Dẫn liệu bước đầu về thành phần loài cá rạn san hô ven bờ đảo Cồn Cỏ tỉnh Quảng Trị

TẠP CHÍ KHOA HỌC, ðại học Huế, Số 64, 2011<br /> DẪN LIỆU BƯỚC ðẦU VỀ THÀNH PHẦN LOÀI CÁ RẠN SAN HÔ<br /> VEN BỜ ðẢO CỒN CỎ TỈNH QUẢNG TRỊ (1)<br /> Võ Văn Phú, Lê Văn Quảng, Dương Tuấn Hiệp<br /> Trường ðại học Khoa học, ðại học Huế<br /> Nguyễn Duy Thuận<br /> Trường ðại học Sư phạm, ðại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Qua 6 ñợt ñiều tra ñược tiến hành từ tháng II năm 2009 ñến tháng III năm 2010 tại<br /> vùng biển ven bờ ñảo Cồn Cỏ, tỉnh Quảng Trị, ñã xác ñịnh ñược 103 loài cá (RSH), 62 giống<br /> với 35 họ thuộc 10 bộ. Trong ñó, bộ cá Vược (Perciformes) chiếm số lượng lớn về họ, giống và<br /> loài (80 loài, 41 giống và 22 họ); bộ cá Nóc (Tetraodontiformes) 8 loài, 7 giống và 4 họ; bộ cá<br /> Mù làn (Scorpaeniformes), 4 loài, 4 giống và 1 họ; bộ cá Chình (Anguilliformes) và bộ cá Mắt<br /> vàng (Beryciformes) mỗi bộ 3 loài; các bộ còn lại gồm bộ cá Nhám thu (Lamniformes), bộ cá<br /> ðuối (Dasyatiformes), bộ cá Trích (Clupeiformes), bộ cá ðèn (Myctophyformes) và bộ cá Chìa<br /> vôi (Syngnathiformes) mỗi bộ chỉ có 1 loài.<br /> Nhiều loài cá thuộc các họ cá Hồng (Lutjanidae), họ cá Mú (Serranidae), họ cá Bằng<br /> chài (Labridae), họ cá Mó (Scaridae), họ cá Kẽm (Haemulidae),... có kích thước lớn, cho giá trị<br /> kinh tế cao. Một số loài cá cảnh thuộc họ cá Thia (Pomacentridae), họ cá Bướm<br /> (Chaetodontidae) có kích thước nhỏ nhưng số lượng cá thể lớn.<br /> Thành phần loài họ cá Mú (Serranidae) trên tổng số loài cá ở RSH Cồn Cỏ khá cao<br /> (8/103 loài) so với một số vùng biển của Việt Nam: Cù Lao Chàm là 9/187 loài, Cù Lao Cau<br /> 7/211 loài, Nha Trang 12/348 loài, Côn ðảo 7/160 loài. Trong khi ñó, số loài cá Bằng chài ở<br /> RSH Cồn Cỏ ít hơn 5/103 loài, Cù Lao Chàm 26/187 loài, Cù Lao Cau 27/211 loài, Nha Trang<br /> 39/348 loài, Côn ðảo 23/160 loài.<br /> <br /> 1. Mở ñầu<br /> Cồn Cỏ là ñảo nham thạch nhỏ, có toạ ñộ 17o10’ vĩ ñộ Bắc - 107o 20’ kinh ñộ<br /> ðông, với diện tích khoảng 220 ha, cách ñất liền khoảng 19 hải lý, nằm trên vùng biển<br /> Quảng Trị, có ý nghĩa chiến lược trọng yếu trong mối quan hệ kinh tế - lãnh thổ và an<br /> ninh quốc phòng của Việt Nam. Khu bảo tồn biển ñảo Cồn Cỏ có tổng diện tích 4.532 ha,<br /> thảm sinh vật biển ở ñây ña dạng, ñiển hình là các loài cá sống trong các rạn san hô<br /> (RSH).<br /> <br /> 1<br /> <br /> Công trình ñược tài trợ kinh phí từ ñề tài Trọng ñiểm cấp Bộ (Bộ GD - ðT, 2009 - 2010)<br /> <br /> 85<br /> <br /> Hiện nay, các loài cá ở RSH của Việt Nam nói chung và san hô ñảo Cồn Cỏ nói<br /> riêng có nguy cơ suy giảm do nhiều nguyên nhân, ñiều này không những ảnh hưởng ñến<br /> nguồn lợi hải sản, làm mất cân bằng hệ sinh thái rạn, mà còn xâm hại ñến tiềm năng du<br /> lịch của ñảo. Vì vậy, một nghiên cứu về quần xã cá rạn ở Cồn Cỏ sẽ phục vụ tốt cho<br /> công tác bảo vệ, quản lí bền vững hệ sinh thái biển ñảo góp phần cho Cồn Cỏ trở thành<br /> một ñịa chỉ du lịch - văn hóa hấp dẫn với các loại hình du lịch sinh thái biển, nghỉ<br /> dưỡng.