Đặc điểm lâm sàng, mô bệnh học và methyl hóa gen SFRP2, RNF180 ở bệnh nhân ung thư biểu mô dạ dày điều trị phẫu thuật tại Bệnh viện Quân Y 103

t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG, MÔ BỆNH HỌC VÀ METHYL HÓA<br /> GEN SFRP2, RNF180 Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ<br /> DẠ DÀY ĐIỀU TRỊ PHẪU THUẬT TẠI BỆNH VIỆN QUÂN Y 103<br /> Nguyễn Minh Phúc1; Trần Văn Khoa2; Nguyễn Thúy Vinh3<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: tìm hiểu đặc điểm lâm sàng, mô bệnh học và tình trạng methyl hóa gen SFRP2,<br /> RNF180 ở bệnh nhân ung thư biểu mô dạ dày điều trị phẫu thuật tại Bệnh viện Quân y 103.<br /> Đối tượng và phương pháp: nghiên cứu tiến cứu, mô tả cắt ngang có đối chứng trên 98 bệnh<br /> nhân ung thư biểu mô dạ dày điều trị phẫu thuật từ tháng 12 - 2015 đến 12 - 2018 và 40 bệnh<br /> nhân viêm dạ dày mạn được chẩn đoán bằng nội soi và mô bệnh học. Kết quả và kết luận:<br /> ung thư biểu mô dạ dày gặp ở nam nhiều hơn nữ, tỷ lệ nam/nữ 2,27/1. Tuổi trung bình của ung<br /> thư biểu mô dạ dày 61,5 ± 10,88, gặp nhiều nhất ở nhóm tuổi 60 - 69. Theo phân loại Lauren,<br /> tỷ lệ ung thư biểu mô dạ dày thể ruột cao hơn thể lan tỏa (p > 0,05). Theo phân loại của WHO<br /> (2000), ung thư biểu mô tuyến thể ống nhỏ gặp nhiều nhất, tiếp theo là thể không biệt hóa và<br /> thể nhẫn, thấp nhất là thể nhày (9,18%). Hầu hết bệnh nhân ung thư biểu mô dạ dày phẫu thuật<br /> ở giai đoạn II - IV (95,92%). Tỷ lệ methyl hóa SFRP2 ở nhóm ung thư biểu mô dạ dày 74,49%<br /> và nhóm chứng là 25,51% (OR = 6,07; 95%CI: 3,28 - 11,21). Methyl hóa gen SFRP2 có thể là<br /> dấu hiệu chuẩn sinh học trong chẩn đoán ung thư dạ dày.<br /> * Từ khóa: Ung thư biểu mô dạ dày; Methyl hóa gen SFRP2; Đặc điểm lâm sàng; Đặc điểm<br /> mô bệnh học.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ đến thay đổi trình tự nucleotid của ADN,<br /> bao gồm biến đổi histone và methyl hóa<br /> Ung thư dạ dày (UTDD) là bệnh vùng promoter. Methyl hóa là hiện tượng<br /> thường gặp ở nước ta và nhiều nước trên một gốc methyl được thêm vào carbon ở<br /> thế giới. Theo số liệu của Tổ chức Nghiên vị trí số 5 của cytosine trong CpG - vùng<br /> cứu Ung thư Quốc tế (IARC) năm 2018, giàu GC của gen. Methyl hóa làm bất hoạt<br /> Việt Nam có 17.527 ca mắc mới UTDD, các gen ức chế khối u, do đó được coi là<br /> chiếm 10,6% các loại ung thư và là loại chìa khóa của sự khởi đầu và phát triển<br /> ung thư phổ biến đứng thứ ba sau ung ung thư. Nghiên cứu của Zhang X (2014)<br /> thư gan và ung thư phổi [5]. Do UTDD cho thấy, tỷ lệ methyl hóa gen SFRP2<br /> thường được chẩn đoán ở giai đoạn tiến trong huyết tương nhóm UTDD là 71,93%<br /> triển nên có tiên lượng xấu, tỷ lệ sống sau so với nhóm chứng (42,86%) (p = 0,0036),<br /> 5 năm chỉ khoảng 10 - 20% . tỷ lệ methyl hóa gen RNF180 trong huyết<br /> Di truyền ngoại gen là biến đổi biểu tương nhóm UTDD là 57,89% so với nhóm<br /> hiện gen, có thể di truyền, không liên quan chứng (23,81%) (p = 0,0007) [6].<br /> <br /> 1. Đại học Y Dược Thái Bình<br /> 2. Học viện Quân y<br /> 3. Đại học Y tế Công cộng<br /> Người phản hồi (Corresponding): Nguyễn Minh Phúc (minhphucytb@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 08/10/2019; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 16/11/2019<br /> Ngày bài báo được đăng: 22/11/2019<br /> <br /> 112<br />  t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> Ở Việt Nam, nghiên cứu tình trạng bệnh, Bệnh viện Quân y 103 cắt mẫu mô<br /> methyl hóa các gen liên quan đến ung làm xét nghiệm mô bệnh học và xét nghiệm<br /> thư nói chung, bao gồm UTDD còn khá methyl hóa.<br /> mới. Vì vậy, chúng tôi tiến hành nghiên - Nhóm đối chứng: chẩn đoán nội soi<br /> cứu đề tài này nhằm: Tìm hiểu đặc điểm dạ dày là viêm dạ dày mạn, sinh thiết làm<br /> lâm sàng, mô bệnh học và tình trạng mô bệnh học và xét nghiệm methyl hóa.<br /> methyl hóa gen SFRP2, RNF180 ở bệnh - Xét nghiệm mô bệnh học: thực hiện<br /> nhân ung thư biểu mô dạ dày điều trị tại Khoa Giải phẫu bệnh, Bệnh viện<br /> phẫu thuật tại Bệnh viện Quân y 103 từ Quân y 103 gồm:<br /> tháng 12 - 2015 đến 12 - 2018. + Chẩn đoán xác định có hoặc không<br /> UTBMDD.<br /> ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> + Trên tiêu bản UTBMDD, phân loại<br /> NGHIÊN CỨU<br /> mô bệnh học theo Lauren [7] gồm thể<br /> 1. Đối tượng nghiên cứu. ruột, thể lan tỏa; phân loại theo WHO<br /> - Nhóm nghiên cứu: 98 bệnh nhân (BN) (2000) [1] gồm 9 thể: ung thư biểu mô<br /> ung thư biểu mô dạ dày (UTBMDD) nguyên tuyến thể ống nhỏ; ung thư biểu mô tuyến<br /> phát, điều trị phẫu thuật tại Khoa Ngoại thể nhày; ung thư biểu mô thể tế bào<br /> bụng, Bệnh viện Quân y 103. nhẫn; ung thư biểu mô thể tuyến vảy; ung<br /> * Tiêu chuẩn loại trừ: UTBMDD thứ phát thư biểu mô thể tế bào vảy; ung thư biểu<br /> hoặc đã điều trị bằng hóa - xạ trị. mô thể tế bào nhỏ; ung thư biểu mô thể<br /> - Nhóm chứng: 40 BN viêm dạ dày mạn không biệt hóa và ung thư biểu mô khác.<br /> được chẩn đoán bằng nội soi dạ dày và Mức độ biệt hóa chia thành biệt hóa cao,<br /> xét nghiệm mô bệnh học. biệt hóa vừa và biệt hóa kém.