Đặc điểm hình thái và giải phẫu của rễ cây Viễn chí Việt Nam (Polygala Karensium Kruz.) thuộc họ Viễn chí (Polygalaceae)

T¹P CHÝ Y - D¦îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU CỦA RỄ CÂY<br /> VIỄN CHÍ VIỆT NAM (POLYGALA KARENSIUM KURZ.)<br /> THUỘC HỌ VIỄN CHÍ (POLYGALACEAE)<br /> Trần Văn Quang*; Nguyễn Thượng Dong**<br /> Nguyễn Quỳnh Nga**; Nguyễn Thế Thanh Hà***<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: mô tả và hệ thống hóa các dữ liệu về đặc điểm hình thái, cấu tạo giải phẫu và đặc<br /> điểm vi học bột dược liệu của cây Viễn chí (Polygala karensium Kurz.). Phương pháp: mô tả<br /> hình thái và vi học. Kết quả và kết luận: Viễn chí là cây thân thảo, lá đơn mọc so le, lá ở gốc<br /> hình elip, lá phía trên hình mác, hình phiến lá hình mũi giáo hẹp; phiến lá mỏng, nhẵn, mặt trên<br /> màu xanh, mặt dưới màu xanh hoặc tía; gân lá hình lông chim, mép lá thường lượn sóng, có gai<br /> rất nhỏ và cách nhau không đều; cụm hoa dày, mọc ở đầu cành hoặc kẽ lá; cánh hoa có màu trắng<br /> phớt tím đến hồng, mỏng, xẻ 2 thùy; rễ thắt từng đoạn như ruột gà, bột rễ dược liệu có mảnh<br /> mang màu đỏ nâu; hạt tinh bột, TB mô cứng, nhiều mảnh mô mềm gồm những tế bào (TB) đa giác<br /> xếp sát nhau; lông che chở đa bào có TB ở đầu dài và thuôn nhọn.<br /> * Từ khóa: Cây Viễn chí; Hình thái; Giải phẫu.<br /> <br /> Botanical Characteristics of Polygala Karensium Kurz<br /> Summary<br /> Objectives: To describe and systemize the data and characteristics of Polygala karensium<br /> Kurz. Methods: Using the methods of morphology and microscopy. Results and conclusion:<br /> Polygala karensium Kurz is a herbaceous plant. Root is tied into sections like these of coil.<br /> Alternate: simple foliums, lower leaves are elliptically shaped, upper leaves are lancelate. Leaf<br /> blade is slender, even, upper surface is green, lower one is green or purple. The nerve is<br /> feather shaped. The leaf border is usually wavy with very small irregulary spaced thorns.<br /> Flowers grow dense on the top of branches or crevice. The pental is purple-white or pink, slim<br /> and devided into 2 lobes. Root powder has red-brown fragment, inncluding polygonal shaped<br /> tissues. The above features are important data to consult for standardization of medical plant<br /> Polygala karensium Kurz.<br /> * Key words: Polygala karensium Kurz; Morpholoical; Microscopy.<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> ** Viện Dược liệu TW<br /> *** Bệnh viện Quân y 175<br /> Người phản hồi (Corresponding): Trần Văn Quang (quangtran2108@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 20/07/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 01/09/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 12/09/2016<br /> <br /> 5<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Viễn chí là một vị thuốc cổ truyền được<br /> sử dụng lâu đời để chữa trị các chứng<br /> bệnh như: ho có đờm, kém trí nhớ, hồi<br /> hộp... Viễn chí thường phối hợp với các vị<br /> khác để chữa suy nhược thần kinh, hay<br /> quên, sợ hãi, là thành phần chính trong<br /> nhiều bài thuốc cổ phương như: Thiên<br /> vương bổ tâm, Định chí hoàn... Việt Nam<br /> có 23 loài thuộc chi Viễn chí (Polygala),<br /> phân bố ở nhiều địa phương như Lào Cai,<br /> Lạng Sơn, Hòa Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa,<br /> Đà Lạt... Tuy nhiên, hiện nay nghiên cứu<br /> cụ thể về các loài Viễn chí ở Việt Nam còn<br /> hạn chế [1, 2, 4].