Đa dạng các loài cây thuốc của cộng đồng dân tộc Thái tại xã É Tòng, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, Số 6 (9/2016) tr 123 - 128<br /> <br /> ĐA DẠNG CÁC LOÀI CÂY THUỐC CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THÁI<br /> TẠI XÃ É TÒNG, HUYỆN THUẬN CHÂU, TỈNH SƠN LA<br /> <br /> Hoàng Thị Thanh Hà1, Vũ Thị Liên1, Phạm Thị Mai1, Lò Thị Bưởi1, Nguyễn Thị Quyên1,<br /> Lê Thị Thảo1, Bùi Thị Sửu1, YAMAKAWA Rei2, Phạm Ngọc Khánh3<br /> (1) Khoa Nông - Lâm, Trường Đại học Tây Bắc<br /> (2) Tình nguyện viên cao cấp Nhật Bản<br /> (3) Trạm nghiên cứu trồng cây thuốc Sapa<br /> <br /> Tóm tắt: Kết quả điều tra đã ghi nhận được 102 loài cây thuốc thuộc 87 chi, 67 họ phân bố tự nhiên tại xã<br /> É Tòng, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La. Thân và lá là bộ phận chính được sử dụng làm thuốc chữa bệnh với 27<br /> loài chiếm 26,47%. Có 13 nhóm bệnh được điều trị bằng cây thuốc theo kiến thức bản địa của cộng đồng địa<br /> phương. Các loài cây thuốc chủ yếu phân bố ở độ cao từ 500 - 1000 m với tỷ lệ 88,24%. Trong tổng số 102 loài cây<br /> thuốc, có 2 loài cây thuốc được xếp ở mức nguy cấp, 7 loài cây thuốc được xếp ở mức sẽ nguy cấp cần được bảo vệ.<br /> Từ khóa: Đa dạng, cây thuốc, É Tòng, Sơn La.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Xã É Tòng là xã vùng 3 nằm phía Bắc huyện Thuận Châu, có tổng diện tích tự nhiên<br /> 4.247 ha. Trong đó, diện tích đất sản xuất nông nghiệp là 254 ha, diện tích đất lâm nghiệp là<br /> 2.785 ha, diện tích đất rừng khoanh nuôi bảo vệ là 709 ha, diện tích đất khác là 469 ha. Toàn xã<br /> có 567 hộ, gồm 02 dân tộc chủ yếu. Trong đó, dân tộc Thái có 16 bản, 477 hộ với 2.320 khẩu,<br /> chiếm 80,9%. Dân tộc Mông có 03 bản, 90 hộ với 547 khẩu chiếm 19,1%. [7]<br /> Địa hình xã É Tòng khá phức tạp xen kẽ giữa các dãy núi cao là các dải thung lũng uốn<br /> lượn. Với áp lực gia tăng dân số và cuộc sống người dân phụ thuộc vào rừng nên người dân đã<br /> không ngừng tác động vào những cánh rừng nguyên sinh và rừng tái sinh để khai thác gỗ. Bên<br /> cạnh đó các thương lái ráo riết đặt hàng thu mua những loài cây thuốc quý, phân bố tự nhiên<br /> dưới các cánh rừng già. Chính vì vậy, trữ lượng các loài cây thuốc giảm sút đáng kể. Đặc biệt với<br /> những loài có khả năng tái sinh chậm thì nguy cơ bị đe dọa và tuyệt chủng là rất cao. Bảo tồn và<br /> phát triển tài nguyên cây thuốc nơi đây là nhiệm vụ cấp bách đặt ra. Cho đến nay chưa có một<br /> thống kê cụ thể về thành phần các loài thực vật được sử dụng làm thuốc nơi đây. Vì vậy, kết quả<br /> nghiên cứu là cơ sở dữ liệu quan trọng phục vụ cho công tác bảo tồn và phát triển các loài cây<br /> thuốc của xã.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 30/6/2016. Ngày nhận đăng: 25/9/2016<br /> Liên lạc: Hoàng Thị Thanh Hà, e - mail: hoanghatbu@gmail.com<br /> <br /> <br /> <br /> 123<br /> 2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu<br /> - Thời gian: Tháng 3/2016 - 6/2016.