Dịch tễ học phân tích : Các phương pháp nghiên cứu dịch tễ học phân tích

Chia sẻ: Safskj Aksjd | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

517
lượt xem 77
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nghiên cứu dịch tễ có các loại chính: miêu tả: tổng hợp triệu chứng, biến chứng của bệnh. phân tích: chứng minh liên hệ giữa nguyên nhân và hậu quả của bệnh. thử nghiệm: tổ chức các cuộc thử nghiệm để lập thống kê về y tế lâm sàng hay trong cộng đồng hoặc hiệu lực của phương thức chữa trị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dịch tễ học phân tích : Các phương pháp nghiên cứu dịch tễ học phân tích

CHƯƠNG 7 CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U D CH T H C PHÂN TÍCH M c ích chung c a d ch t h c là nh m xác nh y u t nguy cơ có liên quan n b nh t ó ưa ra cách phòng b nh thích h p. Do ó, ph i thi t l p hay b trí m t quan sát hay m t thí nghi m th t t t k t qu s giúp chúng ta tr l i câu h i trên. Như v y, chương này s gi i thi u v m t phương pháp và các d ng nghiên c u d ch t thư ng ư c s d ng. 1. Phân lo i các nghiên c u Trong nghiên c u d ch t h c, ngư i ta chia 2 lo i là nghiên c u mô t và nghiên c u phân tích. Nghiên c u mô t cho th y tình tr ng b nh, s c kho c a m t qu n th kh o sát. Trong nghiên c u này, không so sánh gi a các nhóm (thí d nhóm có s d ng thu c v i nhóm không s d ng thu c) và k t qu không nêu ư c k t lu n v m i quan h gi a các y u t v i b nh. Nghiên c u mô t bao g m: báo cáo ca b nh, báo cáo lo t ca b nh, tình hình d ch b nh, i u tra chung (survey). Bên c nh ó nghiên c u phân tích là nghiên c u mà trong ó ph i b trí thí nghiêm và ti n hành so sánh gi a các nhóm thú nghiên c u. Phép so sánh này cho phép nhà nghiên c u k t lu n v m i liên quan gi a các y u t kh o sát v i s xu t hi n b nh. Nghiên c u phân tích ư c chia thành 2 nhóm là nghiên c u th nghi m (trial) và nghiên c u quan sát (observational). Nghiên c u th nghi m là nghiên c u mà trong ó ngư i nghiên c u ki m soát vi c ch n thú và ưa vào t ng nhóm c th , ví d nhóm có cho u ng thu c, và nhóm không s d ng thu c, nhóm tiêm phòng v c-xin và nhóm không tiêm phòng. Trái l i, trong nghiên c u quan sát, ngư i nghiên c u s không tác ng vào vi c quy t nh con thú thu c nhóm tính ch t nào. Nh ng tính ch t ó ư c quy nh khách quan theo t nhiên. Ví d quan sát m i quan h gi a tình tr ng g y, béo c a bò n b nh ketosis thì tình tr ng này do chính b n thân t nhiên c a con thú quy t nh. Vi c ch n l a m t trong hai lo i nghiên c u còn tùy thu c r t nhi u v b n thân nghiên c u và i u ki n th c t . M i lo i nghiên c u u có giá tr c th . Tuy nhiên các th nghi m thư ng ư c ưu tiên s d ng n u các y u t khác nh hư ng n nghiên c u có th d dàng ki m soát ch ng h n như vi c s d ng v c-xin hay b trí thí nghi m hi u qu c a m t lo i thu c nào ó. M t i u ti n l i c a các th nghi m là kh năng kh ng ch các y u t nhi u (confounder). Còn nh ng nghiên c u quan sát thư ng thích h p khi các y u t nguy cơ quan tâm trong nghiên c u khá ph c t p và r t khó ki m soát, ho c vì lý do th c ti n, o c, kinh t ... Các nghiên c u quan sát có l i i m là s a 1
d ng v các y u t kh o sát và nh ng gi thi t c n ư c ch ng minh, bên c nh ó các ơn v thí nghi m có th ư c coi như ã ư c nh s n thu c nhóm có hay không có ti p xúc v i y u t nguy cơ. c bi t các nghiên c u kh o sát này r t thích h p cho các nghiên c u d ch t h c trên ngư i khi mà vi c xác nh y u t nguy cơ và tình tr ng b nh không th ư c b trí theo ch quan c a ngư i nghiên c u. Nghiên c u phân tích Nghiên c u Nghiên c u quan sát th nghi m Nghiên c u Nghiên c u Nghiên c u Th nghi m Phòng thí c t ngang oàn h b nh-ch ng lâm sàng nghi m Sơ 10.1 Các nghiên c u d ch t Nghiên c u th nghi m có th ư c phân lo i chung thành 2 d ng là th nghi m phòng thí nghi m (laboratory study) và th nghi m lâm sàng (clinical trial). Nh ng nghiên c u th nghi m trong phòng thí nghi m dĩ nhiên ư c ti n hành trong môi trư ng mô hình và ư c ki m soát nghiêm kh c các y u t khác. Thu