<br /> Trên thế giới đã có một số công trình<br /> nghiên cứu về thành phần hóa học và tác<br /> dụng sinh học của Viễn chí, tuy nhiên mới<br /> chủ yếu tập trung ở các loài Polygala như:<br /> P. tenuifolia, P. sibirica, P. japonica, P.<br /> vulgaris, P. fallax, P. senega, P. glomerata, P.<br /> arillata, P. sibirica, P. watersii... Nhiều loài<br /> Viễn chí ở Việt Nam chưa được nghiên<br /> cứu đầy đủ về hình thái và giải phẫu. Đặc<br /> biệt, Dược điển Việt Nam IV chưa đề cập<br /> đến loài Polygala karensium Kurz.<br /> Để phục vụ cho công tác giám định,<br /> tiêu chuẩn hóa dược liệu và cho những<br /> nghiên cứu tiếp theo về thành phần hóa<br /> học, dược lý và tác dụng sinh học, chúng<br /> tôi tiến hành nghiên cứu về đặc điểm hình<br /> thái và giải phẫu của dược liệu này.<br /> 6<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng nghiên cứu.<br /> Loài Viễn chí (Polygala karensium Kurz),<br /> thuộc họ Viễn chí (Polygalaceae). Mẫu<br /> nghiên cứu được thu hái tại thị trấn Sa Pa,<br /> tỉnh Lào Cai. Tiêu bản mang số hiệu DL<br /> 060315 được lưu giữ tại Phòng Tiêu bản<br /> Thực vật, Khoa Tài nguyên Sinh thái,<br /> Viện Dược liệu Trung ương.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> Áp dụng phương pháp hình thái so<br /> sánh để xác định loài. Mẫu nghiên cứu<br /> được so sánh và đối chiếu với khóa phân<br /> loại và bản mô tả trong các tài liệu [2, 4,<br /> 5, 6].<br /> Áp dụng phương pháp hiển vi để<br /> nghiên cứu cấu tạo giải phẫu và đặc điểm<br /> bột dược liệu các bộ phận rễ, thân, lá của<br /> loài [3].<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> 1. Xác định tên khoa học và mô tả<br /> đặc điểm hình thái của loài Viễn chí.<br /> Căn cứ vào mẫu nghiên cứu, có so<br /> sánh, đối chiếu với khóa phân loại và bản<br /> mô tả trong tài liệu tham khảo [2, 5, 6, 7],<br /> chúng tôi xác định tên khoa học của loài<br /> Viễn chí như sau:<br /> - Tên khoa học: Polygala karensium<br /> Kurz.<br /> - Tên đồng âm: Polygala tricornis<br /> Gagnep.<br /> - Tên tiếng Việt phổ thông: Viễn chí.<br /> <br /> T¹P CHÝ Y - D¦îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> - Tên tiếng Việt khác: Giả ba kích.<br /> <br /> đài 5, không đều, sớm bị rụng; ngoài cùng<br /> <br /> - Họ thực vật: họ Viễn chí (Polygalaceae).<br /> <br /> có 3 lá đài nhỏ, hơi cụp vào trong, dài 8 10 mm, rộng 4 - 5 mm, đỉnh tù; hai lá đài<br /> <br /> * Mô tả đặc điểm hình thái:<br /> - Cây bụi cao 0,5 - 1 m. Thân non có<br /> cạnh, hơi vặn. Cành non nhẵn, không lông.<br /> - Lá đơn, mọc so le, rất đa dạng, lá gốc<br /> hình elip, lá phía trên hình mác; cuống lá<br /> dài 1 - 2,5 cm, nhẵn hoặc có lông ngắn;<br /> <br /> phía trong mỏng, giống cánh hoa, hình trứng<br /> ngược, lớn, dài 12 - 15 mm, rộng khoảng<br /> 8 mm; cánh hoa có màu trắng phớt tím<br /> đến hồng, mỏng, xẻ 2 thùy.<br /> - Bộ nhị 8, chỉ nhị dài 2 - 2,4 cm; vòi<br /> <br /> phiến lá mỏng, nhẵn, mặt trên màu xanh,<br /> <br /> nhụy dài khoảng 1,2 - 1,4 cm, rộng và<br /> <br /> mặt dưới màu xanh hoặc tía; gân lá hình<br /> <br /> cong dần từ dưới lên đỉnh; núm nhụy<br /> <br /> lông chim, có 6 - 7 cặp gân phụ, phân chia<br /> <br /> hình môi; bầu dẹt, ở trên, chia 2 ô; hạt màu<br /> <br /> đến tận mép lá. Mép lá thường lượn<br /> <br /> nâu đen, hình trứng, lông tơ; rễ củ dạng<br /> <br /> sóng, có gai rất nhỏ và cách nhau không<br /> <br /> chùm, thắt lại từng đoạn giống ruột gà,<br /> <br /> đều.