<br /> - Địa điểm: xã É Tòng, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La.<br /> - Nội dung:<br /> + Xác định thành phần các loài thực vật phân bố tự nhiên, được cộng đồng dân tộc Thái sử dụng<br /> làm thuốc.<br /> + Xác định thành phần các loài cây thuốc quý hiếm cần được bảo vệ.<br /> - Phương pháp nghiên cứu:<br /> + Phương pháp điều tra thực địa: Đánh giá thành phần các loài cây thuốc theo tuyến. Trên mỗi<br /> tuyến thu thập, thống kê các loài cây thuốc, chụp ảnh mẫu, sử dụng GPS để xác định tọa độ địa<br /> lý, độ cao phân bố cây thuốc. Hai tuyến điều tra gồm: Tuyến I, từ bản Cang qua núi Huôi Mảnh<br /> đến bản Na Mảnh. Tuyến II từ bản Cang đến bản Tở. Mẫu nghiên cứu được thu thập theo các<br /> tuyến điều tra thực địa. Các tuyến điều tra có chiều rộng 10 m, độ dài hầu hết trên 10 km qua<br /> nhiều kiểu địa hình và kiểu trạng thái thảm thực vật rừng khác nhau (quanh bản, ven suối, rừng<br /> tái sinh, rừng ẩm thường xanh trên núi đất, núi đá vôi, thảm cỏ…. ).<br /> + Phương pháp nghiên cứu thực vật: Phương pháp nghiên cứu thực vật học dân tộc theo Gary<br /> J. Martin [9]. Đánh giá tính đa dạng các loài cây thuốc theo phương pháp nghiên cứu thực vật<br /> của Nguyễn Nghĩa Thìn [6].<br /> + Phương pháp xác định tên khoa học: Căn cứ vào các đặc điểm hình thái so sánh của mẫu, đối<br /> chiếu với các tài liệu cẩm nang, các sách chuyên ngành có hình, từ điển cây thuốc Việt Nam [1];<br /> Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam [4], Cẩm nang cây thuốc cần bảo vệ ở Việt Nam [5] để<br /> đưa ra tên khoa học của các loài cây thuốc và xác định các loài cây thuốc cần bảo vệ theo sách<br /> đỏ Việt Nam [2].<br /> 3. Kết quả và thảo luận<br /> 3.1. Đa dạng về thành phần loài thực vật được sử dụng làm thuốc tại xã É Tòng<br /> Qua nghiên cứu trên thực địa, phân tích, giám định tên loài dựa vào tài liệu, mẫu vật,<br /> chúng tôi đã lập bảng danh lục các loài cây có tiềm năng làm thuốc tại khu vực nghiên cứu<br /> (KVNC). Kết quả xác định được 102 loài cây thuốc thuộc 87 chi, 67 họ thuộc 2 ngành: Dương xỉ<br /> (Polypodiophyta), Ngọc lan (Magnoliophyta). Trong đó họ nhiều nhất là họ Cúc (Asteraceae) với<br /> 8 loài, tiếp đến là họ Gừng (Zingiberaceae) với 6 loài, họ Thiên lý (Asclepiadaceae) với 4 loài,<br /> họ Mạch môn (Convallariaceae) và họ Cỏ roi ngựa (Verbenaceae) với 3 loài. Các họ còn lại có<br /> từ 1-2 loài. Sự phân bố các bậc phân loại trong ngành được thể hiện ở Bảng 1.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 124<br />  Bảng 1. Đa dạng thành phần các loài cây thuốc tại xã É Tòng<br /> Ngành thực vật Họ Chi Loài<br /> Số lượng Tỷ lệ (%) Số lượng Tỷ lệ (%) Số lượng Tỷ lệ (%)<br /> Ngành Dương xỉ 8 11,94 9 10,34 10 9,80<br /> (Polypodiophyta)<br /> Ngành Ngọc lan 59 88,06 78 89,66 92 90,2<br /> (Magnoliophyta)<br /> - Magnoliopsida 57 96,61 76 97,44 90 97,83<br /> - Liliopsida 2 3,39 2 2,56 2 2,17<br /> Tổng 67 100 87 100 102 100<br /> Qua bảng số liệu cũng cho thấy lớp Ngọc lan (Magnoliopsida) chiếm vai trò chủ đạo với số<br /> lượng lớn là 90 loài, chiếm 88,24%; 76 chi, chiếm 87,37%; 57 họ, chiếm 85,08%; lớp Hành<br /> (Liliopsida) có số lượng loài ít.