chiÒu s©u. h¹ tÇng m¹ng Internet vµ c¸c c«ng cô sè<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2012<br /> <br /> <br /> hãa. "C¸c thùc hµnh sè hãa" míi ®ang Sù ñng hé vµ høng thó cña c¸c nhµ<br /> chuÈn bÞ c¬ së cho sù xuÊt hiÖn cña c¸c khoa häc nh©n v¨n ®èi víi nh÷ng s¸ng<br /> c«ng nghÖ nghiªn cøu mang tÝnh ®æi kiÕn trong lÜnh vùc tin häc c¬ b¶n vµ tin<br /> míi, vµ cã thÓ, c¶ cho nh÷ng thay ®æi vÒ häc øng dông lµ b¶n chÊt cña ph−¬ng<br /> chuÈn thøc cña c¸c khoa häc nh©n v¨n. thøc thø hai. §iÒu nµy thÓ hiÖn qua néi<br /> HiÖn nay, tæng thÓ c¸c ph−¬ng dung c¸c bé m«n nh− “khoa häc nh©n<br /> ph¸p, thùc tiÔn vµ c«ng nghÖ nghiªn v¨n ®iÖn to¸n” vµ “tin häc khoa häc<br /> cøu d¹ng sè ®Òu ®ang chuyÓn sang d¹ng nh©n v¨n”.<br /> cã thÓ hiÓu nh− “khoa häc nh©n v¨n Mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ra<br /> ®iÖn to¸n” hay “phÐp ®iÖn to¸n trong khuynh h−íng “khoa häc nh©n v¨n ®iÖn<br /> khoa häc nh©n v¨n”, "tin häc hãa khoa to¸n” lµ R. Basa. ¤ng lµ ng−êi ®· thùc<br /> häc nh©n v¨n", "khoa häc nh©n v¨n hiÖn c¸c qu¸ tr×nh tù ®éng hãa ph©n<br /> d¹ng sè hãa", "khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tÝch vÒ mÆt ng÷ häc c¸c v¨n b¶n viÕt<br /> tö", "nghiªn cøu d¹ng sè hãa trong khoa trªn giÊy cña F. Akvinskii vµo cuèi<br /> häc nh©n v¨n", "nghiªn cøu ®a ph−¬ng nh÷ng n¨m 1940. R. Basa cho r»ng,<br /> tiÖn míi", "khoa häc nh©n v¨n trªn hiÖu øng tr−íc hÕt cña ph−¬ng ph¸p ¸p<br /> m¹ng", "khoa häc nh©n v¨n ng÷ nghÜa". dông m¸y tÝnh kh«ng ph¶i lµ cèt ®Èy<br /> nhanh tèc ®é tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu<br /> Thùc tÕ cã nhiÒu m« h×nh vµ thuËt khoa häc nh©n v¨n, mµ lµ cho phÐp c¸c<br /> ng÷ chØ c¸c vïng giao c¾t nhau cña c«ng nhµ khoa häc sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p<br /> nghÖ th«ng tin-truyÒn th«ng vµ c¸c míi, nh÷ng chuÈn thøc míi ®Ó gi¶i<br /> khoa häc nh©n v¨n nh− vËy lµ do nh÷ng quyÕt c¸c vÊn ®Ò mu«n thuë trong<br /> lý do, hoµn c¶nh cô thÓ vÒ lÞch sö, chÝnh nghiªn cøu c¸c thµnh phÈm v¨n hãa cña<br /> trÞ, luËt ph¸p vµ gi¸o dôc. loµi ng−êi.<br /> NÕu ph©n tÝch lÞch sö cña vÊn ®Ò W. McCarthy m« t¶ ®éng th¸i ph¸t<br /> nµy, th× cã thÓ chia ra ba ph−¬ng thøc triÓn cña m« h×nh "®iÖn to¸n khoa häc<br /> t¹o nªn c¸c m« h×nh khoa häc nh©n v¨n nh©n v¨n": ®i tõ mèi quan hÖ qua l¹i vÒ<br /> d¹ng sè hãa. Ph−¬ng thøc ®Çu tiªn lµ mÆt tri thøc luËn "m¸y tÝnh vµ khoa häc<br /> chuyÓn trùc tiÕp c¸c nghiªn cøu khoa nh©n v¨n" qua "c¸c phÐp ®iÖn to¸n<br /> häc nh©n v¨n sang d¹ng sè, tøc lµ mÆc trong khoa häc nh©n v¨n" ®Õn "®iÖn<br /> nhiªn thõa nhËn sù tån t¹i cña sö häc to¸n khoa häc nh©n v¨n". Chñ ®Ò chÝnh<br /> Internet, triÕt häc Internet..., nh−ng cña "®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n" víi<br /> chÝnh lµ nhê qu¸ tr×nh nµy mµ cã ®−îc t− c¸ch mét bé m«n lµ cÇn chuyÓn hãa<br /> nguån tµi nguyªn th«ng tin bæ sung c¸c thµnh phÈm v¨n hãa vµ c¸ch tiÕp<br /> d¹ng sè. VÒ ho¹t ®éng nghiªn cøu