Nghiên cứu Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020
B – Khoa học Dược
114
ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CAN THIỆP CỦA DƯỢC SĨ
TRÊN TUÂN THỦ DÙNG THUỐC CỦA BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TYPE 2
TẠI BỆNH VIỆN NHÂN DÂN GIA ĐỊNH
Bùi Anh Thư
*
, Nguyễn Thắng
**
, Trần Thị Thanh Tâm
*
, Nguyễn Hương Thảo
*
TÓM TẮT
Mở đầu: Việc tuân thủ dùng thuốc (TTDT) đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý và kiểm soát bệnh
đái tháo đường (ĐTĐ) type 2, giúp bệnh nhân (BN) đạt được kết quả lâm sàng tích cực và ngăn ngừa các biến
chứng mạn tính của bệnh. Sự can thiệp của nhân viên y tế, đặc biệt là dược sĩ đã được chứng minh là giúp cải
thiện TTDT của BN. Tuy nhiên, dữ liệu này ở Việt Nam còn hạn chế.
Mục tiêu: Đánh giá hiệu quả can thiệp của dược sĩ trên TTDT của BN ĐTĐ type 2.
Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu được thiết kế là thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng.
Bệnh nhân ĐTĐ type 2 đến khám tại phòng khám ngoại trú Nội tiết - Thận, bệnh viện Nhân Dân Gia Định,
thành phố Hồ Chí Minh (từ 01/11/2018 đến 30/07/2019) được chọn ngẫu nhiên vào nhóm đối chứng hoặc nhóm
can thiệp. Đặc điểm BN và thông tin điều trị được thu thập từ sổ khám bệnh. Niềm tin vào thuốc được đo lường
bằng bộ câu hỏi
Beliefs about Medicines Questionnaire Specific (BMQ-S). Sự TTDT được đo lường bằng bộ câu
hỏi Morisky Medication Adherence Scale - 8 items (MMAS-8). Nhóm can thiệp được dược sĩ tư vấn về tầm quan
trọng của việc tuân thủ dùng thuốc và cung cấp thông tin hướng dẫn việc dùng thuốc. Tại thời điểm 1 tháng sau
can thiệp, BN được kiểm tra lại kết quả TTDT bằng bộ câu hỏi MMAS-8. Hồi quy logistic được sử dụng để đánh
giá hiệu quả can thiệp của dược sĩ trên việc tuân thủ dùng thuốc của BN.
Kết quả: Có 143 BN tham gia nghiên cứu (tuổi trung bình 64,09±8,5). Điểm trung bình niềm tin vào thuốc
mục Chuyên biệt - Cần thiết và mục Chuyên biệt - Quan tâm lần lượt là 23,84±2,47 và 17,38±4,58. Trước can
thiệp, chỉ có 65/143 (45,5%) BN TTDT, điểm MMAS-8 trung bình của mẫu nghiên cứu là 6,95±1,20. Tại thời
điểm 1 tháng sau can thiệp, các bệnh nhân nhận được can thiệp của dược sĩ đã TTDT cao hơn so với các bệnh
nhân không được can thiệp (OR = 3,074; 95% CI: 1,317 - 7,178).
Kết luận: Biện pháp can thiệp của dược sĩ thông qua tư vấn và cung cấp thông tin hướng dẫn sử dụng thuốc
đã cải thiện sự tuân thủ dùng thuốc của bệnh nhân đái tháo đường type 2.
Từ khóa: tuân thủ dùng thuốc, đái tháo đường, MMAS-8
ABSTRACT
IMPACT OF PHARMACIST'S INTERVENTION ON MEDICATION ADHERENCE
IN PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES AT NHAN DAN GIA DINH HOSPITAL
Bui Anh Thu, Nguyen Thang, Tran Thi Thanh Tam, Nguyen Huong Thao
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 24 - No. 2 - 2020: 114 - 121
Background: Medication adherence plays an important role in management and control of diabetes. This
may help patients archive positive clinical outcomes and prevent the chronic complications of diabetes. The
intervention of health care providers, especially pharmacist can help improve patient adherence to medications.