<br /> 2. ðối tượng, ñịa ñiểm và phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. ðối tượng: Các loài cá ở RSH vùng biển quanh ñảo Cồn Cỏ.<br /> 2.2. ðịa ñiểm<br /> ðiểm I: Phía Tây Nam ñảo<br /> ðiểm II: Phía Nam ñảo<br /> ðiểm III: Phía ðông Nam ñảo<br /> ðiểm IV: Phía ðông ñảo<br /> ðiểm V: Phía ðông Bắc ñảo<br /> ðiểm VII: Phía Tây Bắc ñảo<br /> ðiểm VII: Phía Tây Bắc ñảo<br /> ðiểm VIII: Phía Tây ñảo<br /> Hình 1.1. Sơ ñồ vị trí các ñiểm thu mẫu cá<br /> <br /> 2.3. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.3.1. ðiều tra khảo sát và thu mẫu ngoài thực ñịa<br /> - ðiều tra, khảo sát dưới nước: Mẫu ñược ghi nhận, mô tả và xác ñịnh trong quá<br /> trình lặn quan sát trực tiếp kết hợp chụp ảnh màu dưới nước.<br /> - Thu mẫu vật: Mẫu cá rạn từ các nguồn như thuê ngư dân ñánh bắt tại rạn, mua<br /> từ các ngư dân ñánh bắt và những người buôn bán cá rạn. ðối với cá có kích thước lớn,<br /> tiêm formol 10% vào cơ và ruột, sau ñó các mẫu cá ñược cố ñịnh bằng dung dịch formol<br /> 4% ghi nhãn và ñem về phân tích trong phòng thí nghiệm.<br /> - ðiều tra, phỏng vấn ngư dân ñịa phương vùng nghiên cứu.<br /> 2.3.2. Phân tích mẫu trong phòng thí nghiệm<br /> - Xử lý và bảo quản, phân tích các chỉ tiêu hình thái, phân loại cá rạn dựa trên<br /> phiếu hình thái.<br /> - ðịnh loại các loài cá bằng phương pháp so sánh hình thái theo các khóa phân<br /> loại lưỡng phân và mô tả của các tác giả: Thái Thanh Dương [1]; Nguyễn Khắc Hường<br /> 86<br /> <br /> [2], [3] Vương Dĩ Khang [4]; Nguyễn Hữu Phụng, Nguyễn Văn Long [6], [7], [8];<br /> Pravdin F. [10]; Nguyễn Nhật Thi [5],... Kiểm tra danh pháp theo FAO (1998) và sắp<br /> xếp danh lục thành phần loài theo Rass và Lindberg (1971) [9].<br /> - Xác ñịnh chỉ số ña dạng loài H' (Shannon và Weiner, 1949) theo công thức:<br /> H' = ∑(ni/N)log2(ni/N)<br /> Trong ñó:<br /> <br /> ni là số lần bắt gặp loài i tại khu vực khảo sát<br /> N là tổng số bắt gặp của tất cả các loài tại khu vực khảo sát.<br /> <br /> - Hệ số gần gũi Sorencen (1948) theo công thức:<br /> S=<br /> <br /> 2C<br /> A+ B<br /> <br /> Trong ñó:<br /> S là hệ số gần gũi của hai khu hệ.<br /> A: Số loài riêng của khu hệ A.<br /> B: Số loài riêng của khu hệ B.<br /> C: Số loài chung của hai khu hệ.<br /> <br /> 2.4. Xử lý số liệu: Số liệu ñược xử lí bằng Microsoft Excel.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu<br /> 3.1. Thành phần loài<br /> Qua ñiều tra thành phần loài cá tại các RSH ven bờ ñảo Cồn Cỏ, tỉnh Quảng Trị,<br /> ñã xác ñịnh ñược 103 loài thuộc 62 giống của 35 họ và 10 bộ khác nhau. Kết quả ñược<br /> trình bày ở bảng 1.