<br /> - Xét nghiệm methyl hóa gen SFRP2,<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> RNF180 bằng kỹ thuật MSP: thực hiện<br /> - Thiết kế nghiên cứu: mô tả cắt ngang tại Phòng Chẩn đoán Sinh học Phân tử,<br /> có đối chứng. Bộ môn Sinh học và Di truyền Y học,<br /> - Thiết bị: máy cô đặc ADN Speed vac Học viện Quân y, gồm các bước:<br /> Eppendorf AG 5305 (Đức); máy đo độ + Tách chiết ADN: tách chiết ADN<br /> tinh sạch ADN Quikdrop Spectroprotometer bằng kít ADN Blood Minikit (Qiagen) theo<br /> (Mỹ); máy PCR Eppendorf ProS (Mỹ); quy trình hướng dẫn của nhà sản xuất.<br /> máy realtime Rotor-Gene Q Qiagen (Đức); Kiểm tra nồng độ, độ tinh sạch mẫu ADN<br /> máy điện di Mupid-one (Nhật Bản); hệ tách chiết được bằng máy Quick drop và<br /> thống nội soi dạ dày OLYMPUS CV-170 lưu giữ ở nhiệt độ -20oC.<br /> (Nhật Bản).<br /> + Biến đổi Bisulfite: thực hiện theo quy<br /> * Quy trình nghiên cứu: trình của bộ kít EZ ADN methylation-Gold<br /> - Nhóm nghiên cứu: khám lâm sàng (Zymo research) của nhà sản suất. Lưu trữ<br /> trước phẫu thuật. Phần dạ dày có khối u 10 µl dung dịch ADN thu được sau khi biến<br /> được cắt bỏ gửi đến Khoa Giải phẫu đổi ở nhiệt độ -20˚C.<br /> <br /> 113<br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> + MSP (Methylation Specific PCR): sử dụng các cặp mồi đặc hiệu để đánh giá<br /> promoter methyl hóa và không methyl hóa của gen SFRP2 (bảng 1). Nếu cặp mồi<br /> methyl cho kết quả có thể kết luận các CpG khảo sát bị methyl hóa hoàn toàn. Nếu cặp<br /> mồi không methyl cho kết quả, kết luận các CpG khảo sát không bị methyl hóa. Nếu cả<br /> 2 cặp mồi cho kết quả, các CpG khảo sát bị methyl hóa không hoàn toàn.<br /> Thành phần phản ứng PCR sau khi được điều chỉnh và tối ưu: 12,5 µl Mastermix;<br /> 0,5 µl mỗi mồi, 2 µl ADN đã xử lý; H2O vừa đủ để tổng thể phản ứng là 25 µl. Chu trình<br /> nhiệt của phản ứng MSP sau khi tối ưu: 95°C trong 5 phút; 35 chu kỳ gồm 95°C trong<br /> 30 giây, 55°C trong 60 giây, 72°C trong 30 giây và kết thúc ở 72°C.<br /> <br /> Bảng 1: Trình tự mồi dùng cho phản ứng MSP.<br /> <br /> Mồi Trình tự Kích thước sản phẩm PCR<br /> <br /> SFRP2 MF GGGTCGGAGTTTTTCGGAGTTGCGC<br /> 138 bp<br /> SFRP2 MR CCGCTCTCTTCGCTAAATACGACTCG<br /> <br /> SFRP2 UF TTTTGGGTTGGAGTTTTTTGGAGTTGTGT<br /> 145 bp<br /> SFRP2 UR AACCCACTCTCTTCACAAATACAACTCA<br /> <br /> RNF180 MF GGAGAAAAATTTTTTTACGGTTTC<br /> 109<br /> RNF180 MR CACGTCTACGAATTCCCAC<br /> <br /> RNF180 UF AGGGAGAAAAATTTTTTTATGGTTTT 109<br /> <br /> RNF180 UR CACATCTACAAATTCCCACCC<br /> <br /> + Điện di sản phẩm PCR, sau đó điện di agarose 2% trong 30 phút với hiệu điện<br /> thế 100 V và cường độ dòng điện 100 mA, nhuộm ethidium bromide, soi UV, chụp<br /> hình và phân tích kết quả.