trong cËn nh©n v¨n thµnh d¹ng "d÷ liÖu dÔ xö<br /> khoa häc nh©n v¨n, tõ ý kiÕn cña J. lý trªn m¸y tÝnh". W. McCarthy nhÊn<br /> Unsworth, ng−êi ta chia ra bèn thµnh m¹nh, “®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n"<br /> tè: ®äc, viÕt, ph¶n tù vµ trõu t−îng hãa. kh«ng gi÷ vai trß lµ bé phËn c«ng nghÖ<br /> Víi quan ®iÓm nµy, cã thÓ thÊy r»ng bæ trî cho khoa häc nh©n v¨n, mµ lµ<br /> ph−¬ng thøc ®Çu tiªn phï hîp h¬n víi mét ph−¬ng ph¸p thu nhËn tri thøc vµ<br /> hai thµnh tè cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu thùc hµnh nghiªn cøu tri thøc cña khoa<br /> lµ ®äc vµ viÕt. häc nh©n v¨n.<br /> C¸c m« h×nh hiÖn ®¹i... 45<br /> <br /> TiÕp tôc truyÒn thèng "®iÖn to¸n Lµ mét lÜnh vùc khoa häc, “tin häc<br /> khoa häc nh©n v¨n", th¸ng 4/2008 Quü khoa häc nh©n v¨n” cã sù kh¸c biÖt víi<br /> hç trî khoa häc nh©n v¨n quèc gia Mü “®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n”. “§iÖn<br /> ®· c«ng bè s¸ng kiÕn míi "§iÖn to¸n to¸n khoa häc nh©n v¨n” theo ®Þnh<br /> hãa c«ng suÊt lín trong khoa häc nh©n h−íng øng dông, cßn “tin häc khoa häc<br /> v¨n". Theo khu«n khæ s¸ng kiÕn nµy, nh©n v¨n” chñ yÕu ®i vµo nghiªn cøu<br /> ng−êi ta ®· më mét cuéc thi sö dông 1 nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ sù t¸c ®éng qua<br /> triÖu giê vËn hµnh thiÕt bÞ xö lý cña c¸c l¹i gi÷a ph¸t triÓn nh©n lo¹i hiÖn nay<br /> siªu m¸y tÝnh trong Trung t©m Nghiªn víi c«ng nghÖ th«ng tin-truyÒn th«ng.<br /> cøu n¨ng l−îng quèc gia. §iÖn to¸n hãa ThuËt ng÷ “tin häc khoa häc nh©n v¨n”<br /> c«ng suÊt lín trong khoa häc nh©n v¨n - ®−îc sö dông tõ nh÷ng n¨m 1990 ë mét<br /> ®ã lµ lÜnh vùc sö dông m¸y tÝnh c«ng sè n−íc ch©u ¢u (Italia, Na Uy, PhÇn<br /> suÊt lín ®Ó thùc hiÖn c¸c dù ¸n khoa Lan, §an M¹ch, Hµ Lan), cßn ë Nga lóc<br /> häc x· héi vµ nh©n v¨n. HiÖn nay chØ ®Çu ng−êi ta th−êng hiÓu lµ ®ång nghÜa<br /> mét bé phËn rÊt nhá c¸c nhµ khoa häc víi “®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n”, sau<br /> nh©n v¨n sö dông c¸c phÐp ®iÖn to¸n lµ “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè”.<br /> nµy. Nh−ng bëi v× c¸c nhµ khoa häc Trong m«i tr−êng nghiªn cøu, cÇn<br /> nh©n v¨n th−êng lµm viÖc víi l−îng d÷ coi “tin häc khoa häc nh©n v¨n” lµ bé<br /> liÖu phi cÊu tróc khæng lå, nªn s¸ng m«n khoa häc c¬ b¶n, kh¶o cøu qu¸<br /> kiÕn nµy mang ®Õn cho khoa häc nh©n tr×nh th«ng tin diÔn ra trong hÖ thèng<br /> v¨n kh¶ n¨ng ph©n lo¹i vµ ph©n tÝch ®Ó khoa häc nh©n v¨n cã b¶n chÊt kh¸c<br /> hiÓu vµ tr×nh bµy l−îng d÷ liÖu Êy tèt nhau, víi sù trî gióp cña c¸c ph−¬ng<br /> h¬n. KÕt qu¶ cuéc thi cã ba dù ¸n giµnh ph¸p h×nh thøc hãa, m« h×nh hãa th«ng<br /> chiÕn th¾ng: dù ¸n th− viÖn sè trªn tin vµ thùc nghiÖm trªn m¸y tÝnh.<br /> m¹ng do Gregory Crane, §¹i häc Tufts ë<br /> Ph−¬ng ph¸p thø ba x©y dùng c¸c<br /> Medford, bang Massachusets chñ<br /> m« h×nh khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa<br /> nhiÖm; dù ¸n "ph©n tÝch v¨n hãa" cña L.