<br /> Bảng 1. Danh lục thành phần loài cá rạn san hô ven bờ ñảo Cồn Cỏ<br /> <br /> Stt<br /> <br /> Tên khoa học<br /> <br /> Tên Việt Nam<br /> <br /> LAMNIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ<br /> THU<br /> <br /> Carcharhinidae<br /> <br /> Họ cá Mập<br /> <br /> 1<br /> <br /> Carcharhinus sp.<br /> <br /> Cá Mập<br /> <br /> II<br /> <br /> DASYATIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ ðUỐI<br /> <br /> (2)<br /> <br /> Dasyatidae<br /> <br /> Họ cá ðuối<br /> <br /> I<br /> (1)<br /> <br /> 2<br /> <br /> ðiểm thu mẫu<br /> (1)<br /> <br /> NHÁM<br /> <br /> Dasyatis zugei (Muller and<br /> Cá ðuối mõm nhọn<br /> Henle, 1841)<br /> 87<br /> <br /> Kích<br /> thước<br /> (cm)<br /> <br /> 81<br /> <br /> +<br /> <br /> 30 - 37<br /> <br /> +<br /> <br /> (2)<br /> <br /> (3)<br /> <br /> III<br /> <br /> CLUPEIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ TRÍCH<br /> <br /> (3)<br /> <br /> Albulidae<br /> <br /> Họ cá Mòi ñường<br /> <br /> 3<br /> <br /> Albula<br /> neoguinaica<br /> Cá Mòi ñường<br /> Valenciennes, 1846<br /> <br /> IV<br /> <br /> ANGUILLIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ CHÌNH<br /> <br /> (4)<br /> <br /> Muraenesocidae<br /> <br /> Họ cá Dưa<br /> <br /> 4<br /> <br /> Muraenesox<br /> (Forsskal, 1775)<br /> <br /> 5<br /> <br /> M. talabonoides (Bleeker,<br /> Cá Lạc<br /> 1853)<br /> <br /> (5)<br /> <br /> cinereus<br /> <br /> Muraenidae<br /> <br /> Cá Dưa xám<br /> <br /> +<br /> <br /> 110 160<br /> <br /> +<br /> <br /> 75 - 90<br /> <br /> +<br /> <br /> Họ cá Lịch biển<br /> <br /> 6<br /> <br /> Gymnothorax pictus (Ahl,<br /> Cá Lịch chấm ñen<br /> 1789)<br /> <br /> V<br /> <br /> MYCTOPHIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ ðÈN<br /> <br /> (6)<br /> <br /> Synodontidae<br /> <br /> Họ cá Mối<br /> <br /> tumbil<br /> <br /> 45 - 59<br /> <br /> (Bloch,<br /> <br /> 7<br /> <br /> Saurida<br /> 1795)<br /> <br /> VI<br /> <br /> BERYCIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ<br /> VÀNG<br /> <br /> (7)<br /> <br /> Holocentridae<br /> <br /> Họ cá Sơn ñá<br /> <br /> Cá Mối thường<br /> <br /> 41 - 50<br /> <br /> 22 - 25<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> MẮT<br /> <br /> 8<br /> <br /> Myripristis<br /> hexagona<br /> Cá Sơn ñá răng ñôi<br /> (Lacepède, 1802)<br /> <br /> 16 - 23<br /> <br /> +<br /> <br /> 9<br /> <br /> Neoniphon<br /> opercularis<br /> “Cá Sơn rạn”<br /> (Valenciennes, 1831)<br /> <br /> 19 - 25<br /> <br /> +<br /> <br /> 10<br /> <br /> Sargocentron<br /> (Forsskal, 1775)<br /> <br /> 14 - 20<br /> <br /> +<br /> <br /> VII<br /> <br /> SYNGNATHIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ CHÌA VÔI<br /> <br /> (8)<br /> <br /> Fistulariidae<br /> <br /> Họ cá Mõm ống<br /> <br /> 11<br /> <br /> Fistularia<br /> commersonii<br /> Cá Lao không vảy<br /> Ruppell, 1838<br /> <br /> 60 - 70<br /> <br /> +<br /> <br /> rubrum<br /> <br /> VIII SCORPAENIFORMES<br /> <br /> Cá Sơn ñá<br /> <br /> BỘ CÁ MÙ LÀN<br /> <br /> (9)<br /> <br /> Scorpaenidae<br /> <br /> Họ cá Mù làn<br /> <br /> 12<br /> <br /> Dendrochius zebra (Cuvier, Cá Mù làn chấm<br /> 1829)<br /> hoa<br /> <br /> 18 - 23<br /> <br /> +<br /> <br /> 13<br /> <br /> Pterois antennata (Bloch,<br /> Cá Mù làn tơi<br /> 1787)<br /> <br /> 16 - 22<br /> <br /> +<br /> <br /> 88<br /> <br /> 14<br /> <br /> Scorpaenopsis<br /> (Cuvier, 1829)<br /> <br /> 15<br /> <br /> Synanceia verrucosa Bloch<br /> Cá Mặt quỉ<br /> and Schneider, 1801<br /> <br /> IX<br /> <br /> PERCIFORMES<br /> <br /> BỘ CÁ VƯỢC<br /> <br /> (10)<br /> <br /> Centropomidae<br /> <br /> Họ cá Sơn biển<br /> <br /> 16<br /> <br /> Pasammoperca<br /> (Cuvier, 1828)<br /> <br /> (11)<br /> <br /> venosa<br /> <br /> waigiensis<br /> <br /> Serranidae<br /> <br /> Cá Tựa mù làn<br /> <br /> Cá Vược biển<br /> <br /> 16 - 24<br /> <br /> +<br /> <br /> 32<br /> <br /> +<br /> <br /> 18 - 24<br /> <br /> +<br /> <br /> 12 - 17<br /> <br /> +<br /> <br /> Họ cá Mú<br /> <br /> 17<br /> <br /> Cephalopholis<br /> (Bloch, 1790)<br /> <br /> 18<br /> <br /> Epinephelus adscensionis<br /> “Cá Mú bệp”<br /> (Osbeck, 1765)<br /> <br /> 15 - 20<br /> <br /> 19<br /> <br /> E. fasciatus (Forsskal, 1775) Cá Mú sọc ngang<br /> <br /> 20 - 30<br /> <br /> 20<br /> <br /> E. malabaricus (Bloch and<br /> Cá Mú ñiểm dai<br /> Schneider, 1801)<br /> <br /> 30 - 50<br /> <br /> +<br /> <br /> 21<br /> <br /> E. quoyanus (Valenciennes,<br /> Cá Mú vây dài<br /> 1830)<br /> <br /> 20 - 28<br /> <br /> +<br /> <br /> 22<br /> <br /> E.<br /> sexphasciatus<br /> Cá Mú 6 sọc<br /> (Valencienes, 1828)<br /> <br /> 20 - 25<br /> <br /> +<br /> <br /> 23<br /> <br /> Diploprion<br /> Cuvier, 1828<br /> <br /> 13 - 18<br /> <br /> +<br /> <br /> 24<br /> <br /> Plectropomus<br /> leopardus<br /> Cá Mú chấm bé<br /> (Lacepède, 1802)<br /> <br /> (12)<br /> <br /> boenak<br /> <br /> Cá Mú vân sóng<br /> <br /> bifasciatum Cá Mú vàng hai<br /> sọc ñen<br /> <br /> Pseudochromidae<br /> <br /> 35 - 65<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> Họ cá ðạm bì<br /> <br /> 25<br /> <br /> Labracinus cyclophthalmus<br /> “ Cá Thia ñen”<br /> (Muller and Troschel, 1849)<br /> <br /> 13 - 18<br /> <br /> +<br /> <br /> 26<br /> <br /> L. melanotaenia (Bleeker,<br /> “ Cá Thia ñỏ”<br /> 1852)<br /> <br /> 13 - 17<br /> <br /> +<br /> <br /> (13)<br /> <br /> Teraponidae<br /> <br /> Họ cá Căng<br /> <br /> 27<br /> <br /> Terapon jarbua (Forsskål,<br /> Cá Ong căng<br /> 1775)<br /> <br /> 20 - 28<br /> <br /> +<br /> <br /> 28<br /> <br /> T. theraps Cuvier, 1829<br /> <br /> Cá Căng ñàn<br /> <br /> 21 - 30<br /> <br /> +<br /> <br /> Lutjanidae<br /> <br /> Họ cá Hồng<br /> 20 - 30<br /> <br /> +<br /> <br /> (14)<br /> 29<br /> <br /> Lutjanus<br /> fulviflamma<br /> Cá Hồng ánh vàng<br /> (Forsskål, 1775)<br /> 89<br /> <br />