Chiến lược đa văn hóa, đa tộc người ở đồng bằng sông Cửu Long thời các chúa Nguyễn

PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CHIẾN LƯỢC ĐA VĂN HÓA, ĐA TỘC NGƯỜI<br /> Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG THỜI CÁC CHÚA NGUYỄN<br /> Trần Nguyễn Khánh Phong <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Đồng bằng sông Cửu Long hay còn gọi là Tây Nam Bộ, gồm 12<br /> tỉnh, thành phố gồm Long An, Tiền Giang, Bến Tre, An Giang, Vĩnh<br /> Long, Đồng Tháp, Hậu Giang, Kiên Giang, Sóc Trăng, Trà Vinh, Bạc<br /> Liêu, Cà Mau và thành phố Cần Thơ. Nơi đây về mặt lịch sử, “những<br /> người dân Việt di cư nhiều vào thời gian từ trước thế kỉ XVII đã đặt nền<br /> móng để hòa nhập vùng đất này vào đất Việt. Tiếp đến, trong thế kỉ XVII,<br /> các chúa Nguyễn là những người có công khẳng định cương vực nước ta<br /> tới vùng đất Nam Bộ ngày nay. Năm 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu sai<br /> Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lược vùng đất này và chính thức<br /> thiết lập một hệ thống hành chính thống nhất trong bộ máy cai trị chung<br /> của cả nước”(1).<br /> Trong hành trình mở cõi về phương Nam của các chúa Nguyễn, tùy<br /> theo từng thời kì lịch sử, từng vận mệnh của các chúa thì mỗi công cuộc<br /> mở đất lại có những dấu ấn riêng. Nếu như trong giai đoạn công cuộc mở<br /> đất Nam Trung Bộ diễn ra trong bối cảnh có nhiều thuận lợi cho các chúa<br /> Nguyễn như: sự suy yếu của vương quốc Chămpa vào đầu thế kỉ XVII;<br /> hoặc nhằm tránh sức ép từ phía vua Lê - chúa Trịnh khiến Nguyễn Hoàng<br /> phải thực hiện tham vọng mở rộng cương vực về phía Nam đèo Hải Vân,<br /> đèo Cả. Đến công cuộc mở đất ở Đông Nam Bộ khi vương quốc Chân Lạp<br /> cũng vào thời kì suy yếu cũng là lúc các chúa Nguyễn ở Đàng Trong đã<br /> tạo dựng được tiếng vang cho mình, cộng thêm “các cuộc di dân tự phát<br /> của người dân đã đưa chúa Nguyễn đặt những bước chân đầu tiên đến với<br /> vùng đất Nam Bộ ngày nay, tạo tiền đề quan trọng cho công cuộc mở đất<br /> miền Tây Nam Bộ”(2).<br /> Và những chiến lược lớn đã được các chúa Nguyễn thực hiện thành<br /> công trong quá trình mở đất về phương Nam, đó là; đã tận dụng được<br /> nhân tài vật lực của các xứ Thuận Quảng, Nam Trung Bộ và đặc biệt là<br /> <br /> <br /> Hội Khoa học lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế.<br /> 1<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang 17,<br /> 18.<br /> 2<br /> Đỗ Quỳnh Nga: Công cuộc mở đất Tây Nam Bộ thời chúa Nguyễn. NXB Chính<br /> trị Quốc gia - Sự thật. Hà Nội, 2013, trang 49, 50.<br /> <br /> <br /> 305<br /> vùng Đông Nam Bộ, theo tính toán của những nhà chiến lược thời chúa<br /> Nguyễn thì “Để mở đất Tây Nam Bộ, đặc biệt là trong các cuộc giao<br /> tranh hỗ trợ, hoặc phản công tự vệ, lực lượng chính được các chúa<br /> Nguyễn sử dụng không đâu khác mà chính là các quan lại, các vị tướng<br /> giỏi và quân đội tinh nhuệ của Gia Định”(1). Nhiều quan lại và các vị<br /> tướng tài khi đó đã thay mặt chúa Nguyễn thực hiện nhiều kế sách, chiến<br /> lược có lợi cho cư dân trong vùng, đồng thời thể hiện khối đại đoàn kết<br /> dân tộc, thống nhất lập trường và cùng chung lưng đấu cật thực hiện<br /> những nhiệm vụ mà các chúa giao phó. Trong đó, chúng tôi thấy chiến<br /> lược đa văn hóa, đa tộc người của các chúa Nguyễn thực thi tại đồng bằng<br /> sông Cửu Long trong buổi đầu mở đất đã để lại nhiều kinh nghiệm quý<br /> báu.<br /> <br /> <br /> 2. Chiến lược đa văn hóa, đa tộc người ở đồng bằng sông Cửu<br /> Long thời các chúa Nguyễn<br /> 1. Từ chính sách thu hút lưu dân<br /> Người Khmer, Chăm, Hoa và Việt ở Nam Bộ nói chung và đồng<br /> bằng sông Cửu Long nói riêng là bộ phần không thể tách rời trong cộng<br /> đồng 54 dân tộc Việt Nam và qua từng thời kì phát triển của lịch sử, từ<br /> nước Phù Nam, Phù Nam đến Thủy Chân Lạp, thành phần cư dân ở đồng<br /> bằng sông Cửu Long đã có những biến đổi nhất định. Hầu như phần lớn<br /> diện tích nơi đây rơi vào tình trạng hoang hóa, dân cư thưa thớt và được<br /> xem như là một vùng đất vô chủ. Chính trong điều kiện đó, cư dân Việt đã<br /> đặt chân đến khai phá và trở thành chủ thể chính ở vùng đất này sau một<br /> thời gian dài định cư.