<br /> lµ viÖc t¹o lËp hÖ thèng ho¹t ®éng vµ<br /> Manovich, thµnh phè San-Diego, §¹i<br /> c«ng nghÖ nghiªn cøu míi. Ph−¬ng thøc<br /> häc California; vµ dù ¸n "h×nh ¶nh sè<br /> nµy Ýt nhiÒu ®· lµ c¬ së cña c¸c m« h×nh<br /> hãa thu ®−îc tõ viÖc sè hãa 3D" do D.<br /> “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa”, “khoa<br /> Koler, ViÖn C¸c c«ng nghÖ tiªn tiÕn<br /> häc nh©n v¨n ®iÖn tö”, “nghiªn cøu<br /> trong lÜnh vùc khoa häc nh©n v¨n,<br /> d¹ng sè hãa trong khoa häc nh©n v¨n”,<br /> thµnh phè Chalottesvilla, bang Virginia<br /> “nghiªn cøu ®a ph−¬ng tiÖn míi” vµ c¸c<br /> lµm chñ nhiÖm.<br /> kh¸i niÖm “khoa häc nh©n v¨n trªn<br /> NÕu ghi nhËn c¸c phÈm chÊt ®Þnh m¹ng”, “khoa häc nh©n v¨n ng÷ nghÜa”.<br /> chÕ vèn cã cña lÜnh vùc "®iÖn to¸n khoa P. Svenson xem “®iÖn to¸n khoa häc<br /> häc nh©n v¨n" lµ mét bé m«n häc thuËt, nh©n v¨n” lµ c«ng cô cña “khoa häc<br /> th× nh÷ng phÈm chÊt nµy thÓ hiÖn rÊt nh©n v¨n d¹ng sè hãa” vµ cho r»ng,<br /> ®Çy ®ñ: c¸c tæ chøc hiÖp héi, c¸c t¹p chÝ, “®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n” phï hîp<br /> c¸c héi th¶o quèc tÕ, c¸c thiÕt chÕ vµ víi thêi ®¹i hiÖn nay h¬n lµ thuËt ng÷<br /> ®¬n vÞ nghiªn cøu trong c¸c c¬ quan “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa”. “Khoa<br /> khoa häc vµ c¸c ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o. häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa” vÒ b¶n chÊt<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2012<br /> <br /> <br /> lµ mét lÜnh vùc ®a t¹p, n»m ë vïng giao ph−¬ng tiÖn trî gióp cho c¸c khoa häc<br /> c¾t cña nhiÒu bé m«n kh¸c nhau, v−íng nh©n v¨n ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô l−u<br /> nhiÒu rµo c¶n truyÒn thèng gi÷a lý luËn tr÷, xö lý l¹i, phæ biÕn-chuyÓn giao vµ<br /> vµ thùc tiÔn, gi÷a thÓ hiÖn c«ng nghÖ vµ tÝch hîp tri thøc cña mäi ng−êi.<br /> t− duy lý luËn. Tuy nhiªn, viÖc ®æi ®¬n<br /> Nh− vËy, "khoa häc nh©n v¨n d¹ng<br /> thuÇn tõ c¸ch gäi "®iÖn to¸n khoa häc<br /> sè hãa" lµ thuËt ng÷ gép, chØ mét lÜnh<br /> nh©n v¨n" sang "khoa häc nh©n v¨n<br /> vùc réng lín c¸c ho¹t ®éng t¹o lËp, øng<br /> d¹ng sè hãa" sÏ kÐo theo nhiÒu vÊn ®Ò<br /> dông vµ gi¶i thÝch c¸c c«ng nghÖ sè hãa<br /> vÒ tri thøc luËn khã dung hîp ®−îc víi<br /> vµ th«ng tin-truyÒn th«ng míi trong<br /> kh¸i niÖm "khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè<br /> khoa häc nh©n v¨n. Nh÷ng ho¹t ®éng<br /> hãa" vèn mang nghÜa réng vµ bao qu¸t.<br /> nµy kh«ng chØ giíi h¹n trong c¸c lÜnh<br /> §Æc biÖt, P. Svenson gi¶ ®Þnh r»ng, sÏ<br /> vùc cña khoa häc nh©n v¨n truyÒn<br /> cã nh÷ng ¸p lùc nhÊt ®Þnh nÕu qu¸<br /> thèng, mµ ®ang ¶nh h−ëng ®Õn nhiÒu bé<br /> nhÊn m¹nh h−íng "®iÖn to¸n khoa häc<br /> m«n, trong ®ã cã sö häc, nh©n häc, nghÖ<br /> nh©n v¨n" vÒ c¸c mÆt c«ng cô, v¨n b¶n<br /> thuËt vµ kiÕn tróc, c¸c khoa häc th«ng<br /> vµ ph−¬ng ph¸p luËn, hoÆc gi¶ kh«ng<br /> tin, ®iÖn ¶nh vµ nghiªn cøu truyÒn<br /> xem xÐt thÊu ®¸o ph¹m trï "sè hãa" víi<br /> th«ng ®a ph−¬ng tiÖn, kh¶o cæ häc, ®Þa<br /> tÝnh c¸ch mét kh¸ch thÓ nghiªn cøu.