Đàn ông, đàn bà, và chuyện...: phần 2

PHẦN 2: ĐẠO DIỄN - DIỄN VIÊN - CA<br /> SĨ - HỌA SĨ<br /> 1. Đạo diễn điện ảnh Đặng Nhật Minh<br /> Phải biết khước từ những cái đã có<br /> So với các đạo diễn VN thuộc thế hệ trước và cùng<br /> thời, đạo diễn Đặng Nhật Minh được đánh giá có<br /> những cách tư duy mới về chiến tranh, xã hội và con<br /> người, với một lối thể hiện đầy sáng tạo. Ông cũng là<br /> một trong những đạo diễn VN hiếm hoi góp phần đưa<br /> nền điện ảnh VN ra thế giới.<br /> Về phong cách phim<br /> Nguyễn Lệ Chi (NLC): Ông là đạo diễn thuộc thế hệ thứ mấy của<br /> điện ảnh VN? Theo ông, thế nào để được gọi là một thế hệ đạo diễn?<br /> Đạo diễn ĐNM: Ở VN không có khái niệm về các thế hệ như ở<br /> TQ. Các đạo diễn VN là những công chức ăn lương nhà nước. Một khi<br /> đã được Hãng phim nhận làm đạo diễn trong biên chế nhà nước rồi<br /> thì cũng như các công chức khác cứ đến tuổi 60 thì về hưu. Khi có<br /> một người nào đó về hưu, Hãng mới nhận người khác vào thế chỗ.<br /> Người đến tuổi sắp về hưu cùng người mới được nhận vào biên chế<br /> của Hãng hình thành một đội ngũ chung, già có trẻ có, không tách<br /> biệt các thế hệ. Tôi nằm trong cái đội ngũ đạo diễn công chức đó.<br /> NLC: Rất nhiều nhà phê bình đã từng đánh giá, so với các đạo<br /> diễn VN thuộc thế hệ trước và thế hệ cùng thời với ông, ông có một<br /> phong cách riêng khác hẳn với những cách tư duy mới về chiến<br /> tranh, xã hội và con người. Ông đã phá vỡ được lối mòn cũ và mở<br /> ra được một lối thể hiện mới đầy sáng tạo và táo bạo. Ông có nhận<br /> thấy thế không? Yếu tố nào đã tác động giúp ông thực hiện được<br /> điều này?<br /> <br /> Đạo diễn ĐNM: Tôi đến với điện ảnh là do tình cờ, run rủi của số<br /> phận, hoàn toàn không có sự chuẩn bị từ trước. Tôi không hề được<br /> đào tạo ở trường Đại học Điện ảnh Liên xô, TQ hay ở VN như tất cả<br /> các đạo diễn VN khác. Do vậy tôi phải tự tìm hiểu cái nghề này theo<br /> cách riêng của mình. Nếu có ai đó nhận thấy trong sáng tác của tôi có<br /> cái gì đó không giống với những đồng nghiệp đi trước hoặc cùng thời,<br /> có lẽ là do đặc điểm trên.<br /> Khi tôi bước chân vào điện ảnh (những năm 60), nền văn nghệ<br /> VN là một nền văn nghệ phục vụ công nông binh không khác gì bên<br /> TQ vậy. Tôi cũng được giao làm vài phim như vậy và rồi tự thấy vô<br /> cùng chán ngán cái thứ phim ảnh kiểu này. Chúng hoàn toàn xa lạ với<br /> tôi. Đã có lúc tôi toan từ giã nó. Nhưng rồi có người khuyên nếu<br /> không thích làm những phim như vậy thì thử viết cái mà mình thích,<br /> mình cảm thấy rung động xem sao. Nếu không được, hãy từ giã cũng<br /> chưa muộn. Bộ phim đầu tiên do tôi tự viết kịch bản rồi tự đạo diễn<br /> có tên là Thị xã trong tầm tay được viết ra trong hoàn cảnh đó. May<br /> sao không khí văn nghệ hồi đó đã bắt đầu cởi mở hơn nên bộ phim đã<br /> được trên cho làm. Sau phim đó tôi quyết định không từ bỏ Điện ảnh<br /> nữa mà thấy có thể tiếp tục làm phim với điều kiện kịch bản phải do<br /> mình tự viết ra, nói về những điều mà mình quan tâm muốn giãi bầy<br /> cùng người xem. Bây giờ nghĩ lại tôi thấy yếu tố quan trọng đã giúp<br /> tôi tìm ra con đường đi riêng cho mình là: Biết cương quyết khước từ<br /> những cái mà mình không thích, cho dù những cái đó được khích lệ<br /> và cổ xuý rùm beng. Khi đã biết khước từ thì ắt sẽ tìm được cái gì đó<br /> riêng cho mình.<br /> NLC: Trong quá trình “mở đường” này, ông thường vấp phải<br /> những khó khăn lớn gì và cách giải quyết ra sao?<br /> Đạo diễn ĐNM: Con đường mà tôi đã chọn không giống ai nên tôi<br /> gặp khó khăn, trở ngại là chuyện đương nhiên. Cho đến nay, tất cả<br /> những phim tôi làm ra, ở trong nước không bao giờ được coi là dòng<br /> phim chính thống của Điện ảnh VN. Người ta cho tôi được làm là may<br /> mắn lắm rồi (có phim còn bị lãnh đạo cấp cao phê phán công khai,<br /> sau đó không ai dám chiếu nữa như phim Cô gái trên sông, hay bị báo<br /> chí nhất loạt phê phán như phim Thương nhớ đồng quê chẳng<br /> hạn...). Trong đội ngũ làm phim chính thống ở VN không có tên tôi.<br /> Trường đại học sân khấu điện ảnh ở VN chưa bao giờ mời tôi giảng<br /> dậy hoặc nói chuyện với sinh viên.<br /> <br /> NLC: Ông cho rằng phim của ông thuộc phong cách gì? Có phải<br /> là phong cách phim tự sự như mọi người thường gọi? Điều gì đã<br /> khiến ông đi theo phong cách này? Vô tình hay cố ý?<br /> Đạo diễn ĐNM: Khi quyết định tiếp tục làm điện ảnh, không có ý<br /> định từ giã nó nữa thì tôi tự xác định cho mình một cách có ý thức<br /> rằng: mỗi một phim do tôi tự viết kịch bản rồi tự làm đạo diễn phải là<br /> những lời tâm sự với ngưòi xem về những vấn đề mà tôi quan tâm, về<br /> những nỗi niềm mà tôi xúc động trong cuộc sống. Nếu những lời tâm<br /> sự đó được người xem đồng cảm thì tôi thấy thật hạnh phúc. Còn nếu<br /> không thì đành chịu, nhưng dầu sao tôi cũng đã thành thật với chính<br /> mình. Tôi không biết gọi đó là phong cách gì.<br /> NLC: Trong quá trình hình thành và xây dựng phong cách làm<br /> phim của mình, ông thường chịu ảnh hưởng nhiều nhất từ lĩnh vực<br /> nào? Từ người nào?<br /> Đạo diễn ĐNM: Như trên tôi đã nói: tôi không được đào tạo chính<br /> quy về điện ảnh ở Nga, cũng không ở TQ, và cũng không ở VN với các<br /> giảng viên hầu hết là tốt nghiệp ở Nga hoặc TQ. Do đó ảnh hưởng của<br /> những nền điện ảnh đó ở trong tôi không có. Ảnh hưởng lớn nhất đối<br /> với các sáng tác điện ảnh của tôi lại là Thơ ca VN và đặc biệt là kho<br /> tàng Ca dao tục ngữ VN. Trong văn học người tôi chịu ảnh hưởng<br /> nhiều nhất là nhà văn Thạch Lam, một nhà văn của những năm 30 –<br /> 45 trước Cách mạng. Trong điện ảnh thì bộ phim làm tôi bị sốc và có<br /> ấn tượng mạnh mẽ nhất là phim Hiroshima – mối tình của tôi của<br /> Đạo diễn ngưòi Pháp Alain Resnais mà tôi được xem vào năm 1963.