<br /> Cộng đồng cư dân Việt ở đồng bằng sông Cửu Long chủ yếu là từ<br /> vùng Thuận Quảng di cư vào“Họ thường đi bằng ghe bầu men theo bờ<br /> biển để vào Nam, theo các cửa sông để vào đất liền rồi len lỏi theo các<br /> con rạch tự nhiên tìm đến các giồng cát cao ráo để khai hoang lập<br /> nghiệp. Ban đầu hầu hết đồng bằng Tây Nam Bộ, nhất là vùng trũng Đồng<br /> Tháp Mười còn hoang vu, nước đọng quanh năm do chưa có kênh rạch<br /> thoát nước, do đó các đoàn di dân phải chọn các giồng đất cao ráo để<br /> định cư”(2). Trước khi người Việt có mặt trên vùng đất Tây Nam Bộ, ở<br /> đây đã có lớp dân cư bản địa sinh sống. “Trên các giồng đất cao khi ấy<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> : Đỗ Quỳnh Nga: Công cuộc mở đất Tây Nam Bộ thời chúa Nguyễn. NXB<br /> Chính trị Quốc gia - Sự thật. Hà Nội, 2013, trang 56.<br /> 2<br /> : Lê Công Lý: Huế trong tâm thức Nam Bộ hay là ký ức lưu dân. Tạp chí<br /> Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (144).2018, trang 87.<br /> <br /> <br /> 306<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> vẫn còn một ít nhóm người dân tộc và rất ít sóc Khmer mới đến sinh sống<br /> trong tình trạng heo hút, nghèo nàn” (1).<br /> Khi Cao Miên hiến đất cho chúa Nguyễn, nhiều sóc của người<br /> Khmer chuyển đi nơi khác sinh sống, họ lùi sâu vào gần chân núi, dưới có<br /> chằm hồ và khai thác nguồn lợi lâm thổ sản ở đó. Một số khác vẫn ở lại và<br /> chung sống cùng với người Việt. Người Việt lập làng và khai phá ruộng<br /> đất bên cạnh người Khmer. Họ tôn trọng phong tục tập quán của người<br /> Khmer và cùng nhau khai phá ruộng đất, trồng trọt từ đời này sang đời<br /> khác(2).<br /> Nhà nghiên cứu lịch sử Phan Khánh cho hay cộng đồng cư dân bản<br /> địa ở vùng đồng bằng sông Cửu Long thuở trước còn có: Người Khmer<br /> gốc Chân Lạp tản mác đến vùng ác địa này chỉ là để trốn tránh sự quản lí<br /> của vương quốc. Họ ở biệt lập thưa thớt, đi hàng mấy ngày đường mới<br /> đoán được vài ba căn nhà cư trú, nhờ khói vương tỏa qua lá rừng. Họ ở<br /> nhà sàn cao, lợp lá, cỏ và trên những gò đất cao, trồng khoai sắn là chủ<br /> yếu. Họ chỉ cấy một ít lúa nổi, nếp than và lúa sớm. Hầu như không bao<br /> giờ rời khỏi nơi ở.<br /> Người Chăm sống chủ yếu ở vùng Đông Nam Bộ, nhiều hộ lưu lạc<br /> đến đây từ xa xưa, nơi đất hiểm nhưng tự do. Họ sống thành ấp nhỏ biệt<br /> lập, chỉ bám lấy rừng núi. Mỗi khi có dân tộc khác đến là họ lại rút sâu<br /> hơn vào rừng(3).<br /> Một con đường lưu dân khác đến với đồng bằng sông Cửu Long là<br /> sau khi kết hôn với vua Chân Lạp (1620), công chúa Ngọc Vạn đã đem<br /> theo nhiều người Việt đến đất Chân Lạp trong đó có người được tuyển<br /> làm quan trong triều đình. Ngoài ra, còn nhiều người khác tham gia các<br /> hoạt động sản xuất thủ công thương nghiệp. Đây là sự kiện đầu tiên đã mở<br /> ra cho người Việt một sự đảm bảo ở vùng lãnh thổ mới; do đó có nhiều<br /> người Việt bắt đầu xuống khai phá vùng Nam Bộ(4). Cũng tương tự như<br /> vậy, có nhiều cuộc hôn nhân giữa người Việt và người Chăm đã trở nên<br /> <br /> <br /> 1<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 186.<br /> 2<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 203, 204.<br /> 3<br /> Phan Khánh: Đồng bằng sông Cửu Long lịch sử và lũ lụt. NXB Nông nghiệp,<br /> Hà Nội, 2001, trang 39.<br /> 4<br /> Nguyễn Quang Ngọc (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập IV: Từ đầu thế kỉ<br /> XVII đến giữa thế kỉ XIX. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang 40,<br /> 41.<br /> <br /> <br /> 307<br /> hết sức thông thường đã tạo nên sự hài hòa cùng phát triển và đoàn kết<br /> dân tộc.<br /> Khi được các chúa Nguyễn đồng ý cho định cư ở xứ Đàng Trong thì<br /> Nam Bộ được xem là vùng đất hứa đầy tiềm năng của người Hoa. Để có<br /> nhân lực khai hoang, chúa Nguyễn khuyến khích và nâng đỡ mọi sắc tộc<br /> đến vùng đất mới. Đối với người Hoa thì chúa còn viết thư dụ bảo vua<br /> Miên “liệu lượng và giúp đỡ họ, để tỏ rằng không gạt họ ra ngoài” (1).<br /> Người Hoa lúc đầu cũng làm ruộng trồng rau đậu như người Việt. Các loại<br /> hình kinh tế của người Hoa cũng nương theo sự khác biệt của các vùng tự<br /> nhiên như người Việt.<br /> Người Hoa đã nhanh chóng lập bến, lập chợ ở Cù lao Phố và Mỹ<br /> Tho, họ đã thực hiện nghĩa vụ đóng thuế đầy đủ cho triều đình, thần phục<br /> chúa Nguyễn và thân thiện với mọi sắc tộc, nhất là với người Việt. Tại Mỹ<br /> Tho Đại Phố, Dương Ngạn Địch cũng đã chiêu mộ dân người Việt, Khmer<br /> để khai phá đất đai tạo thành thôn xóm. Chính sách thuế đối với Hoa<br /> thương cũng dễ dãi; không định mức, tùy tâm khai báo, đóng bằng tiền<br /> hay bằng lâm thổ sản cũng được “Người Hoa sống hòa đồng cùng với<br /> người Việt, người Khmer và những dân tộc bản địa khác. Người Hoa đã<br /> gắn bó cuộc đời với vùng đất mới, như quê hương thứ hai của mình. Bởi<br /> thế, bao thế hệ người Hoa nối tiếp nhau đổ mồ hôi, công sức, kể cả là máu<br /> và nước mắt để khai hoang vùng đất còn nhiều hoang vu và lắm hiểm<br /> nguy này” (2). Hoặc ở Hà Tiên, dưới sự ưu ái và chính sách khoan dung của<br /> chúa Nguyễn, năm 1714, Mạc Cửu dâng đất Hà Tiên cho chúa Nguyễn,<br /> nhận nơi đây là quê hương thứ hai, nguyện hết lòng phục vụ như con dân<br /> đất nước ta. Chúa Nguyễn Phúc Chu phong ông là Tổng binh trấn Hà<br /> Tiên, đóng bản dinh tại Phương Thành. Từ ấy nhân dân tụ tập càng đông<br /> đúc(3).<br /> Khi dân đến khai khẩn thì có nhiều chính sách rất cởi mở được thực<br /> hiện nhằm ổn định tâm lý để người dân yên tâm khai hoang sản xuất, xây<br /> dựng cuộc sống nơi vùng đất mới, “ai muốn khai khẩn, lựa chọn vùng đất<br /> cao, gò...tùy ý, khai khẩn xong khai báo với chính quyền là trở thành địa<br /> chủ khu vực đó, chính quyền không đo đạc xem diện tích là bao nhiêu,<br /> cũng không cần biết đất ấy xấu tốt thế nào. Người nghiệp chủ xem đất<br /> <br /> <br /> 1<br /> Phan Khánh: Đồng bằng sông Cửu Long lịch sử và lũ lụt. NXB Nông nghiệp,<br /> Hà Nội, 2001, trang 41.<br /> 2<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 204.<br /> 3<br /> Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn Bá Thế: Từ điển Nhân vật lịch sử Việt Nam. NXB<br /> Văn hóa, Hà Nội, 1999, trang 427.<br /> <br /> <br /> 308<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> mình khai khẩn thế nào mà tự nguyện nộp thuế nộp bằng hộc non già tùy<br /> ý”(1).<br /> Năm 1753, Nguyễn Cư Trinh được chúa Nguyễn Phúc Khoát gửi<br /> gắm niềm tin và cử ông vào Nam Bộ với nhiệm vụ mới của mình. Tại đây,<br /> Nguyễn Cư Trinh là người có công rất lớn trong việc giúp chúa Nguyễn<br /> mở rộng và bảo vệ chủ quyền Đàng Trong, cụ thể nhất là việc sắp xếp lại<br /> dân cư, giữ mối hòa thuận với cộng đồng các dân tộc thiểu số ở phương<br /> Nam, năm 1775, “đưa người Côn Man (người Chăm) từ núi Bà Đen<br /> xuống khu vực Châu Định Viễn để khai phá đất đai. Chính thức đến giữa<br /> thế kỉ XVIII, Chân Lạp mới dâng vùng Định Viễn cho chúa Nguyễn, và<br /> chúa Nguyễn tái thiết lập lại đơn vị hành chính, đồng thời khẳng định chủ<br /> quyền chính thức ở dinh Long Hồ”(2). Và các tộc người Việt, Hoa, Chăm,<br /> Khmer cùng nhau góp phần quan trọng vào khai thác vùng đất hoang hóa,<br /> từ những bàn tay trắng, họ đã biến rừng rú rậm rạp thành vùng đất trồng<br /> dâu, mía“Sự cộng cư tộc người một lần nữa lại diễn ra trên vùng đất đầy<br /> tiềm năng khi các cộng đồng cư dân Khmer, Việt, Hoa, Chăm lần lượt di<br /> cư đến đây. Cùng cảnh ngộ di dân, khó khăn trăm bề khi đến vùng đất<br /> mới, nên cộng đồng cư dân các dân tộc phải dựa vào nhau, đoàn kết với<br /> nhau để tạo lập cuộc sống mới, từ đó mà hình thành sự hòa hợp nhau giữa<br /> các dân tộc. Nhiều nơi họ sống chung cùng một làng và hôn nhân hòa<br /> huyết với nhau. Chính thái độ chung tay xây dựng cuộc sống của các dân<br /> tộc đã biến vùng đất Nam Bộ rừng rậm hoang vu thành vùng kinh tế phát<br /> triển”(3).