<br /> * Xử lý số liệu: bằng phần mềm SPSS 20.0.<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ về tỷ lệ mắc UTDD được giải thích do<br /> BÀN LUẬN vai trò bảo vệ cơ thể trước UTDD của nội<br /> 1. Đặc điểm về tuổi và giới. tiết tố nữ (estrogen) và nam giới tiếp xúc<br /> * Đặc điểm giới tính: 68 BN (69,39%) với các tác nhân gây UTDD nhiều hơn.<br /> nam; 30 BN (30,61%) nữ. Trong nghiên cứu của chúng tôi, tỷ lệ<br /> UTDD có mối liên quan với giới tính. nam/nữ là 2,27/1, tương đồng với nghiên<br /> UTDD gặp ở nam thường cao hơn so với cứu của Lê Viết Nho [2] là 2,75/1 và<br /> nữ, tỷ lệ nam/nữ khoảng 2 - 3/1. Khác biệt Nguyễn Quang Bộ [3] là 2,5/1.<br /> <br /> 114<br />  t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> Bảng 2: Cơ cấu tuổi của nhóm nghiên cứu.<br /> Giới tính<br /> <br /> Nhóm tuổi (n = 98) Nam Nữ Tỷ lệ chung<br /> <br /> n % n %<br /> <br /> < 50 7 70,0 3 30,0 10,20<br /> <br /> 50 - 59 19 63,33 11 36,67 30,61<br /> <br /> 60 - 69 27 79,41 7 20,59 34,70<br /> <br /> ≤ 70 15 62,50 9 37,50 24,49<br /> <br /> UTDD ít gặp ở tuổi < 40, tỷ lệ tăng lên cùng với tuổi và đạt đỉnh ở độ tuổi 60 - 70 [1].<br /> Trong nghiên cứu của chúng tôi, BN cao tuổi nhất 85, nhỏ tuổi nhất 35, tuổi trung bình<br /> UTDD 61,5 ± 10,88. Hầu hết BN UTBMDD ≥ 50 tuổi (89,8%), trong đó gặp nhiều nhất<br /> ở nhóm tuổi 60 - 69. Kết quả của chúng tôi phù hợp với nghiên cứu của Phan Văn<br /> Cương (2017) với tuổi trung bình 59,8 - 61,9 [4], Zhang X (2014) 61,49 ± 12,02 tuổi [6].<br /> <br /> 2. Đặc điểm lâm sàng, mô bệnh học. nôn là những triệu chứng thường gặp.<br /> * Đặc điểm lâm sàng: Các triệu chứng khác ít gặp hơn. Kết quả<br /> này phù hợp với nghiên cứu của một số<br /> - Lý do vào viện: 76 BN (77,56%) đau<br /> tác giả khác khác [2, 3].<br /> thượng vị; 11 BN (11,22%) xuất huyết<br /> tiêu hóa; 7 BN (7,14%) nôn, buồn nôn; - Triệu chứng thực thể: triệu chứng<br /> 1 BN (1,02%) sút cân; triệu chứng khác thực thể của BN UTBMDD hay gặp nhất<br /> 3 BN (3,06%). Như vậy, không có BN nào trong nghiên cứu là ấn thượng vị đau<br /> phát hiện UTDD qua khám sàng lọc hoặc (73 BN = 74,49%), rất ít gặp BN có u cục<br /> khám sức khỏe định kỳ. Kết quả này phù vùng thượng vị (11 BN = 11,22%) hoặc<br /> hợp với nhiều nghiên cứu khác, lý do gan to (3 BN = 3,06%). Không gặp BN<br /> chính khiến BN đến khám bệnh là đau nào có hạch to hoặc cổ trướng, phù hợp<br /> thượng vị [2, 3]. với nghiên cứu của Nguyễn Quang Bộ,<br /> với đa số BN UTDD có ấn thượng vị đau,<br /> - Triệu chứng toàn thân và cơ năng:<br /> rất ít gặp các triệu chứng khác [3].