<br /> <br /> có lõi bên trong, nhìn qua như rễ cây Ba<br /> <br /> - Cụm hoa dày, mọc ở đầu cành hoặc<br /> kẽ lá; hoa xếp dày, nhiều, dài 2,5 - 4 cm;<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 5<br /> <br /> 6<br /> <br /> kích; đường kính rễ tươi khoảng 0,5 1,2 cm, dài 20 - 30 cm, có thể tới 50 cm.<br /> <br /> 3<br /> <br /> 7<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8<br /> <br /> 7<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> 9<br /> <br /> 13<br /> <br /> 17<br /> <br /> 7<br /> <br /> 10<br /> <br /> 14<br /> <br /> 18<br /> <br /> 11<br /> <br /> 12<br /> <br /> 15<br /> <br /> 16<br /> <br /> 19<br /> <br /> 20<br /> <br /> Hình 1: Một số đặc điểm hình thái cây Viễn chí.<br /> 1. Toàn cây; 2. Cành mang cụm hoa; 3. Lá (mặt trên), 4. Lá (mặt dưới); 5. Gân<br /> chính (mặt trên); 6. Gân chính (mặt dưới); 7. Mép lá mặt dưới; 8. Hoa nguyên vẹn; 9.<br /> Hoa cắt dọc; 10. Lá đài; 11. Cánh hoa; 12. Bộ nhị; 13. Bao phấn; 14. Vòi nhụy; 15.<br /> Núm nhụy; 16. Bầu nguyên vẹn; 17. Bầu cắt ngang; 18. Hạt; 19. Rễ; 20. Thân.<br /> 2. Đặc điểm vi học của cây Viễn chí.<br /> * Thân:<br /> Mặt cắt có hình tròn, từ ngoài vào trong có: lớp biểu bì mỏng bao quanh (1), sát<br /> trong lớp bần là mô dày (2) gồm những TB hình đa giác nhỏ, thành dày xếp đều đặn;<br /> mô mềm vỏ (3) được cấu tạo bởi những TB đa giác lớn hơn, có thành mỏng; lớp mô<br /> cứng (4) mỏng gồm những TB có thành dày, khoang rộng; lớp libe (5) tương đối mịn<br /> nằm gần phần gỗ (6); trong cùng là mô mềm ruột (7), gồm những TB hình lục giác, to,<br /> thành mỏng, xếp sát nhau.<br /> 8<br /> <br /> T¹P CHÝ Y - D¦îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> * Lá:<br /> Gân lá phía trên lõm, phía dưới lồi;<br /> lông che chở (1) cấu tạo bởi 1 TB, tiếp<br /> đến là lớp biểu bì (2) gồm 1 hàng những<br /> TB hình chữ nhật nhỏ xếp đều nhau; mô<br /> mềm (3) gồm những TB hình đa giác to,<br /> có thành mỏng; lớp libe - gỗ (4) tạo thành<br /> một đường cung, trong đó phần libe bên<br /> ngoài bao bọc lấy phần gỗ phía trong.<br /> Bao quanh lớp libe - gỗ là lớp mô cứng (5),<br /> mỏng, gồm những TB có thành dày hóa gỗ.<br /> Hình 2: Ảnh đặc điểm vi phẫu thân Viễn chí.<br /> * Rễ: Mặt cắt có hình tròn, từ ngoài vào<br /> trong có lớp bần gồm 3 - 5 hàng TB (1);<br /> mô mềm vỏ (2) gồm những TB đa giác<br /> tương đối lớn, thành mỏng; tinh thể canxi<br /> oxalat (3) nhỏ, nằm xen kẽ với mô mềm<br /> vỏ; lớp libe (4) mỏng nằm sát lớp gỗ (5).<br /> 1<br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> Hình 4: Đặc điểm vi phẫu gân chính<br /> của lá Viễn chí.<br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> Hình 3: Đặc điểm vi phẫu rễ Viễn chí.<br /> <br /> 3. Đặc điểm bột rễ dược liệu.<br /> Bột màu xám, không mùi, vị hơi đắng.<br /> Soi dưới kính hiển vi thấy mảnh mang<br /> màu đỏ nâu (1); hạt tinh bột hình tròn (2)<br /> đứng riêng lẻ hoặc tụ lại thành đám; TB<br /> mô cứng (8) có thành dày, khoang rộng;<br /> nhiều mảnh mô mềm (6) gồm những TB<br /> đa giác xếp sát nhau; lông che chở đa<br /> bào (4, 5) có TB ở đầu dài và thuôn nhọn.<br /> Các bó sợi (3) và tinh thể canxi oxalat<br /> hình khối.<br /> 9<br /> <br />