<br /> Đến đây, chúng ta mới thấu hiểu một điều rằng, thuở ban sơ lập<br /> nghiệp, người Việt luôn ghi nhớ công ơn của Nguyễn Hữu Cảnh, vì ông<br /> xuất thân từ miền Thuận Quảng vào đây, thấy trời nước bao la, tài nguyên<br /> dồi dào, khiến ông chạnh lòng “nhìn về miền Trung đất đai cằn cỗi, người<br /> dân lam lũ cực nhọc mà không đủ ăn, lại lụt, bão hằng năm hoành hành<br /> tan tác. Ông Cảnh khuyến khích, vận động họ vào Nam lập nghiệp”(4).<br /> Những lưu dân một thời đi mở cõi ở đồng bằng sông Cửu Long luôn nhớ<br /> về nguồn cội nơi họ đã ra đi để rồi làm nên chủ quyền lãnh thổ không chỉ<br /> ở đất liền mà còn biển đảo của vùng Nam Bộ rộng lớn.<br /> <br /> 1<br /> : Huỳnh Lứa (Chủ biên), Lê Quang Minh, Lê Văn Năm, Đỗ Hữu Nghiêm:<br /> Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ. NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2016,<br /> trang 60.<br /> 2<br /> : Nguyễn Quang Ngọc (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập IV: Từ đầu thế kỉ<br /> XVII đến giữa thế kỉ XIX. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang 87.<br /> 3<br /> : Trần Thuận: Nam Bộ - Vài nét lịch sử văn hóa. NXB Văn hóa Văn nghệ<br /> thành phố Hồ Chí Minh, 2014, trang 21.<br /> 4<br /> : Vĩnh Nguyên, Nguyễn Tú: Danh nhân Quảng Bình. Tập 2. NXB Văn hóa<br /> Thông tin, Hà Nội, 1997, trang 55.<br /> <br /> <br /> 309<br />  2.....đến việc giữ vững tình thân thiện giữa các tộc người<br /> Chính sách cởi mở của chúa Nguyễn đã góp phần thu hút dân cư<br /> ngày càng đông đúc, họ đã cùng nhau khai thác vùng đất đồng bằng sông<br /> Cửu Long, mở rộng giao thương, thúc đẩy các ngành kinh tế phát triển.<br /> Và đặc biệt là vùng Mỹ Tho “cũng đã đang dần dần trở thành những<br /> trung tâm cư dân và kinh tế phát triển dưới quyền cai quản của chúa<br /> Nguyễn”(1).<br /> Liên tiếp các năm 1674 vương triều Chân Lạp bị chia thành Chính<br /> quốc vương và Phó quốc vương. Năm 1691, Phó quốc vương là Nặc Ông<br /> Nộn qua đời, tạo điều kiện thuận lợi cho các chúa Nguyễn, khi này Mạc<br /> Cửu đang chiếm giữ vùng đất rộng lớn Hà Tiên - Long Xuyên - Bạc Liêu -<br /> Cà Mau không còn lệ thuộc vào chính quyền Chân Lạp. Sau đó Mạc Cửu<br /> xin nội thuộc chúa Nguyễn đem đất Hà Tiên sáp nhập vào lãnh thổ của<br /> chúa Nguyễn. Sự kiện này đánh dấu sự lớn mạnh của Đàng Trong khi có<br /> thêm nhiều nhân tài và vật lực để việc mở đất càng thêm thuận lợi.<br /> Trong khi đó, công lao của Dương Ngạn Địch khi ở vùng đồng bằng<br /> sông Cửu Long đã để lại dấu ấn tình thân thiện của các tộc người là “Quy<br /> tụ người Hoa, người Việt, người Khmer đã ở đây từ trước, vỡ đất làm<br /> ruộng, lập ra trang trại, thôn ấp, lập nên Mỹ Tho Đại Phố thu hút ngày<br /> càng nhiều tàu buôn phương xã đến đây buôn bán” (2). Thế nhưng, trong<br /> các năm 1682 - 1688 những mâu thuẫn giữa người Hoa với nhau, giữa<br /> người Hoa với người Cao Miên đã diễn ra. Khi đó, người Hoa tiến hành<br /> cướp bóc dân Cao Miên, tại ra sự bất ổn trong vùng, buộc chúa Nguyễn<br /> Phúc Trăn sai tướng là Mai Vạn Long vào Mỹ Tho dùng phục binh giết<br /> Hoàng Tiến. Toàn bộ binh tướng Long Môn giao cả cho Trần Thượng<br /> Xuyên nắm giữ để phối hợp đánh Nặc Thu.