<br /> 92 BN (93,87%) đau thượng vị; 50 BN<br /> (51,02%) sút cân; 41 BN (41,84%) nôn, * Đặc điểm mô bệnh học:<br /> buồn nôn; 17 BN (17,35%) xuất huyết tiêu - Phân loại mô bệnh học theo Lauren:<br /> hóa; 33 BN (33,67%) đầy bụng, ợ hơi, ợ trong nghiên cứu của chúng tôi, UTBMDD<br /> chua; 46 BN (46,94%) thiếu máu. Trong thể ruột (52 BN = 53,06%) gặp nhiều hơn<br /> nghiên cứu của chúng tôi, không có triệu thể lan tỏa (46 BN = 46,94%), phù hợp<br /> chứng đặc hiệu của UTDD. Đau bụng với nghiên cứu của Lê Viết Nho [2],<br /> thượng vị, sút cân, thiếu máu, nôn, buồn Zhang Zh [8].<br /> <br /> 115<br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> Bảng 3: Phân loại mô bệnh học theo M0 94 95,92<br /> M<br /> WHO (2000). M1 4 4,08<br /> <br /> Đặc điểm Số lượng Tỷ lệ (%) Giai đoạn I 4 4,08<br /> Giai đoạn Giai đoạn II 25 25,51<br /> Thể mô bệnh học: UTDD<br /> Giai đoạn IIII 65 66,33<br /> Thể ống nhỏ 51 52,04<br /> Giai đoạn IV 4 4,08<br /> Thể nhày 8 8,16<br /> Tổng cộng 98 100,00<br /> Thể tế bào nhẫn 17 17,35<br /> Toàn bộ BN UTBMDD trong nghiên<br /> Thể không biệt hóa 22 22,45<br /> cứu được phẫu thuật khi khối u đã xâm<br /> Độ biệt hóa: lấn qua lớp dưới niêm mạc, từ T2 đến T4.<br /> Biệt hóa cao 31 31,63<br /> Hầu hết BN có di căn hạch từ N2 đến N3<br /> (93,88%), một số BN có di căn xa. Như vậy,<br /> Biệt hóa vừa 25 25,51<br /> đa số BN đã ở giai đoạn tiến triển, từ giai<br /> Biệt hóa kém 42 42,86 đoạn II đến giai đoạn IV (95,92%).<br /> Tổng cộng 98 100,00 3. Đặc điểm methyl hóa.<br /> Bảng 5: Tỷ lệ methyl hóa của gen SFRP2.<br /> Theo phân loại của WHO (2000), thể ống<br /> Nhóm<br /> nhỏ gặp nhiều nhất, rất ít gặp thể nhày và Nhóm<br /> không<br /> Tình trạng UTBMDD OR<br /> không gặp các thể khác. Kết quả này methyl hóa UTBMDD 95%CI<br /> tương tự với nghiên cứu của Lê Viết Nho, n % n %<br /> với thể ống nhỏ chiếm tỷ lệ cao nhất [2]. Methyl hóa 73 74,49 13 32,5<br /> 6,06<br /> Về độ biệt hóa khối u, độ biệt hóa kém gặp Không<br /> 25 25,51 27 67,5 (3,28 - 11,21)<br /> nhiều nhất. methyl hóa<br /> Tổng cộng 98 100,00 40 100,00<br /> Bảng 4: Phân giai đoạn ung thư theo<br /> AJCC/UICC (2010). Methyl hóa làm bất hoạt các gen liên<br /> Số Tỷ lệ quan đến ung thư, đặc biệt là gen ức chế<br /> Phân loại giai đoạn<br /> lượng (%) khối u dẫn đến phát sinh UTDD. SFRP2<br /> T2 20 20,41 là gen có chức năng ức chế khối u. Kết<br /> T T3 47 47,96<br /> quả của chúng tôi cho thấy, tỷ lệ methyl<br /> hóa gen SFRP2 ở nhóm UTBMDD cao<br /> T4 31 31,63<br /> hơn nhóm không ung thư và methyl hóa<br /> N0 6 6,12 gen SFRP2 làm tăng nguy cơ UTBMDD<br /> N1 18 18,37 cao hơn 6,06 lần so với không methyl<br /> N<br /> N2 63 64,29<br /> hóa, với OR = 6,06 (95%CI: 3,28 - 11,21).