Dấu ấn văn xuôi trong cấu trúc câu thơ Việt đương đại

DẤU ẤN VĂN XUÔI<br /> TRONG CẤU TRÚC CÂU THƠ VIỆT ĐƯƠNG ĐẠI<br /> NGUYỄN THANH TÂM<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Thực tiễn sáng tạo thi ca sau 1975 cho thấy, dấu ấn văn xuôi đã in<br /> vào thơ thông qua việc thiết lập các mô hình cấu trúc mới của ngôn bản nghệ<br /> thuật. Sau những cuộc đối thoại, hoặc thầm lặng hoặc ầm ĩ, những lệch<br /> chuẩn của thơ đương đại so với thi pháp thơ truyền thống xuất hiện nhiều<br /> hơn. Có thể nói, những nét mới xét ở bình diện hình thể câu thơ là dấu hiệu<br /> bắt mắt nhất ghi nhận sự có mặt của chất văn xuôi trong cấu trúc thi ca.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Ra đời trong bầu không khí thực sự thoáng đãng, “không bị ràng buộc bởi những cấm<br /> kỵ dài dài”, thơ đương đại tạo nên ba dòng chảy: cách tân, đổi mới mạnh mẽ/ lặng lẽ<br /> cách tân trên cái nền truyền thống/ vẫn nặng lòng với những khuôn vàng thước ngọc<br /> xưa cũ. Tuy nhiên, dẫu đi theo hướng nào thì thơ Việt sau 1975 cũng đang vận động<br /> theo đúng tính chất động của thể loại. Không đơn giản là sự lặp lại những quy luật có<br /> tính loại hình, thơ đương đại đã mở cửa cho văn xuôi cộng cư trong “cương thổ” của<br /> mình. Từ đó, dấu ấn văn xuôi đã hằn lên trên tất cả các cấp độ của kết cấu thơ, trong đó<br /> phải kể đến bình diện cấu trúc câu thơ.<br /> 2. NHỮNG BIỂU HIỆN CHỦ YẾU CỦA DẤU ẤN VĂN XUÔI TRONG CẤU TRÚC<br /> CÂU THƠ VIỆT ĐƯƠNG ĐẠI<br /> 2.1. Khuynh hướng đẩy câu thơ đi theo trục ngang<br /> Ginsburg đã từng nói: "Đổi mới trữ tình là việc phá vỡ các mô hình mang tính quy<br /> phạm". Xét về mặt hình thể, cấu trúc ngôn từ văn xuôi rất khác biệt so với thơ. Nếu như<br /> thơ bị cố định trong những khuôn âm, khuôn luật nhất định thì câu văn xuôi thoát khỏi<br /> mọi ràng buộc. Không theo một cấu trúc nhất quán, câu văn xuôi được quyền "co duỗi"<br /> một cách tự nhiên mà không nề hà đến ranh giới dòng và câu. Tuy nhiên, xu hướng điển<br /> hình vận động trong thơ sau 1975 là sự hình thành những câu thơ tự do phóng túng hình<br /> hài. Nói cách khác, thơ đã thoát xác khỏi những ràng buộc của thơ cách luật để mở rộng<br /> về dung lượng từ ngữ:<br /> Những chiều xa quê tôi mong dòng sông nâng lên ngang trời cho tôi được nhìn thấy<br /> Cho đôi mắt nhớ thương của tôi như hai hốc đất ven bờ, nơi những chú bống đến làm tổ<br /> được giàn giụa nước mưa sông<br /> (Nguyễn Quang Thiều, Sông Đáy)<br /> Chỉ bằng trực quan, người đọc cũng dễ nhận ra sự lệch chuẩn so với thơ truyền thống.