However, such data in Vietnam is limited.
*
Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh
**
Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Cần Thơ
Tác giả liên lạc: PGS.TS. Nguyễn Hương Thảo ĐT: 0918177254 Email: thao.nh@ump.edu.vn
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020 Nghiên cứu
B – Khoa học Dược 115
Objectives: The aim of this study is to evaluate the impact of pharmacist's intervention on medication
adherence in patients with type 2 diabetes.
Methods: This was a randomized controlled trial. Patients with type 2 diabetes mellitus treated at outpatient
clinic of Gia Dinh People’s hospital, Ho Chi Minh City (from 01/11/2018 to 30/07/2019) were randomized to
either control or intervention group. Data on patients’ sociodemographic characteristics and indicated medications
was obtained from outpatients’ medical records. Data on beliefs about medicines were collected using validated
questionnaires Beliefs about Medicines - Specific (BMQ-S). Data on medication adherence was collected using
validated questionnaires Morisky Medication Adherence Scale - 8 items (MMAS-8). The intervention group was
consulted by a pharmacist about the importance of medication adherence and provided instructions on how to take
medications sufficiently. Patients’ medication adherence was reassessed at 1 month after intervention using
MMAS-8. Logistic regression model was used to determine factors associated with medication adherence.
Results: There were 143 patients included in the study (mean age was 64.09±8.5). The average scores of
Beliefs about Medicines Questionnaire Specific-Necessity and Specific-Concern were 23.84±2.47 and 17.38±4.58,
respectively. Before intervention, only 65/143 (45.5%) of patients adhered to indicated medications, the average
MMAS-8 score was 6.95±1.20. The pharmacist's intervention has improved the patients’ medication adherence at
1 month after the intervention, patients in the intervention group had a higher proportion in medication
adherence in comparison with patients in the control group (OR = 3.074; 95% CI: 1.317 – 7.178).
Conclusions: Pharmacist's intervention including consultation and provision of medication information has
improved medication adherence among patients with type 2 diabetes.
Key words: medication adherence, diabetes, MMAS-8
ĐẶT VẤN ĐỀ
ĐTĐ là nguyên nhân gây tử vong cao thứ ba
tại Việt Nam (sau xơ vữa động mạch và ung
thư), chỉ tính riêng trong năm 2017 cả nước có
gần 29.000 người trưởng thành tử vong do các
nguyên nhân liên quan đến ĐTĐ
(1)
. Hiện nay, các
bệnh nhân sau khi có chẩn đoán ĐTĐ thường
được điều trị ngoại trú bằng cách kết hợp giữa
việc dùng thuốc, thay đổi chế độ ăn và luyện tập.
Có nhiều bằng chứng cho thấy sự tuân thủ dùng
thuốc làm tăng hiệu quả kiểm soát đường huyết,
giảm biến cố nhập viện và giảm chi phí chăm sóc
y tế
(2)
. Tuy nhiên, tỷ lệ tuân thủ của BN ĐTĐ type
2 chưa cao như ở Indonesia (20,9%), Singapore
(42,9%)
(3,4)
. Trên thế giới đã có các nghiên cứu
cho thấy việc can thiệp của nhân viên y tế giúp
tăng tuân thủ dùng thuốc của bệnh nhân lên
khoảng 20 - 35%
(5,6)
. Với xu hướng của việc chăm
sóc sức khỏe hiện nay, hoạt động của nhân viên
y tế (mà trong đó dược sĩ đóng một vai trò quan
trọng) có thể giúp cải thiện việc TTDT của BN từ
đó giúp tối ưu hóa hiệu quả lâm sàng của các
thuốc điều trị. Nhằm tìm hiểu vai trò của dược sĩ
trong việc cải thiện tuân thủ dùng thuốc của
bệnh nhân ĐTĐ type 2, chúng tôi tiến hành
nghiên cứu này với mục tiêu đánh giá hiệu quả
can thiệp của dược sĩ trên tuân thủ dùng thuốc
của bệnh nhân đái tháo đường type 2 tại bệnh
viện Nhân Dân Gia Định.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu
Tiêu chuẩn chọn bệnh
Các BN đến khám tại khoa Nội tiết - Bệnh
viện Nhân Dân Gia Định TP. Hồ Chí Minh trong
khoảng thời gian từ 01/11/2018 đến 01/02/2019,
có chẩn đoán ĐTĐ type 2 điều trị ngoại trú với ít
nhất một thuốc ĐTĐ đường uống từ ít nhất 6
tháng trước được lựa chọn vào nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại trừ
Các BN có ít nhất một trong các tiêu chí sau:
phụ nữ có thai, không đồng ý tham gia nghiên
cứu, không sử dụng điện thoại, đã hoặc đang
tham gia nghiên cứu có can thiệp tuân thủ điều
trị trong vòng 1 năm trở lại đây (tính đến thời
điểm mời bệnh nhân tham gia nghiên cứu).