<br /> Năm 1698, triều đình Chân Lạp gây hấn ở biên giới phương Nam đã<br /> làm cho người Miên, Việt, Hoa rơi vào hoàn cảnh khổ sở. Biết tin này,<br /> chúa Nguyễn Phúc Chu cử Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh hợp với<br /> Phạm Cẩm Long, Nguyễn Hữu Khánh và Trần Thượng Xuyên lo việc trấn<br /> biên cương. Vai trò của Nguyễn Hữu Cảnh ở đồng bằng sông Cửu Long<br /> thời bấy giờ rất quan trọng đối với người dân, ông tập trung mũi nhọn vào<br /> các công việc canh tác lúa, đào mương giữ nước mưa, lấy đất đắp nền nhà,<br /> lấy tràm dựng nhà để ở khiến đời sống của người dân ngày càng phấn<br /> <br /> <br /> 1<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 188.<br /> 2<br /> Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 204.<br /> <br /> <br /> 310<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> khởi. Nguyễn Hữu Cảnh lập tức ra quyết định cho quân sĩ vét sâu, khơi<br /> rộng thêm nhánh sông Tiền rẽ ngang xuống sông Hậu; và ra đề án trổ vài<br /> mương phụ tiếp với các mương mà dân đã đào. Dòng nước ngọt được lưu<br /> thông đến tận những nơi lân ấp mới đang khai khẩn. Với những việc làm<br /> của Nguyễn Hữu Cảnh đã thực sự có lợi cho cộng đồng dân cư, người<br /> Miên sống lẫn lộn với người Việt và thấy vậy “Họ tự động hăng hái tham<br /> gia công việc này. Bỗng nhiên tất thảy đều trở thành những cơ, đội binh<br /> phu đào vét lòng sông”. Khi giao thông đường thủy đã quá thuận lợi cho<br /> cư dân vùng đồng bằng sông Cửu Long, người Miên lúc đó “đã làm thêm<br /> thuyền ngo dạng nhỏ bé để đi lại giao dịch, đổi chác mọi vật dụng hằng<br /> ngày. Nhờ vậy, tình thân thiện giữa các sắc dân có phần hòa hợp hơn.<br /> Tình quân dân ngày càng đậm đà hơn” (1).<br /> Chính sách đa văn hóa, đa dân tộc được Nguyễn Hữu Cảnh thực thi<br /> rất hợp lòng dân, khi mà miền biên viễn xa xôi của xứ Đàng Trong đã<br /> thực sự yên ổn thì Nguyễn Hữu Cảnh “cho phép các binh phu được về lại<br /> gia đình lo sinh hoạt đồng áng như cũ; hoặc giả trong quân ngũ những ai<br /> yếu đuối chậm chạp, hay có kẻ muốn ở lại xây dựng “bạn đời” rồi để tự<br /> mình tìm đất cấy hái làm ăn sinh sống cũng được như ý, nhưng với điều<br /> dạy nhất quán phải canh tác ngay”. Các chủng dân “đều nhận rõ việc làm<br /> của mình được che chở thỏa đáng, ai nấy đều hân hoan phục tòng vị<br /> thống lãnh Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh; Và niềm kính trọng bậc<br /> huân hiền ấy dường như đã tạo thành sức mạnh chuyển vào một nỗ lực<br /> của con người. Họ đã cùng nhau gia sức bồi đắp thảm lúa đồng bằng Cửu<br /> Long ngày thêm xanh tốt trĩu hạt vàng” (2).<br /> Để giữ bền sức dân, Nguyễn Hữu Cảnh thường luôn tránh những<br /> xung đột không đáng có với Chân Lạp, ông luôn dùng lời lẽ nhân ái để<br /> trấn an nhân dân. Đối với lân bang thì khuyên họ nên “lo gìn nội quốc,<br /> giữ an dân, đừng tìm cách gây hấn lân bang”. Nguyễn Hữu Cảnh luôn<br /> khích lệ các chủng tộc Miên, Hoa, Việt cùng nhau nên giữ vững tình thân<br /> thiện “tắt lửa tối đèn” có nhau. Khuyến khích chủng dân nên canh tác<br /> hoặc mở rộng giao lưu bằng thương thuyền(3).<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> : Nguyễn Ngọc Hiền: Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh với công cuộc khai<br /> sáng miền Nam nước Việt cuối thế kỉ thứ XVII, NXB Văn học, Hà Nội, 1999, trang<br /> 104, 106, 107.<br /> 2<br /> : Nguyễn Ngọc Hiền: Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh với công cuộc khai<br /> sáng miền Nam nước Việt cuối thế kỉ thứ XVII, NXB Văn học, Hà Nội, 1999, trang<br /> 107, 108.<br /> 3<br /> : Nguyễn Ngọc Hiền: Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh với công cuộc khai<br /> sáng miền Nam nước Việt cuối thế kỉ thứ XVII, NXB Văn học, Hà Nội, 1999, trang<br /> 108, 109.<br /> <br /> <br /> 311<br />  Nguyễn Hữu Cảnh có một sách lược đặc biệt quan trọng là mọi<br /> chính sách đều bình đẳng giữa các sắc tộc, không ưu tiên, không kì thị với<br /> bất cứ sắc tộc nào “Để có thêm nhân lực vào khai hoang, Nguyễn Hữu<br /> Cảnh đã cho thuộc binh ra miền Trung, miền Ngũ Quảng chiêu mộ người.