<br /> <br /> 3.2. Đa dạng các bộ phận sử dụng làm thuốc của các loài cây thuốc tại xã É Tòng<br /> Bảng 2. Đa dạng các bộ phận sử dụng làm thuốc<br /> Stt Bộ phận Số lượng Tỷ lệ<br /> sử dụng loài (%)<br /> 1 Cả cây 13 12,75<br /> 2 Củ 20 19,61<br /> 3 Rễ 7 6,86<br /> 4 Thân 27 26,47<br /> 5 Lá 27 26,47<br /> 6 Hoa 1 0,98<br /> 7 Quả 6 5,88<br /> 1 0,98<br /> 8 Hạt<br /> <br /> Tổng 102 100 Hình 1. Các bộ phận sử dụng làm thuốc<br /> Thân, lá là các bộ phận sử dụng nhiều nhất và thông dụng nhất với 27 loài, chiếm<br /> 26,47%. Tiếp theo là bộ phận củ với 20 loài, chiếm 19,61%. Các bộ phận khác như rễ, hoa, quả<br /> hạt cũng được người dân sử dụng làm thuốc.<br /> 3.3. Đa dạng về giá trị sử dụng của các loài cây thuốc tại xã É Tòng<br /> Bảng 3. Đa dạng về giá trị sử dụng của các loài cây thuốc<br /> <br /> Stt Nhóm bệnh Số lượng loài Tỷ lệ (%)<br /> 1 Bệnh thần kinh (Đau đầu, an thần...) 6 5,88<br /> 2 Bệnh hệ tiêu hóa (Lỵ, tiêu chảy, giun...) 15 14,71<br /> 3 Bệnh ngoài da (Ghẻ, mụn nhọt, bầm tím...) 4 3,92<br /> 4 Bệnh xương khớp 16 15,69<br /> 5 Bồi bổ sức khỏe (bổ máu, bồi bổ sức khỏe sau ốm...) 7 6,86<br /> <br /> <br /> 125<br />  6 Bệnh hệ bài tiết (Gan, thận...) 12 11,76<br /> 8 Bệnh cảm (Cảm cúm, cảm sốt, cảm mạo...) 13 12,75<br /> 9 Thanh nhiệt, giải độc (Rắn cắn, cây độc) 3 2,94<br /> 10 Hệ hô hấp (Ho, viêm họng, viêm amidan...) 7 6,86<br /> 11 Bệnh phụ nữ (Sinh đẻ, điều kinh, an thai, u xơ...) 9 8,82<br /> 12 Bệnh dạ dày 7 6,86<br /> 13 Cây có độc sử dụng làm thuốc (mụn nhọt, ngoài da...) 3 2,94<br /> Tổng 102 100<br /> Cộng đồng người Thái xã É Tòng sử dụng cây thuốc trong việc điều trị các nhóm bệnh<br /> nhiều nhất là bệnh xương khớp với 16 loài, bệnh tiêu hóa là 15 loài, bệnh cảm là 13 loài, bệnh hệ<br /> bài tiết là 12 loài, các nhóm bệnh còn lại bao gồm từ 3 - 9 loài khác nhau. Ngoài ra, qua điều tra<br /> chúng tôi cũng phát hiện ra 3 loài cây có độc được người dân sử dụng làm thuốc với hàm lượng<br /> nhỏ, tần số sử dụng thấp và chủ yếu dùng để đắp bên ngoài. Bao gồm Lá ngón (Gelsemium elegans<br /> Benth.), Cơm nếp (Strobilanthes acrocephalus T. Anders) và Dây mật (Derris elliptica Benth.).<br /> 3.4. Đa dạng về nơi sống và độ cao phân bố các loài cây thuốc tại xã É Tòng.<br /> Bảng 4. Nơi sống và độ cao phân bố của các loài cây thuốc<br /> <br /> Stt Nơi sống Số lượng Tỷ lệ (%) Độ cao (m) Số lượng Tỷ lệ (%)<br /> loài loài<br /> 1 Ven suối 11 10,78 < 500 2 1,96<br /> 2 Rừng thứ sinh 44 43,14 500 - 1000 90 88,24<br /> 3 Ven đường 15 14,71 > 1000 10 9,80<br /> 4 Đồi nương 32 31,37 - - -<br /> Tổng 102 100 102 100<br /> Sự phân bố các loài cây thuốc ở các đai cao khác nhau cho thấy sự đa dạng về các dạng<br /> sinh cảnh sống khác nhau. Kết quả điều tra cho thấy: Đa số cây thuốc phân bố ở độ cao 500 -<br /> 1000m, với 90 loài chiếm 88,24%. Ở độ cao này, chủ yếu là các loài như Hà thủ ô trắng<br /> (Streptocaulon juventas (Lour.) Merr.), Sốt rét lá nhỏ (Reineckea carnea), Đại bi (Blumea<br /> balsamifera (L.) DC.), Thu hải đường lá rìa (Begonia laciniata Roxb.), Hoàng tinh cách<br /> (Disporopsis longifolia Craib, 1912), Mía dò (Costus speciosus Smith.)