<br /> Trước đây, người làm thơ chủ yếu dựa vào vần để tạo nhạc tính cho thơ. Tuy nhiên, các<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(18)/2011: tr. 41-48<br /> <br /> 42<br /> <br /> NGUYỄN THỊ THANH TÂM<br /> <br /> nhà thơ sau 1975 tuyên bố đã: "Giã từ câu thơ trơn nhẵn tựa miếng gạch bông". Trong<br /> khi thơ truyền thống luôn ổn định về số lượng âm tiết và đều đặn về quãng ngắt hơi thì<br /> thơ đương đại lại có những khúc xạ mới. Không còn là những kết cấu luôn hướng tới<br /> “dập tắt sự dư thừa thuộc về ngôn ngữ”, câu thơ đương đại đang làm lớn mình bằng<br /> cách gia tăng số lượng âm tiết trong những dòng thơ. Những câu thơ như thế đã gợi lại<br /> trạng thái cấu trúc câu văn xuôi. Tuy nhiên, đó là sự giãn nở cần thiết để mọi cung bậc<br /> của trái tim "mất ngủ" kiểu như Nguyễn Quang Thiều được soi chiếu ở mọi nguồn lạch.<br /> Đó cũng chính là con đường "giải phóng câu thơ, tạo dáng lại cho câu thơ tiếng Việt"<br /> [2, 133].<br /> Xét về mặt cấu trúc, câu văn xuôi còn khác thơ ở tính đa ngữ trong kết cấu câu. Thơ<br /> Việt sau 1975 đã chối bỏ những quy tắc ước lệ vốn đã được mã hoá của thể loại để "văn<br /> xuôi hoá câu thơ", tái tạo câu thơ trong tính văn xuôi nhằm chuyển tải hiệu quả tính<br /> chất phong phú, phức tạp của vận hội mới, cuộc sống mới. Một số tác giả đã có ý thức<br /> làm lỏng hoá những “điều cấm đoán” của lí luận thể loại để sử dụng cấu trúc văn xuôi<br /> nhằm bồi đắp cho thơ những khoảng trống thị giác mà thi pháp thể loại không cho phép.<br /> Nói cách khác, các tác giả đã cố tình phá luật để tạo sự nới giãn dòng thơ. Về hiện<br /> tượng này, Nguyễn Thái Hòa đã nhận định: "Các nhà thơ hầu như không tìm cách nén<br /> chữ, vặn lời, không cần phải rút ngắn, kéo dài các tín hiệu, lời nói thế nào cứ đặt<br /> nguyên xi như vậy, cốt chuyện cái tự nhiên, không cần gò bó để lấy cái ý, cái tứ của<br /> toàn bài" [1, 16]. Với việc để cho câu thơ trải rộng và dềnh dàng ra tưởng như buông<br /> thả, thi nhân cũng đồng thời muốn vượt qua nhạc tính bên ngoài để đi vào nhịp điệu bên<br /> trong:<br /> Và ông đã đánh thức tôi, Ginsberg, tôi ngủ mê như con chó thỉnh thoảng nói mớ, thỉnh<br /> thoảng vẫy đuôi, thỉnh thoảng tru lên những giấc mơ uất nghẹn. Và ông đã đánh thức<br /> tôi, con cú bìa rừng, giọt sương buổi sớm, tiếng rao đồng nát vọng từ kiếp trước, cơn<br /> gió vò xé những trang báo, những bản thảo mệnh yểu, tâng bốc truyền thông, chiếc xe<br /> đạp chạy qua ngày nắng gắt…<br /> (Thanh Thảo, Và ông đã đánh thức tôi, Ginsberg…)<br /> Với những dòng thơ như thế thì "yếu tố quyền uy" truyền thống của thơ là vần không<br /> còn được duy trì. Nói như Nguyễn Phan Cảnh, những tham số thanh học của ngôn ngữ<br /> đã không được tổ chức. Nhịp điệu, một "đặc ngữ" sống còn của thơ, đã chuyển dịch và<br /> vang âm theo kiểu khác. Thay vào đó là sự xác lập vai trò của ngữ điệu - một thứ nhịp<br /> điệu chủ yếu được dạo lên từ chính cảm xúc của con người. Một thời gian rất dài dưới<br /> sự thống