<br /> Ông còn khuyến khích binh lính dưới quyền sinh cơ lập nghiệp ở đây khi<br /> không còn đủ sức chiến đấu cho về làm dân. Những người mới đến, được<br /> quan quân giúp đỡ làm nhà, lương thực và nông cụ ban đầu. An ninh hoàn<br /> toàn được giữ vững nhờ vào quân đội hùng hậu, tài chiến trận”(1).<br /> Năm 1705, Nguyễn Cửu Vân sau khi đi đánh quân Xiêm trở về đã<br /> cho quân trú ở Vũng Gù, lập đồn điền, đắp đồn và đào kinh làm cho rạch<br /> Vũng Gù và rạch Mỹ Tho ăn thông nhau, nối liền sông Vàm Cỏ Tây qua<br /> Tiền Giang (2). Tạo nhiều điều kiện để binh lính cũng như dân thường ổn<br /> định cuộc sống, đem lại niềm tin của lòng dân với các vị tướng của chúa<br /> Nguyễn.<br /> Các chúa Nguyễn hầu như không có một quy định nào bắt buộc<br /> người Hoa sinh sống ở Đàng Trong phải từ bỏ phong tục tập quán của<br /> mình, cũng không có một điều luật nào buộc họ phải theo phong tục tập<br /> quán của người Việt, mà trái lại luôn tôn trọng phong tục tập quán của<br /> người Hoa cũng như các kiều dân khác. Điều này đã được Trịnh Hoài Đức<br /> nêu rõ “Khi bắt đầu khai thác, dân lưu tán của nước ta và người<br /> Đường....người Tây Dương, người Cao Miên, người Chà Và...Các nước<br /> kiều ngụ phần nhiều ở xen lẫn nhau, mà áo mặc đồ dùng đều nước nào<br /> theo lối nước ấy”(3).<br /> Có thể nói “Các chính sách mềm dẻo mà nhà Nguyễn đưa ra một<br /> mặt đem lại quyền lợi cho dòng họ Nguyễn; mặt khác, có tác dụng bảo vệ<br /> người dân khai hoang, đẩy mạnh công cuộc khai phá. Rõ ràng, giai đoạn<br /> này việc định cư và khai thác điều kiện tự nhiên của người dân chịu ảnh<br /> hưởng rất lớn từ các chủ trương, chính sách của các chúa Nguyễn”(4).<br /> Những chính sách của các chúa Nguyễn và thuộc tướng dưới quyền<br /> như Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Cư Trinh, Nguyễn Cửu Vân, Nguyễn<br /> Khoa Thuyên đối với ngoại kiều và lân bang ở vùng đồng bằng sông Cửu<br /> <br /> 1<br /> : Phan Khánh: Đồng bằng sông Cửu Long lịch sử và lũ lụt. NXB Nông<br /> nghiệp, Hà Nội, 2001, trang 44.<br /> 2<br /> : Sơn Nam: Lịch sử khẩn hoang miền Nam. NXB Trẻ, 2014, trang 330.<br /> 3<br /> : Trịnh Hoài Đức: Gia Định thành thông chí, Đỗ Mộng Khương và Nguyễn<br /> Ngọc Tỉnh dịch, Đào Duy Anh hiệu đính và chú thích. NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999,<br /> trang 143.<br /> 4<br /> : Trương Thị Kim Chuyên (Chủ biên): Vùng đất Nam Bộ. Tập 1: Điều kiện tự<br /> nhiên, Môi trường sinh thái. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2017, trang<br /> 192.<br /> <br /> <br /> 312<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Long đã phần nào nói lên được tầm nhìn chiến lược của các chúa với mục<br /> đích bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, ổn định chính trị để kinh tế phát triển,<br /> lòng dân hòa thuận, các dân tộc thiểu số cùng sinh sống trên địa bàn đều<br /> đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau. Việc này cũng được các vua triều Nguyễn<br /> (1802 - 1945) tiếp tục kế thừa và đi đến thống nhất đất nước cho đến ngày<br /> nay.<br /> <br /> <br /> 3.....Và củng cố một vùng hậu phương vững mạnh cho triều đại<br /> Sống ở vùng đất mới, với điều kiện tự nhiên đã hun đúc cho người<br /> đồng bằng sông Cửu Long những đặc tính quan trọng đó là“có được<br /> phong cách sống hài hòa giữa cũ và mới; trong và ngoài, phương Đông<br /> và phương Tây; của ta và người; bảo tồn và phát huy..., làm nên bức<br /> tranh văn hóa Nam Bộ tuy đa dạng, sáng tạo mà không lai tạp, mất<br /> gốc”(1). Hoặc đối với người Hoa, họ đã nhận thấy các chiến lược và chính<br /> sách cởi mở của các chúa Nguyễn, khiến cho những người Hoa đến sinh<br /> sống ở Việt Nam, qua nhiều thế hệ, “họ đã quên đi thân phận ngoại tộc<br /> với tên gọi Minh Hương, để sẵn sàng đóng góp cho công cuộc xây dựng<br /> quê hương mới trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa...” (2). Đây<br /> là cơ sở hậu phương vững mạnh cả về nhân tâm lẫn vật chất để người dân<br /> đồng bằng sông Cửu Long bảo vệ những thành quả mà họ đã tạo dựng<br /> cũng như bảo vệ những người thân của các chúa Nguyễn.