<br /> lý vµ c¸c khoa häc x· héi.<br /> NhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ "khoa häc<br /> nh©n v¨n d¹ng sè" l¹i nhÊn m¹nh tÝnh T.S. Presner vµ C. Johanson gi¶<br /> ®a t¹p cña ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa thuyÕt r»ng, sù xuÊt hiÖn cña "khoa häc<br /> häc nh©n v¨n vµ hîp phÇn thùc tiÔn nh©n v¨n d¹ng sè hãa" b¾t nguån tõ<br /> träng yÕu cña néi dung nghiªn cøu. nhu cÇu më réng dÇn ranh giíi truyÒn<br /> Trong Tuyªn ng«n c¸c khoa häc nh©n thèng cña c¸c khoa häc nh©n v¨n nh−ng<br /> v¨n d¹ng sè hãa, khoa häc nh©n v¨n sè qu¸ tr×nh nµy kh«ng ph¸ vì hay lo¹i bá<br /> hãa ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ mét m«i c¸c vÊn ®Ò cña khoa häc nh©n v¨n.<br /> tr−êng kh«ng thuÇn chñng (kh«ng HiÖn nay ng−êi ta ®ang cã ý ®Þnh<br /> thuÇn nhÊt vÒ chñng lo¹i), lµ ma trËn<br /> x©y dùng mét khung ph©n ®Þnh kiÓu<br /> cña c¸c thùc tiÔn ®ång quy nghiªn cøu h×nh "khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa"<br /> vÒ con ng−êi, vµ viÖc qu¶ng b¸ c¸c tµi vµ nghiªn cøu c¸c ®Æc tr−ng cña chóng.<br /> liÖu in Ên (trªn giÊy) kh«ng ph¶i lµ c¸ch T. Makferson ®−a ra c¸ch ph©n ®Þnh<br /> chuÈn mùc nhÊt vµ duy nhÊt ®Ó s¶n khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè, trong ®ã<br /> xuÊt vµ/hoÆc phæ biÕn tri thøc. “Toµn bé ph©n biÖt râ "®iÖn to¸n khoa häc nh©n<br /> nh÷ng ho¹t ®éng míi, sö dông c¸c phiªn v¨n", "blog hãa (blogging) khoa häc<br /> b¶n c«ng nghÖ míi h−íng tíi nh÷ng vÊn nh©n v¨n trªn" hay "khoa häc nh©n v¨n<br /> ®Ò nghiªn cøu cña c¸c ngµnh tri thøc”, ®a t×nh th¸i" (multimodality). "§iÖn<br /> chÝnh lµ ®ang t×m ra néi dung cña c¸c to¸n khoa häc nh©n v¨n" - ®ã lµ lÜnh vùc<br /> “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa”, theo x©y dùng c¸c c«ng cô, cÊu tróc h¹ tÇng,<br /> quan niÖm cña C. Borgman. c¸c tiªu chuÈn vµ c¸c bé d÷ liÖu s−u tËp.<br /> Nãi chung, "khoa häc nh©n v¨n "Blog hãa khoa häc nh©n v¨n" lµ mét<br /> d¹ng sè hãa" lµ lÜnh vùc øng dông c¸c phÇn cña cÊu tróc m¹ng ®a ph−¬ng tiÖn<br /> c«ng nghÖ th«ng tin míi nh− lµ mét truyÒn th«ng vµ hîp t¸c sè hãa. "Khoa<br /> C¸c m« h×nh hiÖn ®¹i... 47<br /> <br /> häc nh©n v¨n ®a t×nh th¸i" lµ lÜnh vùc M. Bailar chia ra thµnh hai giai<br /> hîp nhÊt c¸c c«ng cô, c¬ së d÷ liÖu khoa ®o¹n ph¸t triÓn cña "khoa häc nh©n v¨n<br /> häc, cÊu tróc m¹ng cña viÖc hîp t¸c vµ d¹ng sè". Giai ®o¹n ®Çu øng víi thêi kú<br /> x©y dùng ®a ph−¬ng tiÖn, sö dông kh¶ cuèi nh÷ng n¨m 1990, ®Çu nh÷ng n¨m<br /> n¨ng cña ®a ph−¬ng tiÖn nghe-nh×n. 2000, mµ ®Æc tr−ng lµ viÖc thùc hiÖn c¸c<br /> CÇn nhÊn m¹nh r»ng, c«ng cô sö dông dù ¸n quy m« lín vÒ sè hãa vµ x©y dùng<br /> trong "®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n" râ c¬ së h¹ tÇng c«ng nghÖ. Theo M. Bailar<br /> rµng kh¸c víi c«ng cô sö dông trong vµ c¸c ®ång