trị của thơ cách luật, "yếu tố quyền uy" trong thơ là vần. Thơ sau 1975 có xu<br /> hướng thiết lập một thế lực mới, đó là uy quyền của ngữ điệu, nhịp điệu trong thơ. Và kì<br /> thực, đó nhiều khi không phải là nhịp điệu bên ngoài mà chủ yếu là nhịp điệu bên trong<br /> của cảm xúc. Trường ca Đổ bóng xuống mặt trời của Trần Anh Thái có những câu thơ<br /> làm xót lòng người:<br /> Ba mươi năm chị đi tìm mồ anh mà không tìm được<br /> Chị có lỗi gì đâu sao anh lại không về<br /> <br /> DẤU ẤN VĂN XUÔI TRONG CẤU TRÚC CÂU THƠ VIỆT ĐƯƠNG ĐẠI<br /> <br /> 43<br /> <br /> Giỗ tết người ta mua hương hoa viếng người thân trong nghĩa trang liệt sĩ<br /> Nén nhang chị thắp trời không…<br /> Nỗi lòng của người phụ nữ thời hậu chiến nghe ra thật buồn tủi. Nhà thơ đang nói hộ<br /> nhân vật, đang phân trần thay chị bằng câu thơ Chị có lỗi gì đâu sao anh lại không về.<br /> Trong trường hợp này, xúc cảm chủ quan của nhà thơ đã can thiệp vào cấu trúc câu thơ,<br /> làm nên những dòng thơ dài lê thê như chính tiếng thở não ruột của những trái tim giàu<br /> lòng trắc ẩn. Đó chính là nhịp điệu sâu lắng bên trong của thơ, một chất thơ rất đẹp của<br /> cuộc đời.<br /> Với sự du nhập của cấu trúc câu văn xuôi, dòng thơ không còn là những khuôn hình ổn<br /> định về số lượng từ ngữ. Những phát ngôn bộn bề âm tiết đã án ngữ trong thơ. Tuy vậy,<br /> đó không phải là những "dòng chữ nằm dài chết ươn". Sự giãn nở số lượng từ ngữ để<br /> buông phóng tâm tình không đồng nghĩa với sự buông thả, bừa bãi. Những câu thơ phá<br /> thể ấy không phải là kết quả của lối viết tự động theo kiểu "tự nhiên nhi nhiên" của<br /> những nhà thơ lười lao động nghệ thuật. Với thi sĩ, đó là con đường để khai phóng mạch<br /> tâm tình:<br /> Có phải ác mộng không một ngày mặt trời rơi xuống thành sông, Anh cùng em bơi<br /> trong vị mặn<br /> Có phải huyễn hoặc không một ngày từ những đôi mắt hóa đá nàng Tô Thị nàng<br /> Vọng Phu òa chảy bao giọt hồi sinh, tình yêu nối gần tất cả<br /> Không phải bao giờ khóc cũng là đau khổ...<br /> (Vi Thuỳ Linh, Ở lại)<br /> Ở một góc độ nào đó, tính kiệm lời của thi ca đã bị phá vỡ từ sự xâm thực của thuộc<br /> tính văn xuôi này. Biên độ ngữ nghĩa cũng sẽ giãn ra chứ không căng như khi nhà thơ<br /> sáng tác theo một khuôn âm, khuôn luật. Nhờ thế, thi sĩ đã nói được rất nhiều điều, phổ<br /> được rất nhiều tâm sự vào thơ. Những câu thơ của Vi Thuỳ Linh đã cắm rễ từ nỗi đau<br /> xa xưa, mặc niệm nó và dự cảm cho đời mình. Từ những con chữ nối dài ấy, cảm hứng<br /> hồi sinh và niềm tin về chất keo dính của tình yêu cũng đã vỡ òa.