Nghiên cứu Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020
B – Khoa học Dược
116
Thiết kế nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu là thử nghiệm lâm sàng
có can thiệp chủ động, chia nhóm ngẫu nhiên, có
đối chứng, người đo kết quả không được biết
thông tin về can thiệp của BN nhằm đảm bảo sự
khách quan của nghiên cứu. Nghiên cứu tiến
hành trên cơ sở tự nguyện của đối tượng nghiên
cứu và đã được thông qua bởi Hội đồng đạo đức
trong nghiên cứu y sinh học của bệnh viện Nhân
Dân Gia Định TP. Hồ Chí Minh.
Cỡ mẫu: Theo kết quả nghiên cứu của Trần
Thị Quỳnh Anh tại bệnh viện Nhân dân Gia
Định, tỷ lệ TTDT của BN ĐTĐ type 2 là 46,1%
(7)
.
Giả sử tỷ lệ tuân thủ ở các BN trong nghiên cứu
của chúng tôi cũng tương tự đạt kết quả trên, ta
có p1 = 46,1%. Các nghiên cứu về hiệu quả của tư
vấn bởi dược sĩ trên tuân thủ dùng thuốc ở bệnh
nhân đái tháo đường type 2 trên thế giới cho
thấy tỷ lệ TTDT cải thiện từ 20 - 35%
(5,6)
; và chúng
tôi mong muốn sau can thiệp có thể đạt tỷ lệ
tuân thủ ở nhóm can thiệp tăng thêm 30%, vậy
p2 = 76,1%. Thế vào công thức bên dưới ta có n =
53. Như vậy cần ít nhất 53 bệnh nhân cho mỗi
nhóm nghiên cứu.
Zα/2= 1,96 với α = 0,05; độ tin cậy 95%
Zβ = 0,842 với β = 0,1; power = 0,9
Để tránh trường hợp mất mẫu trong quá
trình theo dõi bệnh nhân chúng tôi chọn mẫu
tăng thêm 20%. Như vậy, cỡ mẫu tối thiểu là 128
bệnh nhân cho cả hai nhóm.
Phương pháp tiến hành
Các BN được chọn vào nghiên cứu sẽ được
phân thành 4 nhóm tương ứng với giới và tuổi:
nhóm nữ < 65 tuổi, nhóm nữ ≥ 65 tuổi, nhóm
nam < 65 tuổi, nhóm nam ≥ 65 tuổi. Ở mỗi nhóm,
sử dụng trang web
http://www.randomization.com để chọn ngẫu
nhiên BN vào nhóm chứng hoặc nhóm can thiệp
(với tỷ lệ 1:1). Các BN nhóm can thiệp ngoài
nhận được sự tư vấn thường quy của bác sĩ/điều
dưỡng thì còn nhận được sự tư vấn của dược sĩ.