nghiÖp, trong sè c¸c dù ¸n<br /> "khoa häc nh©n v¨n ®a t×nh th¸i". cña giai ®o¹n nµy cã c¶ viÖc nghiªn cøu<br /> triÓn khai c¸c cÊu tróc ph©n tÝch v¨n<br /> Mét trong nh÷ng nhiÖm vô cña viÖc<br /> b¶n (vÝ dô, hÖ thèng ph©n lo¹i, ®¸nh<br /> x©y dùng "khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè<br /> dÊu v¨n b¶n, m· hãa v¨n b¶n vµ biªn<br /> hãa" víi tÝnh c¸ch mét bé m«n khoa häc<br /> tËp khoa häc) trong ph¹m vi nh÷ng bé<br /> lµ viÖc thay ®æi quan niÖm vÒ tµi liÖu<br /> m«n ®· ®Þnh. Giai ®o¹n thø hai cña<br /> khoa häc. Trong m«i tr−êng khoa häc<br /> “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa” b¾t<br /> nh©n v¨n d¹ng sè hãa, tµi liÖu khoa häc,<br /> ®Çu tõ n¨m 2007 vµ kÐo dµi cho ®Õn<br /> ®−îc gäi lµ "tµi liÖu khoa häc ®éng<br /> hiÖn nay, ®−îc gäi lµ “khoa häc nh©n<br /> (dinamic)", vµ bao hµm kh«ng chØ v¨n<br /> v¨n d¹ng sè hãa 2.0”. “Khoa häc nh©n<br /> b¶n mµ c¶ tÝnh n¨ng th«ng tin ®a<br /> v¨n d¹ng sè hãa 2.0” lµ m« h×nh khoa<br /> ph−¬ng tiÖn, m«i tr−êng ®éng vµ siªu d÷<br /> häc cã môc tiªu c¬ b¶n lµ t¹o ®iÒu kiÖn<br /> liÖu. Dù ¸n Thung lòng bãng ®en "The<br /> vµ c«ng cô ®Ó s¶n xuÊt, qu¶n lý vµ<br /> Valley of the Shadow" vµ t¹p chÝ ®a<br /> t−¬ng t¸c víi nguån tri thøc cã “nguån<br /> ph−¬ng tiÖn online "Vector" lµ nh÷ng vÝ<br /> gèc sè” vµ giíi thiÖu nã trong c¸c m«i<br /> dô vÒ d¹ng tµi liÖu khoa häc nµy.<br /> tr−êng sè kh¸c nhau. So s¸nh víi giai<br /> "Khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa" ®o¹n thø nhÊt th× giai ®o¹n “khoa häc<br /> hiÖn tån t¹i ë mét sè h×nh thøc ®Þnh chÕ nh©n v¨n d¹ng sè hãa 2.0” ®· sö dông<br /> nh−: c¸c trung t©m, liªn minh c¸c tæ c¸c chuÈn thøc hoµn toµn míi, c¸c lÜnh<br /> chøc khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè, c¸c héi vùc ®ång quy, ph−¬ng ph¸p luËn lai ghÐp<br /> nghÞ th−êng niªn vµ t¹p chÝ khoa häc còng nh− c¸c m« h×nh xuÊt b¶n míi<br /> chuyªn ®Ò, c¸c ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o. th−êng bÞ giíi h¹n bëi v¨n hãa in Ên.<br /> <br /> Víi t− c¸ch lµ nh÷ng ®¬n vÞ tæ chøc, Theo quan ®iÓm cña C. Davidson vµ<br /> c¸c trung t©m khoa häc nh©n v¨n d¹ng T. McPherson, sù ph¸t triÓn cña tæng<br /> sè hãa xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m 80 cña thÓ c¸c ho¹t ®éng trong “khoa häc nh©n<br /> thÕ kû XX, vµ sang thËp kû võa qua, v¨n d¹ng sè ho¸ 2.0” ®· dÉn ®Õn sù ra<br /> theo D. M. Zorich, c¸c trung t©m nµy ®êi cña “c¸c khoa häc nh©n v¨n 2.0”, cã<br /> chÝnh lµ lùc l−îng chñ ®¹o trong viÖc liªn quan mËt thiÕt víi c¸c ho¹t ®éng<br /> hiÖn thùc hãa c¸c nghiªn cøu d¹ng sè khoa häc nh©n v¨n xuÊt hiÖn trong qu¸<br /> hãa. Môc tiªu cña viÖc lËp ra c¸c trung tr×nh x©y dùng, ph©n c«ng, hîp t¸c, thÓ<br /> t©m khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè hãa lµ nghiÖm vµ ph¸t triÓn tri thøc khoa häc<br /> nh»m ph¸t triÓn khoa häc nh©n v¨n nãi nh©n v¨n trong m«i tr−êng sè ho¸ trªn<br /> chung, t¹o ra c¸c d¹ng tri thøc míi vµ m¹ng