<br /> Kết quả này phù hợp với nghiên cứu của<br /> N3 11 11,22<br /> Zhang X [6].<br /> <br /> 116<br />  t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 9-2019<br /> <br /> KẾT LUẬN 3. Nguyễn Quang Bộ. Nghiên cứu kết quả<br /> điều trị UTDD 1/3 dưới bằng phẫu thuật triệt<br /> - Ung thư biểu mô dạ dày gặp ở nam căn có kết hợp hóa chất. Luận án Tiến sỹ<br /> nhiều hơn nữ, tỷ lệ nam/nữ 2,27/1, tuổi Y học. Trường Đại học Y Dược, Đại học Huế.<br /> trung bình 61,5 ± 10,88. Nhóm tuổi hay 2017.<br /> gặp 60 - 69. 4. Phan Văn Cương. Tỷ suất mắc mới<br /> - Theo phân loại Lauren: UTBMDD thể UTDD giai đoạn 2009 - 2013. Hội nghị Khoa<br /> ruột gặp nhiều hơn thể lan tỏa. học toàn quốc lần thứ VI năm 2017 “Phòng<br /> - Theo phân loại của WHO (2000): ung chống các bệnh không lây nhiễm”. Tạp chí<br /> Y học Việt Nam. 2017, tr.25-30.<br /> thư biểu mô tuyến thể ống nhỏ gặp nhiều<br /> nhất, tiếp theo là thể không biệt hóa và 5. Bray F et al. Global cancer statistics<br /> 2018: GLOBOCAN estimates of incidence<br /> thể tế bào nhẫn, ít gặp nhất là ung thư<br /> and mortality worldwide for 36 cancers in 185<br /> biểu mô thể nhày. UTBMDD chủ yếu có<br /> countries. CA Cancer J Clin. 2018, 68 (6),<br /> độ biệt hóa kém. pp.394-424.<br /> - Methyl hóa gen SFRP2 làm tăng 6. Zhang X, Xuesong Zhang et al.<br /> nguy cơ UTDD, với OR = 6,06 (95%CI: Detection of aberrant promoter methylation of<br /> 3,28 - 11,21). Điều này cho thấy methyl RNF180, DAPK1 and SFRP2 in plasma DNA<br /> hóa gen SFRP2 có thể là dấu hiệu chuẩn of patients with gastric cancer. Oncol Lett. 2014,<br /> sinh học trong chẩn đoán UTDD. Oct, 8 (4), pp.1745-1750.<br /> 7. Lauren P. The two histological main<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO types of gastric carcinoma: Diffuse and so-called<br /> 1. Phạm Duy Hiển. Ung thư dạ dày. Nhà intestinal-type carcinoma. An attempt at a<br /> xuất bản Y học. 2007. histo-clinical classification. Acta Pathol<br /> 2. Lê Viết Nho. Nghiên cứu sự biểu lộ của Microbiol Scand. 1965, 64, pp.31-49.<br /> EGFR, HER2 và mối liên quan với lâm sàng, 8. Zhang Zh, Yu W. Methylation of claudin-3<br /> nội soi, mô bệnh học ở BN UTBMDD. Luận promoter predicts the prognosis of advanced<br /> án Tiến sỹ Y học. Trường Đại học Y Dược, gastric adenocarcinoma. Oncology Report.<br /> Đại học Huế. 2014. 2018, 40, pp.49-60.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 117<br />