....<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 126<br />  Bên cạnh đó là các vùng đồi<br /> nương, ven đường, ven suối cũng là<br /> nơi bắt gặp sự phân bố của các loài<br /> cây thuốc như Thành ngạnh lá đỏ<br /> (Cratoxylon pruniflorum Dyer.), Thùn<br /> mũn (Embelia ribes Burm.), Mã đề<br /> (Plantago asiatica L.), Hồi nước<br /> (Limnophila rugosa (Roth) Merr.,<br /> 1917), Ngải rợm (Tacca integrifolia<br /> Ker-Gawl, 1832), Rau đắng<br /> (Elatostema sp.).... Chính vì vậy, tán<br /> rừng là điều kiện thuận lợi cho các Hình 2. Số lượng các loài cây thuốc phân bố theo độ<br /> loài cây thuốc phát triển. Ở độ cao trên cao.<br /> 1000 m và dưới 500 m đều bắt gặp ít<br /> các loài cây thuốc.<br /> 3.5. Một số loài cây thuốc bị đe dọa cần được bảo vệ<br /> Bảng 5. Các loài cây thuốc quý hiếm có nguy cơ cạn kiệt cần được bảo vệ<br /> Stt Tên khoa học Tên phổ thông Mức độ đe dọa<br /> 1 Codonopsis javanica (Blume) Hook.f. Đảng sâm VU A1a,c,d+2c,d<br /> 2 Disporopsis longifolia Craib Hoàng tinh cách VU A1c,d<br /> 3 Drynaria fortunei (Kuntze ex Mett.) J. Smith Cốt toái bổ EN A1,c,d<br /> 4 Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson Hà thủ ô đỏ VU A1a,c,d<br /> 5 Stephania brachyandra Diels, 1910 Bình vôi núi cao EN.A2c,d<br /> 6 Limnophila rugosa (Roth) Merr., 1917 Hồi nước VU.A3c<br /> 7 Curculigo orchioides Gaertn., 1988 Sâm cau VU.A1a,c,d<br /> 8 Tacca integrifolia Ker-Gawl, 1832 Ngải rợm VU.B2a,b(ii,iii,v)<br /> 9 Stemona pierrei Gagnep., 1943 Bách bộ lá nhỏ VU.B2a,b(ii,iii,iv,v)<br /> EN: Endangered - Nguy cấp, VU: Vulnerable - Sẽ nguy cấp<br /> Kết quả điều tra đã ghi nhận 9 loài cây thuốc tại xã É Tòng có mức độ đe dọa cao, nằm<br /> trong danh lục sách đỏ Việt Nam năm 2007. Trong đó 2 loài đang ở mức nguy cấp cần được bảo<br /> vệ là Cốt toái bổ (Drynaria fortunei (Kuntze ex Mett.) J. Smith) và Bình vôi núi cao (Stephania<br /> brachyandra Diels, 1910). 7 loài ở mức độ sẽ nguy cấp, xếp ở thứ hạng VU.<br /> 4. Kết luận<br /> Qua điều tra các loài cây thuốc tại xã É Tòng, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La đã ghi<br /> nhận được 102 loài cây thuốc thuộc 87 chi, 67 họ. Trong đó các họ có nhiều loài nhất bao gồm<br /> họ Cúc (Asteraceae) với 8 loài, họ Gừng (Zingiberaceae) với 6 loài, họ Thiên lý<br /> (Asclepiadaceae) với 4 loài.<br /> Có 13 nhóm bệnh được điều trị theo kinh nghiệm dân gian từ các loài cây thuốc, trong đó<br /> chữa bệnh xương khớp có 16 loài, bệnh tiêu hóa có 15 loài, bệnh cảm có 13 loài, bệnh hệ bài tiết<br /> có 12 loài, các nhóm bệnh còn lại có từ 3 - 9 loài khác nhau. Có 3 loài cây thuốc có độc cần được<br /> lưu ý và tránh nhầm lẫn khi sử dụng.