nãi chung. “Khoa häc nh©n v¨n<br /> nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña c«ng nghÖ 2.0” kh¸c víi khoa häc nh©n v¨n cÊp<br /> ®Õn c¸c bé m«n cña khoa häc nh©n v¨n. mét cã ph¹m vi réng lín, ë chç nã cã sè<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2012<br /> <br /> <br /> l−îng dù ¸n khæng lå mang ®Æc tÝnh qua c¸c bé m«n – tÊt c¶ nh÷ng ®Æc tÝnh<br /> t−¬ng t¸c vµ më do nã tham dù vµo c¸c nµy chÝnh lµ mét phÇn cña “khoa häc<br /> tæ hîp tiÒn ®Ò lý luËn, phi tËp trung ho¸ nh©n v¨n ®iÖn tö”.<br /> tri thøc vµ ý nghÜa.<br /> Mét trong nh÷ng b−íc ch©n tiªn<br /> ë Australia, nhiÒu n−íc ch©u ¢u vµ phong ph¸t triÓn cña “khoa häc nh©n<br /> ch©u ¸, khi xem xÐt vÊn ®Ò khoa häc v¨n ®iÖn tö” lµ V−¬ng quèc Anh. Giíi<br /> nh©n v¨n trong m«i tr−êng sè trªn ®¹i diÖn c¸c bé m«n khoa häc nh©n v¨n<br /> m¹ng, ng−êi ta th−êng nhÊn m¹nh mèi còng nh− nghÖ thuËt b¾t ®Çu tham gia<br /> quan hÖ qua l¹i gi÷a khoa häc nh©n v¨n vµo ch−¬ng tr×nh “khoa häc ®iÖn tö” tõ<br /> vµ khoa häc ®iÖn tö (e-Sience), nã bÞ quy nh÷ng n¨m 2004-2005 víi ch−¬ng tr×nh<br /> ®Þnh bëi nh÷ng ®Æc tr−ng riªng trong nghiªn cøu “C«ng nghÖ th«ng tin-truyÒn<br /> chÝnh s¸ch ®èi víi khoa häc cña tõng th«ng dïng cho nghÖ thuËt vµ c¸c khoa<br /> quèc gia. Khoa häc nh©n v¨n trong v¨n häc nh©n v¨n” do Héi nghiªn cøu nghÖ<br /> c¶nh e-Sience ®−îc hiÓu lµ sù ph¸t triÓn thuËt vµ khoa häc nh©n v¨n tµi trî.<br /> vµ triÓn khai c¬ së h¹ tÇng vµ v¨n hãa N¨m 2007, Héi nghiªn cøu kü thuËt<br /> m¹ng ®−îc ®¸nh gi¸ qua c«ng suÊt tÝnh c«ng tr×nh vµ vËt lý vµ Uû ban hîp nhÊt<br /> to¸n, qua d÷ liÖu, ph−¬ng ph¸p gi¸m vÒ c¸c hÖ th«ng tin ®· cÊp kinh phÝ tµi<br /> ®Þnh hoÆc c¸c chñ thÓ n¾m quyÒn ho¹t trî cho b¶y ch−¬ng tr×nh ®Ò tµi trong<br /> ®éng trong mét m«i tr−êng an ninh, lÜnh vùc nghÖ thuËt vµ khoa häc nh©n<br /> cïng víi sù xuÊt hiÖn cña c¸c h×nh thøc v¨n, trong ®ã cã ©m nh¹c häc, kh¶o cæ<br /> hîp t¸c míi vµ ph−¬ng ph¸p luËn tiªn häc, b¶o tµng häc vµ nghÖ thuËt øng<br /> tiÕn míi. dông. §Ó hç trî cho b¶y dù ¸n nµy,<br /> C¸c khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tö - ®ã Trung t©m hç trî khoa häc ®iÖn tö trong<br /> lµ kh¸i niÖm chØ nh÷ng nghiªn cøu lÜnh vùc nghÖ thËt vµ c¸c khoa häc nh©n<br /> trong lÜnh vùc khoa häc nh©n v¨n cã sö v¨n ®· thµnh lËp Trung t©m nghiªn cøu<br /> dông c«ng cô Internet ®Ó t¹o c¸c trang ®iÖn tö trùc thuéc tr−êng §¹i häc<br /> web cã néi dung vÒ nghiªn cøu khoa Hoµng gia London nh»m phèi hîp ho¹t<br /> häc, c¸c trang web l−u tr÷ tµi liÖu vµ ®éng, n¾m b¾t vµ ph¸t triÓn khoa häc<br /> s−u tËp tµi liÖu. ®iÖn tö trong lÜnh vùc nghÖ thuËt vµ c¸c<br /> khoa häc nh©n v¨n.