<br /> Chính vì vậy mà năm 1777, chúa Nguyễn Phúc Ánh “bị Tây Sơn<br /> truy sát, phải chạy vào Nam, mặc dù chỉ mới 15 tuổi nhưng nhờ vào tình<br /> cảm và sự ngưỡng vọng của dân chúng Đồng Nai - Gia Định đối với chúa<br /> Nguyễn mà có thể dễ dàng thu phục được đạo quân Đông Sơn lừng lẫy để<br /> làm lực lượng kháng cự Tây Sơn và khôi phục đất Gia Định”(3). Nguyễn<br /> Ánh dựa vào các phú hào người Việt, dựa vào lực lượng người Hoa vốn<br /> chịu nhiều ơn nghĩa của nhà chúa để thành lập đạo quân Đông Sơn ở Tam<br /> Phụ (Cai Lậy, Cái Bè) Tiền Giang để kháng cự với quân Tây Sơn. Do đó<br /> mà Võ Tánh với 10.000 quân ở vựa lúa Gò Công xin theo Nguyễn Ánh<br /> đến cùng.<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Lê Công Lý: Huế trong tâm thức Nam Bộ hay là ký ức lưu dân. Tạp chí<br /> Nghiên cứu và Phát triển, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế, số 1<br /> (144).2018, trang 97.<br /> 2<br /> Trần Thuận: Nam Bộ - Vài nét lịch sử văn hóa. NXB Văn hóa Văn nghệ<br /> thành phố Hồ Chí Minh, 2014,trang 47.<br /> 3<br /> Lê Công Lý: Huế trong tâm thức Nam Bộ hay là ký ức lưu dân. Tạp chí<br /> Nghiên cứu và Phát triển, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế, số 1<br /> (144).2018, trang 92.<br /> <br /> <br /> 313<br />  Các bậc tiền hiền khai khẩn vùng đồng bằng sông Cửu Long đã có<br /> tầm nhìn chiến lược quan trọng, để rồi sau này mỗi chuyến đi về “tẩu quốc<br /> phục quốc” của vua Gia Long được thực hiện dễ dàng là nhờ người am<br /> hiểu địa thế của vùng đất rộng lớn hơn quân Tây Sơn. Nào là sông Mân<br /> Thít nối ngang Ba Kè tới vùng Trà Ôn, nơi nhiều người Miên sinh sống<br /> tập trung. Nào vùng Nước Xoáy tấn thối dễ dàng, lại còn vùng Cần Thơ và<br /> rạch Cần Thơ ăn thông qua sông Cái Bè rồi sông Cái Lớn với vùng U<br /> Minh. Sông Gành Hào, sông Ông Đốc, ở tận mũi Cà Mau (1).<br /> Với một căn cứ địa an toàn bởi lực lượng quân lính đông, tinh nhuệ<br /> và trung thành, kèm với đó vùng đồng bằng sông Cửu Long là vựa lúa và<br /> hoa màu lớn đã làm cơ sở vững chắc cho Nguyễn Ánh chống lại quân Tây<br /> Sơn. Khi quân Tây Sơn vào đến Gia Định họ biết rằng họ bị cô lập hoàn<br /> toàn. Theo nhà nghiên cứu Sơn Nam cho biết:<br /> - Dân khẩn hoang mang ơn các chúa Nguyễn họ được khá giả hơn lúc ở<br /> miền Trung, đất tốt còn nhiều, chưa cần một chính sách điền địa mới<br /> hoặc một sự thay trào đổi chúa.<br /> - Quân Tây Sơn không thâu phục được người Huê kiều (đốt chợ Cù lao<br /> Phố, đốt chợ Sài Gòn, Chợ Lớn, phá chợ Mỹ Tho), là hậu thuẫn kinh tế<br /> cho Nguyễn Ánh.<br /> - Người Cao Miên ở Trà Ôn, người Đồ Bà (Chà Châu Giang) đều có<br /> cảm tình và tích cực ủng hộ Nguyễn Ánh, nhờ đường lối chính trị mềm<br /> dẻo(2).<br /> Với những thuận lợi từ chính trong dân mà ra nên Nguyễn Ánh phải<br /> biết làm gì để an dân, để khôi phục lại vương triều. Năm 1790, Nguyễn<br /> Ánh cho xây thành Gia Định, lập triều nghi, định quan chế, định binh<br /> chính...theo quy mô vương quốc. Đưa người Hoa từ Cù lao Phố và Hà<br /> Tiên về tập trung ở vùng Chợ Lớn. Bổ nhiệm một số quan lại người Miên.<br /> Đặt chức Cai phủ và Ký phủ chuyên trách công tác người Hoa ở mỗi dinh<br /> trấn. Chiêu tập dân xiêu tán, cứ 40 đinh trở lên lập thành một xã. Đẩy<br /> mạnh khôi phục nông nghiệp, đặt 12 chức quan khuyến nông ở các dinh.