Các BN nhóm chứng chỉ có tư vấn thường quy
của bác sĩ/điều dưỡng. Dược sĩ đánh giá kiến
thức cơ bản về bệnh, đặc điểm, thói quen sử
dụng thuốc của bệnh nhân, đưa ra lời khuyên và
giải đáp các thắc mắc, khó khăn mà bệnh nhân
gặp phải (nếu có) như: nhận biết thuốc nào là
thuốc điều trị ĐTĐ và thời gian dùng thuốc, khó
nhớ dùng thuốc theo hướng dẫn của bác sĩ.
Dược sĩ tư vấn về TTDT và cung cấp công cụ hỗ
trợ cho BN là tài liệu thông tin về thuốc gồm: các
lưu ý quan trọng và tác dụng không mong muốn
có thể gặp của các thuốc điều trị đái tháo đường.
Tài liệu thông tin về thuốc được in sẵn gồm các
mục chính trong cuộc tư vấn nhằm giúp BN có
thể xem lại ở nhà trong truờng hợp không nhớ
hết các nội dung chính khi tư vấn.
Thu thập số liệu
Các thông tin về đặc điểm BN bao gồm tuổi,
giới tính, trình độ học vấn, thời gian mắc bệnh
(tính từ lúc phát hiện bệnh đến thời điểm khảo
sát) được thu thập bằng cách phỏng vấn trực tiếp
BN tại bệnh viện. Các thông tin về bệnh mạn
tính mắc kèm và các thuốc ĐTĐ BN đang sử
dụng được ghi nhận từ sổ khám bệnh/đơn
thuốc. Niềm tin vào thuốc của BN được đo
lường bằng bộ câu hỏi Beliefs about Medicines
Questionnaire Specific (BMQ-S), gồm 10 câu hỏi
chia làm 2 mục: Chuyên biệt - Cần thiết (niềm tin
vào sự cần thiết của các thuốc trong việc điều trị
bệnh) và Chuyên biệt - Quan tâm (mối quan tâm
về các tác dụng có hại của thuốc). Với mỗi câu
hỏi, BN trả lời theo 5 mức độ: Rất không đồng ý,
không đồng ý, không chắc chắn, đồng ý và rất
đồng ý. Niềm tin vào thuốc điều trị ĐTĐ của BN
được đánh giá qua tổng điểm trung bình của
từng mục trong bộ câu hỏi BMQ phần chuyên
biệt
(8)
. Sự TTDT của BN được khảo sát bằng
thang đo TTDT của Morisky - phiên bản 8 câu
hỏi (Morisky Medication Adherence Scale - 8
items, MMAS-8). Kết quả phỏng vấn MMAS-8
của BN được chia làm 2 mức độ: có TTDT
(MMAS-8 = 8), không TTDT (MMAS-8 < 8). Cả
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020 Nghiên cứu
B – Khoa học Dược 117
hai bộ câu hỏi đều đã được thẩm định trong điều
kiện nghiên cứu ở VN
(9)
.
Tiêu chí nghiên cứu
Tiêu chí nghiên cứu là tỷ lệ BN tuân thủ
dùng thuốc tại thời điểm 1 tháng sau can thiệp.
Xử lý số liệu
Phần mềm SPSS 20 và Excel 2010 được sử
dụng để phân tích số liệu. Thống kê mô tả được
sử dụng để xác định tần số, tỷ lệ % và trung bình
± độ lệch chuẩn. Việc so sánh 2 tỷ lệ được thực
hiện bằng phép kiểm Chi bình phương (hoặc
Fisher exact test), so sánh 2 trung bình bằng
phép kiểm t-test hoặc Mann-Whitney, so sánh 2
giá trị trung bình trong cùng 1 nhóm bệnh nhân
ở thời điểm ban đầu và 1 tháng sau can thiệp
bằng phép kiểm Wilcoxon signed-rank test. Hồi
quy logistic được sử dụng để đánh giá hiệu quả
can thiệp của dược sĩ trên việc tuân thủ dùng
thuốc của BN. Giá trị p < 0,05 được coi là có ý
nghĩa thống kê.