<br /> 2.2. Khuynh hướng đẩy câu thơ đi theo trục kết hợp của văn xuôi<br /> Những ví dụ mà người viết đưa ra ở trên đều là những câu thơ nối dài xóa mất ranh giới<br /> giữa câu thơ và dòng thơ. Hiện trạng câu văn xuôi trong thơ, vì thế, dễ nhận diện ngay<br /> từ những ấn tượng thị giác ban đầu. Tuy nhiên, có rất nhiều câu thơ đã vượt sang lãnh<br /> địa văn xuôi bằng cách khác:<br /> Tôi đã tới hang động yến sào tôi đã thèm ăn yến<br /> vậy mà chưa được nếm bao giờ<br /> hàng quốc cấm<br /> nghe nói từ xưa làm vua sướng lắm<br /> <br /> 44<br /> <br /> NGUYỄN THỊ THANH TÂM<br /> <br /> mà đôi khi tôi cũng sợ làm vua<br /> (Nguyễn Trọng Tạo, Tin thì tin không tin thì thôi)<br /> Dòng thơ ở đây đã có những phân đoạn đứt gãy. Nhưng nếu chúng ta tháo dỡ văn bản<br /> ra, xâu chuỗi các dòng thơ ấy lại sẽ có những câu văn xuôi trong cấu trúc trọn vẹn của<br /> nó. Nói như Mã Giang Lân, đó là hiện tượng "kéo dài câu thơ bằng lối xuống dòng<br /> không viết hoa chữ đầu dòng nhằm tạo ra những câu thơ theo chiều dọc". Phạm Thị<br /> Ngọc Liên là nhà thơ nữ có thói quen đưa văn xuôi vào thơ mình bằng con đường này:<br /> Có những lúc người ta nắm lấy cuộc sống bằng cả<br /> hai tay và hai chân<br /> cuộc sống vẫn chuội đi<br /> tuột xuống<br /> khoảnh khắc giữa sự sống và cái chết như một màn sương<br /> nửa muốn đi qua nửa còn ngoái lại<br /> cái tức tưởi của những điều dở dang trên đời<br /> lẫn trong sự cô quạnh của đường đi<br /> dường như trộn lẫn<br /> (Mây trắng)<br /> Hiện tượng chia tách câu thơ thành nhiều dòng thơ như Nguyễn Trọng Tạo, Phạm Thị<br /> Ngọc Liên trên đây là sự trá hình khôn ngoan của hình thái câu văn xuôi. Nói cách khác,<br /> đó là sự gãy gập của câu văn xuôi thành những phân đoạn từ ngữ nhỏ để tạo nên sự<br /> không tương ứng giữa câu thơ và dòng thơ. Điều phối cho sự không tương ứng ấy chính<br /> là trục kết hợp của thể loại văn xuôi. Đứng đằng sau, trục kết hợp lặng lẽ cắt câu thơ<br /> thành từng mảnh, từng phân mảnh. Quá trình triển khai câu thơ dựa trên quan hệ kế cận,<br /> tiếp nối của từ ngữ kiểu như thế chính là biểu hiện của việc hướng thơ đi theo trục kết<br /> hợp đặc thù của văn xuôi. Trục lựa chọn để bảo tồn nguyên lí song hành - nguyên lí ban<br /> sơ của thi ca không có mặt trong những câu thơ như thế này:<br /> Những phận người mang thèm khát, như mưa<br /> như triệu triệu hạt đan cài xoá nhoà ranh giới<br /> được hạnh phúc một lần oà vỡ<br /> từ đâu đó trong thẳm sâu của đất<br /> bay lên<br /> những<br /> ước vọng<br /> mây...<br /> <br /> DẤU ẤN VĂN XUÔI TRONG CẤU TRÚC CÂU THƠ VIỆT ĐƯƠNG ĐẠI<br /> <br /> 45<br /> <br /> (Nguyễn Phan Quế Mai, Ước vọng mây)<br /> Những âm tiết cuối cùng giữ chức năng là biên giới ngữ pháp của các dòng thơ không<br /> tạo ra những chuỗi âm thanh ”có kích thước đều đặn”. Âm, từ không đứng cùng nhau<br /> trong đơn vị dòng thơ mà xô nhau dạt sang những địa phận khác. Câu thơ bị chẻ nhỏ để<br /> hữu hình hoá khát vọng nức nở, khó khăn của phận người về một sự thăng hoa, thoát<br /> kiếp ra khỏi cuộc đời ngắn ngủi, chênh vênh - như mưa, được là mây sau hành trình hoá<br /> thân từ biển cả, sông ngòi, đồng ruộng, từ nước mắt sung sướng và khổ đau.