<br /> Đến năm 1987 tôi lại bị một cú sốc nữa sau khi xem phim Câu chuyện<br /> Tokyo của đạo diễn người Nhật OZU. Đó là hai phim đã để lại cho tôi<br /> những ảnh hưởng sâu sắc nhất trong phong cách làm phim của mình<br /> sau này. Đương nhiên tôi cảm thấy rất gần gũi với những phim của<br /> Trương Nghệ Mưu (trước khi làm phim Anh hùng ) như Thu Cúc đi<br /> kiện, Không thiếu một em hay Cha mẹ tôi... cũng như phim Hoàng<br /> thổ của Trần Khải Ca. Ngoài ra tôi cũng rất phục những phim của Đạo<br /> diễn người Iran Abba Kiarostami.<br /> NLC: Ông có cho rằng phong cách làm phim của ông đã tác<br /> động mạnh tới các đạo diễn VN thế hệ sau không? Nếu có, ông vui<br /> hay buồn?<br /> Đạo diễn ĐNM: Tuy không một đạo diễn nào nói ra nhưng xem<br /> <br /> phim của một số đạo diễn trẻ, tôi nhận thấy họ có tìm hiểu kỹ những<br /> phim mà tôi đã làm và không ít trường hợp đã lặp lại trong một vài<br /> tình huống. Điều đó làm tôi cũng vui mà cũng buồn. Tôi muốn họ<br /> giống như tôi trước đây khi còn trẻ: Biết khước từ những cái đã có...<br /> NLC: Theo ông, thế nào để được gọi là phong cách của một đạo<br /> diễn? Phải chăng đó sự khẳng định cái tôi của đạo diễn một cách<br /> đậm nét?<br /> Đạo diễn ĐNM: Tôi rất tâm đắc với một câu nói của một đạo diễn<br /> châu Âu (tôi quên mất tên) nói rằng: “Đạo diễn không phải là một<br /> nghề. Đó là một nhân sinh quan, một cách nhìn sự vật”. Càng ngày tôi<br /> càng nghiệm thấy ý nghĩa sâu sắc của câu nói đó.<br /> NLC: Nếu người đạo diễn không có phong cách riêng sẽ trở<br /> thành bi kịch? Vậy để tạo dựng được phong cách riêng, người đạo<br /> diễn cần có những điều kiện tiên quyết gì?<br /> Đạo diễn ĐNM: Ở VN có một ông nhà thơ tên là Phùng Quán.<br /> Năm 1957 ông có viết một bài thơ có tên là Lời mẹ dặn trong đó có<br /> mấy câu như sau: “Yêu ai cứ bảo là yêu / Ghét ai cứ bảo là ghét / Dù<br /> ai ngon ngọt nuông chiều/ Cũng không nói yêu thành ghét/ Dù ai cầm<br /> dao dọa giết/ Cũng không nói ghét thành yêu”. Chỉ vì mấy câu thơ đó<br /> mà ông phải về nông thôn đi lao động cải tạo trong hơn 10 năm và bị<br /> kỷ luật... Điều kiện tiên quyết để người đạo diễn có được một phong<br /> cách riêng (mà không cứ chỉ đạo diễn) là làm đúng như ông nhà thơ<br /> này đã viết.<br /> NLC: Để đảm bảo được phong cách của mình, ông đã phải làm<br /> gì?<br /> Đạo diễn ĐNM: Là cố giữ mình là mình không những chỉ trong<br /> sáng tác mà cả trong cuộc sống.