KẾT QUẢ
Có 147 BN được chọn vào nghiên cứu và
được chia ngẫu nhiên vào 2 nhóm: can thiệp (73
BN) và đối chứng (74 BN). Trong quá trình
nghiên cứu, ở nhóm can thiệp có 1 BN bị loại
khỏi nghiên cứu do mất dấu (chiếm tỷ lệ 0,7%), ở
nhóm đối chứng có 3 BN bị loại khỏi nghiên cứu
do mất dấu (chiếm tỷ lệ 2,1%). Như vậy, còn lại
143 BN được đưa vào phân tích tỷ lệ tuân thủ
dùng thuốc tại thời điểm 1 tháng sau can thiệp.
Đặc điểm nền của các bệnh nhân tham gia
nghiên cứu
Các thông tin về đặc điểm chung của BN
được trình bày trong Bảng 1.
Bảng 1. Đặc điểm nền của các bệnh nhân tham gia nghiên cứu
Đặc điểm Cả 2 nhóm (N = 143)
n (%)
Nhóm can thiệp (N = 72)
n (%)
Nhóm chứng (N = 71)
n (%) p
Tuổi trung bình 64,09±8,53 64,33±8,46 63,85±8,67 0,750
Nhóm tuổi: < 65
≥ 65
73 (51,0)
70 (49,0)
37 (51,4)
35 (48,6)
36 (50,7)
35 (49,3) 0,935
Giới tính: Nam
Nữ
45 (31,5)
98 (68,5)
22 (33,6)
50 (69,4)
23 (32,4)
48 (67,6) 0,813
Trình độ học vấn
Trung học cơ sở
hoặc thấp hơn
Trung học phổ thông
hoặc cao hơn
82 (57,3)
61 (42,7)
44 (61,1)
28 (38,9)
38 (53,5)
33 (46,5)
0,079
Bệnh mắc kèm
0 - 1 bệnh
2 bệnh
3 bệnh
10 (7,0)
57 (39,9)
76 (53,1)
5 (7,0)
33 (45,8)
34 (47,2)
5 (7,0)
24 (33,8)
42 (59,2)
0,982
Thời gian mắc bệnh ĐTĐ
< 5 năm
5 - 10 năm
> 10 năm
41 (28,7)
58 (40,6)
44 (30,8)
21 (29,2)
31 (43,1)
20 (27,8)
20 (28,2)
27 (38,0)
24 (33,8)
0,583
Số liều thuốc/ngày
1
2
≥ 3
31 (21,7)
86 (60,1)
26 (18,2)
17 (23,6)
41 (56,9)
14 (19,5)
14 (19,7)
45 (63,4)
12 (16,9)
0,732
Sử dụng insulin: Không
Có
107 (74,8)
36 (25,2)
51 (70,8)
21 (29,2)
56 (78,9)
15 (21,1) 0,268
Niềm tin vào thuốc
Chuyên biệt - Cần thiết
Chuyên biệt - Quan tâm
23,84±2,47
17,38±4,58
23,85±2,50
17,46±4,58
23,83±2,45
17,31±4,62
0,656
0,966
Nghiên cứu Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020
B – Khoa học Dược
118
Hiệu quả can thiệp của dược sĩ trên việc tuân
thủ dùng thuốc
Tỷ lệ BN tuân thủ dùng thuốc trước can
thiệp là 45,5%. Điểm MMAS-8 trung bình của
mẫu nghiên cứu là 6,95±1,20.
Tại thời điểm 1 tháng sau can thiệp, tỷ lệ
tuân thủ dùng thuốc của mẫu nghiên cứu tăng
lên 55,2%.
Điểm MMAS-8 trung bình sau 1 tháng tăng
lên 7,19±1,13 (Bảng 2).