<br /> Ai làm ruộng giỏi, đạt năng suất thảo điền 100 thúng, sơn điền 70 thúng<br /> trở lên, được hoãn quân dịch để làm ruộng. Cấm ngặt việc giết trâu cày và<br /> cấm lấy lương thực nấu rượu. Các quan khuyến nông có nhiệm vụ mộ dân<br /> khai hoang phục hóa, cấp cho trâu cày, nông cụ và vốn để cày cấy. Quân<br /> đội phải thay nhau làm ruộng khi không đi chiến trận, lập đồn điền riêng<br /> để tự túc lương thực. “Dần dần trên vùng đất mới này đã hình thành một<br /> tầng lớp điền chủ, bao trưng nhiều ruộng đất, tập hợp quanh mình hàng<br /> <br /> <br /> 1<br /> : Sơn Nam: Lịch sử khẩn hoang miền Nam. NXB Trẻ, 2014, trang 45.<br /> 2<br /> :Sơn Nam: Lịch sử khẩn hoang miền Nam. NXB Trẻ, 2014, trang 54, 55.<br /> <br /> <br /> 314<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> chục tới hàng trăm nông dân lệ thuộc. Với vốn liếng và phương tiện dồi<br /> dào, với kiến thức vượt trội hơn những người nghèo xiêu tán, nên công<br /> cuộc khai hoang được đẩy mạnh hơn, những người trưng khẩu cũng<br /> nhanh chóng trở thành điền chủ lớn, chẳng những tá điền mà cả những<br /> nông dân tự do cũng phải lệ thuộc. Chính tầng lớp này là rường cột cho<br /> Nguyễn Ánh thường xuyên bổ sung lực lượng, phần lớn họ là những người<br /> miền Trung” (1).<br /> Ngoài ra, Nguyễn Ánh còn khuyến khích cả người gốc Khmer, gốc<br /> Hoa ở Trà Vinh, Long Xuyên, Tây sông Hậu trưng khẩn đất đai để trở<br /> thành điền chủ. Cấm ngặt người Việt không được ỷ thế sắc tộc để lấn<br /> chiếm đất của người Khmer, người Chăm mà họ đã từng khai phá. Vựa lúa<br /> và hoa màu vùng đồng bằng sông Cửu Long cũng từ đó đã cho sản phẩm<br /> nhiều vô kể, người dân nộp thuế đầy đủ, các kho lương thực của Nguyễn<br /> Ánh được chuẩn bị đầy đủ từ Gia Định ra đến Diên Khánh nhằm chuẩn bị<br /> cho việc đánh lại nhà Tây Sơn. Và một nhận xét rất xác đáng rằng chính<br /> “lúa gạo đã tích cực góp phần vào việc phản công của Nguyễn Ánh”(2).<br /> <br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Với chính sách an dân ngay từ buổi đầu cộng với các yếu tố thiên<br /> thời, địa lợi, nhân hòa, chúng ta thấy rõ ràng rằng các chúa Nguyễn “có<br /> những viên tướng giỏi và một hậu phương vững mạnh hơn: Sự trẻ trung<br /> của chế độ, diện tích đất canh tác rộng lớn, mật độ dân số thấp khiến các<br /> mâu thuẫn xã hội ít gay gắt hơn ở phía Bắc và cho phép họ Nguyễn huy<br /> động các nguồn lực một cách dễ dàng hơn” (3).<br /> Sự nghiệp mở đất vùng đồng bằng sông Cửu Long gắn liền với<br /> Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Cư Trinh, Nguyễn Cửu Vân, Nguyễn Khoa<br /> Thuyên, Tống Phước Hiệp...là những con dân miền Trung vào đây với sứ<br /> mệnh cao cả là vỗ yên dân và bảo vệ cương vực, ý thức chủ quyền lãnh<br /> thổ. Cùng với đó, Trần Thượng Xuyên, Dương Ngạn Địch, Mạc Cửu...là<br /> những Hoa kiều nhưng nguyện đem hết tấm lòng, tài sản phụng sự các<br /> chúa Nguyễn và hòa đồng với những lưu dân vùng đất mới. Trong khi đó,<br /> chúa Nguyễn tạo điều kiện cho các tộc người tiếp xúc, dung hòa để cùng<br /> nhau phát triển kinh tế, ổn định dân cư và đó chính là ý chí của lòng người<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> : Phan Khánh: Đồng bằng sông Cửu Long lịch sử và lũ lụt. NXB Nông<br /> nghiệp, Hà Nội, 2001,trang 50.<br /> 2<br /> : Sơn Nam: Lịch sử khẩn hoang miền Nam. NXB Trẻ, 2014, trang 57.<br /> 3<br /> : Lê Thành Khôi: Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XX. NXB<br /> Thế Giới, Hà Nội, 2014, trang 297.<br /> <br /> <br /> 315<br /> bền gan được ví như bức tường thành vững chắc để phương Nam yên ổn<br /> suốt thời kì dài.<br /> Chiến lược đa văn hóa, đa tộc người của các chúa Nguyễn ở vùng<br /> đồng bằng sông Cửu Long vẫn còn giá trị đến ngày hôm nay. Khi mà,<br /> cộng đồng cư dân các dân tộc Việt, Hoa, Chăm, Khmer đã đoàn kết nhất<br /> trí cùng nhau xây dựng quê hương giàu mạnh, và vùng đất này vẫn giữ<br /> được vai trò quan trọng là vựa lúa của cả nước và nhiều tiềm năng khác<br /> mà không nơi nào có được./.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 316<br />