<br /> Về Kịch bản điện ảnh và kịch bản văn học<br /> NLC: Từ lúc cấu tứ cốt truyện cho tới khi viết được một kịch bản<br /> hoàn chỉnh, ông thường phải mất bao nhiêu thời gian? Có những tác<br /> động gì trong cuộc sống khiến ông nảy sinh ra những câu chuyện<br /> như vậy?<br /> <br /> Đạo diễn ĐNM: Tất cả những kịch bản do tôi tự viết ra rồi tự thực<br /> hiện đều xuất phải từ những trải nghiệm của bản thân mình, lục ra từ<br /> trong ký ức của mình (nhưng không phải nguyên xi là nhưng hồi ức<br /> cá nhân). Tôi không đi quan sát, thâm nhập thực tế ghi ghi chép chép<br /> như người ta vẫn thường làm. Thực tế nó tự vào trong tôi lúc nào<br /> không biết. Nếu gọi là đi thực tế thì tôi đi thực tế ngay trong tiềm thức<br /> của chính mình, rồi từ đó tôi hình thành lên câu chuyện. Lúc viết ra<br /> ban đầu thường rất nhanh, viết một mạch, đôi khi chỉ trong 3 tuần.<br /> Sau đó đánh máy, đọc lại, gọt rũa, chỉnh lý lại cấu trúc, đưa bạn bè<br /> góp ý, sửa chữa, thêm bớt v.v... Thời gian này khá lâu, nhất là khi chờ<br /> Hội đồng duyệt kịch bản của Cục Điện ảnh góp ý bắt sửa..., có khi kéo<br /> dài dến 2 năm. Kinh nghiệm cho tôi thấy cái mình viết ra ban đầu rất<br /> nhanh ấy lại là cái hay nhất, chính xác nhất.<br /> NLC: Là một người đã từng viết truyện, viết báo, lại tự viết kịch<br /> bản điện ảnh, chắc hẳn ông rất yêu thích văn học? Ông thường đọc<br /> các tác phẩm thuộc thể loại gì? Nhà văn nào có ảnh hưởng lớn đến<br /> ông?<br /> Đạo diễn ĐNM: Tôi đã trả lời một phần trong câu hỏi 5 ở trên.<br /> Thú thực nếu không làm điện ảnh, có lẽ tôi sẽ đi viết văn và tôi cũng<br /> đang có ý định sẽ viết một cuốn tiểu thuyết về một lớp người trí thức<br /> đi theo Cách mạng như cha tôi GS BS Đặng Văn Ngữ năm 1949 từ<br /> Tokyo tìm đường trở về Chiến khu Việt Bắc theo Kháng chiến rồi đến<br /> năm 1967 hy sinh trong một trận bom B52 ở chiến trường Thừa<br /> Thiên-Huế trong khi đang tìm cách cứu chữa bệnh sốt rét cho bộ đội.<br /> Lớp người trí thức này chưa ai nói tới trong văn học. Trong văn học<br /> VN chỉ mới nói đến những tầng lớp nghèo khổ đi theo Cách mạng để<br /> được sung sướng đổi đời thôi. Có nhà văn nào đó đã từng nói: “Trong<br /> khi anh cảm thấy bất lực, không có cách gì khác, thì hãy cầm lấy bút.<br /> Tôi đã nhiều lần cảm thấy bất lực như vậy và đã cầm lấy bút viết ra<br /> một số truyên ngắn, bút ký đăng trên các tạp chí... Có nhiều ngưòi<br /> khuyên tôi nên tiếp tục viết văn và tôi cố thực hiện điều đó.<br /> NLC: Những câu chuyện trong các bộ phim của ông có phải<br /> được bắt nguồn từ những câu chuyện có thật trong cuộc sống hay là<br /> do ông hư cấu tưởng tượng ra?<br /> Đạo diễn ĐNM: Có chuyện thật, có hư cấu nhưng tất cả phải dựa<br /> trên ký ức. Đạo diễn Fellini trong cuốn Tôi – Fellini có viết: “Khi tôi<br /> quay một cái ghế hay một con chó, thì cái ghế và con chó đó cũng đều<br /> <br />