Bảng 2. So sánh sự TTDT giữa 2 nhóm tại thời điểm trước và và 1 tháng sau can thiệp
Bắt đầu tham gia NC 1 tháng sau can thiệp
Tuân thủ Nhóm can thiệp
N = 72, n (%)
Nhóm chứng
N = 71, n (%) p
0
Nhóm can thiệp
N = 72, n (%)
Nhóm chứng
N = 71, n (%) p
1
Tuân thủ
Không tuân thủ
33 (45,8)
39 (54,2)
32 (45,1)
39 (54,9) 0,927 45 (62,5)
27 (37,5)
34 (47,9)
37 (52,1) 0,079
MMAS-8
trung bình 6,9±1,24 7,0±1,17 0,689 7,35±1,05 7,03±1,18 0,062
Khi phân tích trong từng nhóm, chúng tôi
nhận thấy, chỉ ở nhóm can thiệp có sự tăng điểm
MMAS-8 trung bình có ý nghĩa thống kê tại thời
điểm 1 tháng sau can thiệp so với thời điểm ban
đầu. Không có sự thay đổi về điểm tuân thủ
dùng thuốc ở nhóm chứng (Bảng 3).
Bảng 3. So sánh MMAS-8 ban đầu và 1 tháng sau
can thiệp trong từng nhóm
Điểm MMAS-8
trung bình
Nhóm can thiệp
(N = 72)
Nhóm chứng
(N = 71)
Ban đầu 6,90±1,24 7,00±1,17
Sau 1 tháng 7,35±1,05 7,03±1,18
p < 0,001 0,157
Kết quả phân tích ở trên chưa thể hiện rõ tác
động của can thiệp đến sự TTDT của BN tại thời
điểm 1 tháng sau can thiệp. Vì thế, hồi quy
logistics đa biến được sử dụng để đánh giá hiệu
quả can thiệp của dược sĩ trên việc tuân thủ
dùng thuốc của BN, với các biến độc lập bao
gồm: sự can thiệp của dược sĩ (có hoặc không),
giới tính (nam hoặc nữ), nhóm tuổi (dưới 65 tuổi
hoặc 65 tuổi trở lên), trình độ học vấn (dưới
trung học cơ sở hoặc trung học phổ thông trở
lên), thời gian mắc bệnh (dưới 5 năm, từ 5 đến 10
năm hoặc trên 10 năm), bệnh kèm theo (mắc 2
bệnh trở xuống hoặc mắc trên 2 bệnh), số liều
thuốc điều trị ĐTĐ/ngày (1 liều, 2 liều hoặc 3 liều
trở lên), sử dụng insulin (có hoặc không), niềm
tin vào thuốc (mục Chuyên biệt - Cần thiết và
mục Chuyên biệt - Quan tâm) (Bảng 4).
Bảng 4. Kết quả phân tích hồi quy logistic đa biến về
mối liên quan giữa các yếu tố khảo sát với sự tuân thủ
dùng thuốc sau 1 tháng
Các yếu tố khảo sát OR 95% CI p
Sự can thiệp của dược sĩ
Không
Có
1
3,074
1,317 - 7,178
0,009
Giới tính
Nữ
Nam
1
0,915
0,380 - 2,199
0,842
Nhóm tuổi
< 65 tuổi
≥ 65 tuổi
1
1,908
0,700 - 5,199
0,207
Trình độ học vấn
Trung học cơ sở
hoặc thấp hơn
Trung học phổ thông
hoặc cao hơn
1
12,779
4,932 - 33,107
< 0,001
Thời gian mắc bệnh
< 5 năm
5 - 10 năm
> 10 năm
1
0,657
0,609
0,234 - 1,840
0,161 - 2,299
0,424
0,464
Bệnh kèm theo
≤ 2 bệnh
>2 bệnh
1
1,122
0,491 - 2,564
0,784
Số liều thuốc/ngày
1
2
≥ 3
0,916
2,428
0,330 - 2,541
0,617 - 9,551
0,866
0,204
Sử dụng insulin
Không
Có
1
0,679
0,263 - 1,751
0,423
Niềm tin vào thuốc
Chuyên biệt - Cần thiết
Chuyên biệt - Quan tâm
1,011
1,015
0,858 - 1,192
0,929 - 1,110
0,895
0,736