<br /> <br /> 127<br />  Trong tổng số 102 loài cây thuốc được ghi nhận, có 9 loài cây thuốc có tên trong danh lục<br /> sách đỏ Việt Nam năm 2007. Trong đó 2 loài đang ở mức nguy cấp cần được bảo vệ, 7 loài ở<br /> mức độ sẽ nguy cấp.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1] Võ Văn Chi, 1996, Từ điển cây thuốc Việt Nam, Nxb Y học, Hà Nội.<br /> [2] Bộ khoa học và Công nghệ, Viện khoa học và Công nghệ Việt Nam, 2007, Sách đỏ Việt<br /> Nam, Phần II - Thực Vật, Nxb Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, Hà Nội.<br /> [3] Lê Trần Đức, 1995, Cây thuốc Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội.<br /> [4] Đỗ Tất Lợi, 2005, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nxb Y học.<br /> [5] Nguyễn Tập, 2007, Cẩm nang cây thuốc cần bảo vệ ở Việt Nam, Nxb Mạng lưới lâm sản<br /> ngoài gỗ Việt Nam, Hà Nội.<br /> [6] Nguyễn Nghĩa Thìn, 2007, Các phương pháp nghiên cứu thực vật, Nxb Đại học Quốc gia<br /> Hà Nội.<br /> [7] Ủy ban nhân dân xã É Tòng. Báo cáo Kết quả tình hình thực hiện nhiệm vụ kế hoạch phát<br /> triển kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh năm 2014; nhiệm vụ trọng tâm và các giải<br /> pháp chủ yếu năm 2015. Số: 12 /BC-UBND, ngày 04 tháng 6 năm 2014. Tr-1.<br /> [8] Anita Mehra, Omesh Bajpai, Hema Joshi, 2014. Diversity, utilization and sacred values<br /> of Ethno-medicinal plants of Kumaun Himalaya. An international journal.<br /> [9] Gary J. Martin, 2002, Thực vật dân tộc học, Sách bảo tồn, Nxb Nông nghiệp (bản dịch).<br /> <br /> <br /> DIVERSITY OF THAI ETHNIC MINORITIES’ MEDICINAL PLANTS IN E<br /> TONG COMMUNE, THUAN CHAU DISTRICT, SON LA PROVINCE<br /> <br /> Hoang Thi Thanh Ha1, Vu Thi Lien1, Pham Thi Mai1, Lo Thi Buoi1 , Nguyen Thi Quyen1,<br /> Le Thi Thao1, Bui Thi Suu1, YAMAKAWA Rei2, Pham Ngoc Khanh3<br /> (1) Faculty of Agriculture and Forestry, Tay Bac university<br /> (2) Senior Volunteers Japan<br /> (3) Research Station Cultivating Medicinal Plants of Sa Pa<br /> <br /> Abstract: A survey was carried out in E Tong commune, Thuan Chau district, Son La province and it has<br /> recorded 102 species of medicinal plants belonging to 87 genera, 67 families natural distribution in E Tong commune,<br /> Thuan Chau district, Son La province. Stems and leaves are the mainly used as medicines with 27 species making up to<br /> 26.47 percent. There are 13 groups of diseases which can be treated by the local medicinal plants. The medicinal<br /> plants are mainly distributed at elevations between 500 - 1000 meters with rate 88.24 percent. Among 102 species of<br /> medicinal plants, 2 species are endangered and seven species are rated as vulnerable and should be protected.<br /> Keywords: Diversity, medicinal plant, E Tong, Son La.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 128<br />