<br /> Theo H. Neuroth, A. Aschenbrenner,<br /> F. Lohmeier, “khoa häc nh©n v¨n ®iÖn Tuy nhiªn, râ rµng ®ang tån t¹i m©u<br /> tö” víi tÝnh c¸ch lµ mét lÜnh vùc sè hãa thuÉn lín gi÷a c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÖn<br /> ®ang kh«ng ngõng ®−îc më réng, vµ to¸n ®ang sö dông vµ nh÷ng nhiÖm vô<br /> nh÷ng b−íc ®i tiÕp theo cña nã sÏ lµ míi víi viÖc xö lý nguån d÷ liÖu ®Æc thï<br /> phèi kÕt hîp gi÷a c¸c lÜnh vùc cña c«ng cña nghÖ thuËt vµ c¸c khoa häc nh©n<br /> nghÖ m¹ng hiÖn ®¹i víi viÖc x©y dùng v¨n còng nh− víi ph−¬ng ph¸p nghiªn<br /> phÇn mÒm c«ng céng. Kh¶ n¨ng truy ®Ó ph©n tÝch nã. §Æc thï cña d÷ liÖu<br /> cËp dÔ dµng nguån d÷ liÖu cÊp mét; viÖc ®−îc sö dông trong lÜnh vùc nghÖ thuËt<br /> giíi thiÖu trªn m¹ng vèn d÷ liÖu cÊp vµ c¸c khoa häc nh©n v¨n chÝnh lµ tÝnh<br /> mét; sù t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh»m sö kh«ng rµnh m¹ch vµ kh«ng t−¬ng hîp<br /> dông c¸c c«ng cô chung ®Ó ph©n tÝch; sù ®−îc víi nhau, bëi c¸c d÷ liÖu nµy lµ kÕt<br /> céng t¸c gi÷a c¸c nhµ khoa häc th«ng qu¶ lao ®éng cña con ng−êi chø kh«ng<br /> C¸c m« h×nh hiÖn ®¹i... 49<br /> <br /> ph¶i cña d©y chuyÒn s¶n xuÊt tù ®éng HiÖn nay, “khoa häc nh©n v¨n m¹ng" vµ<br /> hãa (ch¼ng h¹n nh− d÷ liÖu vÒ c¸c t¸c “khoa häc nh©n v¨n ng÷ nghÜa” míi chØ<br /> phÈm nghÖ thuËt t¹o h×nh ®ang ®−îc coi lµ nh÷ng s¸ng kiÕn c¸ nh©n.<br /> lµ mét sù kiÖn). ViÖc t×m ra nh÷ng c«ng<br /> Nh− vËy, nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y<br /> cô cô thÓ cã thÓ øng dông cho nghiªn<br /> cho phÐp kh¼ng ®Þnh r»ng, c¸c m« h×nh<br /> cøu mét c¸ch cã hÖ thèng trong ph¹m vi<br /> “®iÖn to¸n khoa häc nh©n v¨n”, “khoa<br /> “khoa häc ®iÖn tö” chÝnh lµ nhiÖm vô<br /> häc nh©n v¨n d¹ng sè ho¸” vµ “khoa häc<br /> cho giai ®o¹n ph¸t triÓn thø hai cña<br /> nh©n v¨n ®iÖn tö” ®ang cã ®−îc sù ñng<br /> “khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tö”.<br /> hé lín tõ phÝa nhµ n−íc còng nh− giíi<br /> Trong sè c¸c hîp phÇn ®Þnh chÕ cña khoa häc. Trong “®iÖn to¸n khoa häc<br /> “khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tö” cã thÓ kÓ nh©n v¨n”, g©y chó ý h¬n c¶ lµ vÊn ®Ò<br /> ®Õn hÖ thèng m¹ng nghiªn cøu, c¸c liªn øng dông c«ng nghÖ th«ng tin, kü thuËt<br /> hiÖp héi, c¸c ph©n viÖn, ph©n ban khoa vµ c«ng nghÖ tõ c¸c nghiªn cøu còng<br /> häc, c¸c héi nghÞ vµ c¸c ch−¬ng tr×nh nh− nh÷ng ®Çu t− tri thøc trong c«ng<br /> ®µo t¹o. nghÖ. PhÇn chñ ®éng s¸ng t¹o nhiÒu<br /> h¬n lµ cña c¸c chuyªn gia trong lÜnh vùc<br /> “Nghiªn cøu ®a ph−¬ng tiÖn míi” - c«ng nghÖ m¸y tÝnh vµ chuyªn gia lËp<br /> ®ã lµ mét bé m«n hµn l©m míi víi môc tr×nh, nhê hä quan t©m gi¶i quyÕt vÊn<br /> tiªu kh¶o cøu lÜnh vùc phèi kÕt hîp chÐo ®Ò “cßn kh©u nµo n÷a cã thÓ tù ®éng hãa<br /> gi÷a c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÖn to¸n, khoa ®−îc?”. C¸c chuyªn gia trong lÜnh vùc<br /> häc tù nhiªn vµ khoa häc nh©n v¨n, “khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè ho¸" còng<br /> nghÖ thuËt t¹o h×nh vµ nghÖ thuËt øng ®ang nç lùc sè hãa th«ng tin, nghiªn<br /> dông. LÜnh vùc “nghiªn cøu ®a ph−¬ng cøu xö lý hÖ thèng d÷ liÖu, céng t¸c vµ<br /> tiÖn míi” ph¶i phï hîp víi viÖc “giíi triÓn khai nghiªn cøu c¸c c«ng cô sè<br /> thiÖu mét m«i tr−êng míi – m«i tr−êng ho¸”. LÜnh vùc “khoa häc nh©n v¨n ®iÖn<br /> sè ho¸, ®−îc t¹o nªn bëi sù t−¬ng t¸c tö” l¹i tËp trung nghiªn cøu c¸c ph−¬ng<br /> tÝch cùc gi÷a c¸c ph¸t minh, s¸ng chÕ kü ph¸p t−¬ng t¸c víi ng−êi dïng tin, c¸c<br /> thuËt vµ sù tù thÓ hiÖn trong v¨n hãa hîp phÇn vÒ tæ chøc vµ phæ biÕn nh÷ng<br /> cuèi thÕ kû XX”. C¸c m« h×nh “nghiªn thµnh tùu c«ng nghÖ.