<br /> 2.3. Khuynh hướng gia tăng thành phần thuyết minh, miêu tả trong cấu trúc câu thơ<br /> "Nếu văn xuôi dùng tiếng nói trực tiếp của đời sống để biểu đạt đời sống với tất cả sự<br /> bộn bề, đa dạng để tiếp cận cả chiều sâu lẫn chiều rộng của nó thì thơ là sự chưng cất<br /> từ bộn bề đa dạng trực tiếp ấy để gạn lấy cái tinh tuý nhất" (Từ điển Bách khoa Việt<br /> Nam). Gương mặt riêng của thơ trong tâm thức con người là thế. Chưng cất tinh tế các<br /> vỉa quặng ngôn từ để tạo nên một thế giới thật tinh túy, hàm súc là con đường nghệ<br /> thuật của thể loại này. Trong quá trình giải mã thơ theo kí hiệu học, thi pháp học, Hoàng<br /> Trinh đã xem "tính gián tiếp trong biểu hiện và phản ánh" là đặc thù quan trọng của<br /> thơ. Điều đó bắt nguồn từ tư duy nguyên thuỷ của con người là tư duy tái tạo lại các sự<br /> vật và hiện thực lịch sử bằng những huyền thoại, ẩn dụ và biểu tượng. Tuy vậy, chính<br /> tác giả cũng thừa nhận: "Dĩ nhiên, trong nhiều bài thơ vẫn có ngôn từ biểu hiện trực<br /> tiếp". [3, 94]. Nhận định này phù hợp với thực tiễn sáng tạo thơ sau 1975 - một thực tiễn<br /> ghi nhận sự hiện diện của thành phần thuyết minh, miêu tả trong câu thơ. Con đường<br /> giải tượng trưng, giải hàm súc thơ hình thành từ thiên hướng đi vào cái chi tiết, cụ thể<br /> hoá ấy.<br /> Thành phần thuyết minh, miêu tả vốn là đặc điểm của văn xuôi tự sự. Thành phần này<br /> có chức năng tái hiện và phân tích các sự vật, hiện tượng để làm giàu khả năng tường<br /> giải cho tác phẩm. Giờ đây, thành phần này đã lần lượt ngả bóng vào thơ với tần số<br /> không hề nhỏ: “Lần trước tiễn em đi – một chuyến tàu chật chội: người đứng tràn đầu<br /> toa, những toa đen nồng mùi mồ hôi và mùi lợn gà, cánh đi buôn ồn ào chất hàng, vài<br /> ba kẻ khả nghi lang thang trên sân ga. Anh nhìn theo, lo âu xót xa: dòng nước bất trắc<br /> kia đang cuốn đi khuất dần chiếc thuyền giấy mỏng manh trong trắng tình yêu anh…”<br /> (Bế Kiến Quốc, Trước cửa ga).<br /> Thành phần miêu tả án ngữ dày trên những dòng thơ đã tạo nên sự không cân bằng về<br /> mặt cấu trúc câu. Tồn tại trong hiện tượng này, thành phần chủ ngữ chỉ là vệt nhỏ còn<br /> thành phần vị ngữ lại chiếm phần lớn khoảng không của câu thơ:<br /> Hắn là nơi hoàn thiện:<br /> của gương đã lành / sâu đã nở / trinh đã mất / cáp đã đứt / cống đã thông…<br /> là phế thải của giẻ rách / mảnh thuỷ tinh / băng vệ sinh / giày dép lạc mốt…<br /> là viên đạn bay đi chạm đích / những vòng kinh hồi sinh / dòng sông gặp biển…<br /> (Mai Văn Phấn, Hắn)<br /> <br />