<br /> cøu ®a ph−¬ng tiÖn míi” vµ “nghiªn cøu<br /> ®a ph−¬ng tiÖn sè hãa” hiÖn nay ®ang CÇn nhÊn m¹nh r»ng, trong nhiÒu<br /> ®−îc ph¸t triÓn nh− lµ c¸c ch−¬ng tr×nh m« h×nh khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè ho¸<br /> ®µo t¹o. ®· xuÊt hiÖn c¸c c¸ch ph©n lo¹i pháng<br /> theo c¸ch ph©n lo¹i cña khoa häc nh©n<br /> Kh¸i niÖm “khoa häc nh©n v¨n v¨n truyÒn thèng, nh− trong "®iÖn to¸n<br /> m¹ng” (cyberhumanities) ®· ®−îc M. khoa häc nh©n v¨n" ®· chia thµnh c¸c<br /> Nentwich nh¾c ®Õn trong c«ng tr×nh phÇn nh− lÞch sö ®iÖn to¸n, triÕt häc<br /> “khoa häc m¹ng (Cyberscience): nh÷ng ng÷ v¨n ®iÖn to¸n, ng«n ng÷ häc ®iÖn<br /> nghiªn cøu trong kû nguyªn Internet” to¸n..., trong "khoa häc nh©n v¨n d¹ng<br /> nh− mét phÇn cña khoa häc m¹ng. sè ho¸" th× chia thµnh lÞch sö d¹ng sè<br /> ThuËt ng÷ “khoa häc nh©n v¨n ng÷ ho¸, kh¶o cæ d¹ng sè ho¸..., trong "khoa<br /> nghÜa” chØ viÖc sö dông c«ng nghÖ web häc nh©n v¨n ®iÖn tö" th× chia thµnh<br /> Sermantic trong c¸c khoa häc nh©n v¨n. ng÷ v¨n ®iÖn tö, lÞch sö ®iÖn tö...<br /> 50 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2012<br /> <br /> <br /> Nh÷ng ®iÓm chung trong viÖc h×nh ViÖc hiÖn thùc ho¸ c¸c m« h×nh<br /> thµnh vµ ph¸t triÓn mçi m« h×nh trªn khoa häc nh©n v¨n trong m«i tr−êng sè<br /> ®©y lµ tËp trung chó ý vµo kho d÷ liÖu ho¸ ®· ®Ò cËp trong bµi viÕt nµy ®em l¹i<br /> vµ th«ng tin sè ho¸, c¬ së h¹ tÇng, c¸c kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c¸c h×nh thøc<br /> c«ng cô vµ ph−¬ng ph¸p; lµ mèi liªn hÖ nghiªn cøu míi vµ c¸ch tiÕp cËn míi ®Ó<br /> víi phÝa ®µo t¹o tËp huÊn vµ c¸c ®Æc ph©n tÝch mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c<br /> tÝnh hiÖn t¹i vÒ mÆt ®Þnh chÕ. nghiªn cøu khoa häc nh©n v¨n vµ x·<br /> Nh×n chung, "®iÖn to¸n khoa häc héi. Ngoµi ra, sù xuÊt hiÖn vµ phæ biÕn<br /> nh©n v¨n", "khoa häc nh©n v¨n d¹ng sè cña c¸c ph−¬ng tiÖn sè ho¸ ®ang t¹o ra<br /> ho¸" vµ "khoa häc nh©n v¨n ®iÖn tö" vµ ph¸t hiÖn c¸c kh¸ch thÓ míi cña<br /> ®¸p øng mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt nh÷ng nghiªn cøu khoa häc nh©n v¨n, më réng<br /> yªu cÇu cña c¸c m« h×nh khoa häc nh©n c¸nh cöa tiÕp cËn nh÷ng nguån t− liÖu<br /> v¨n trong m«i tr−êng sè hãa, ®ang trªn sè ho¸ khæng lå, x©y dùng nªn c¸c c«ng<br /> ®−êng t×m vai trß ®Þnh chÕ vµ nh÷ng cô sè ho¸ vµ c¬ së h¹ tÇng nghiªn cøu ®Ó<br /> cam kÕt vÒ mÆt tri thøc luËn vµ ®ang khai th¸c c¸c nguån tµi liÖu t−¬ng tù<br /> ph¸t triÓn víi tÝnh c¸ch lµ lÜnh vùc còng ®ang gióp c¶i thiÖn chÊt l−îng<br /> nghiªn cøu bæ trî cho nhau. nghiªn cøu khoa häc nh©n v¨n.<br />