n l i c a các nghiên c u này chính là kh ng ch các y u t nh hư ng n k t qu thí nghi m ch ng h n s d ng nh ng thú không mang trùng, ki m soát i u ki n môi trư ng t i h o... Nh ng b ng ch ng thu ư c t các th nghi m này có giá tr r t t t trong vi c xác nh m i liên quan c a các y u t n b nh. Tuy nhiên nh ng th nghi m này v b n ch t sinh h c thì có giá tr nhưng khi ưa vào th c ti n có khi không hoàn toàn như v y. Trong ph n này, s không c p n các nghiên c u trong phòng thí nghi m mà ch quan tâm n các th nghi m lâm sàng, m t lo i th nghi m ư c th c hi n trong i u ki n “th t” và cũng có s ki m soát nh t nh các y u t nh hư ng n k t qu nghiên c u. Chi ti t c a các th nghi m này s ư c trình bày ph n sau. Nghiên c u phân tích - quan sát bao g m nghiên c u c t ngang (cross-sectional study), nghiên c u oàn h (cohort study), nghiên c u b nh-ch ng (case-control study). Nghiên c u phân tích - quan sát thích h p khi nh ng ơn v thí nghi m ã ti p xúc v i y u t nguy cơ r i và có th ưa vào nghiên c u. Do ó, b n thân thú s thu c nhóm có hay không có y u t kh o sát r i, ngư i nghiên c u ch c n quan sát v vi c xu t hi n b nh trong các nhóm này. B ng 10.1 So sánh các d ng nghiên c u ư c trình bày trong b ng dư i ây 2
Lo i nghiên c u Mc M c ki m m nh c a M c liên h khó soát c a ngư i k t lu n v m i v i th c ti n nghiên c u liên quan Mô t Báo cáo ca b nh r td r t th p Không th p n cao Báo cáo lo t ca b nh d r t th p Không th p n cao i u tra va va Không cao Th nghi m Phòng thí nghi m va r t cao r t cao th p Lâm sàng va cao r t cao cao Quan sát C t ngang va th p th p va oàn h khó cao cao cao B nh-ch ng va va va cao Như ư c c p trên thì các nghiên c u mô t d ch t ư c thi t k mà không có m c ích so sánh và ánh giá các m i quan h gi a m t y u t quan tâm và b nh. Tuy nhiên, các nghiên c u mô t ôi khi thu th p s li u và th c hi n m t s ki m nh gi thi t cơ b n. Nh ng d ng nghiên c u này cũng có th ư c xem là m t d ng phân tích. Có 3 lo i nghiên c u mô t : báo cáo ca b nh (case report); nghiên c u lo t ca b nh (case series) và i u tra (survey). Báo cáo ca b nh thư ng ư c dùng mô t m t tình tr ng ho c b nh hi m g p. Vi c nghiên c u này có th ch d a trên m t ít ca b nh c bi t, do ó n i dung c a báo cáo có th mô t chi ti t nhi u v n liên quan n ca b nh nhưng không th c hi n m t phương pháp th ng kê nào. Trong m t s báo cáo ca b nh, m t s tác gi ôi khi cũng rút ra k t lu n v s liên quan gi a y u t nguy cơ và b nh, tuy nhiên ây cũng ch là d oán, không có s li u i u tra ch ng minh. Nh ng mô t này có th s là nh ng thông tin c n thi t cho nh ng nghiên c u phân tích v sau. Nghiên c u lo t ca b nh mô t nh ng c i m chung c a m t lo i b nh nào ó. ôi khi dùng mô t nh ng ca b nh i n hình trong qu n th . Nh ng mô t này có vai trò quan tr ng trong vi c ch n oán b nh lâm sàng cũng như là ti n cho nh ng m i quan tâm trong d ch t h c phân tích. Nghiên c u i u tra ư c th c hi n v i s ánh giá chính xác v t n s xu t hi n b nh trong qu n th và nh ng phân b khác liên quan n b nh trong qu n th . Khi th c hi n i u tra này, c n lưu ý 2 v n , ó là l y m u và cách th c i u tra. i u này có nghĩa là ch n cá th nào l y m u, cách ch n sao cho mang tính i di n cho qu n th ; ng th i ti n hành i u tra như th nào sau khi ã ch n ư c cá th (ch tiêu, o lư ng...). N u m t nghiên c u i u tra ư c th c hi n kh o sát t n su t c a m t b nh nào ó ng th i kh o sát c y u t liên quan n b nh trên cùng cá th thì có th nói i u tra này ã tr thành m t d ng c a d ch t h c phân tích, và nghiên c u này có tên là nghiên c u c t ngang (cross-sectional study). 3
2. Nghiên c u phân tích – quan sát Nh ng nghiên c u quan sát phân tích (analytic observational study) như ã nh nghĩa là thông qua nh ng quan sát thu th p s li u th c t (không ph i trong phòng thí nghi m hay mô hình) kh o sát nh ng nhóm khác nhau và ưa ra k t lu n v m i quan h (so sánh th ng kê). 2.1 Tiên c u và h i c u D a vào th i gian thu th p s li u mà ngư i ta chia các nhóm nghiên c u phân tích thành 2 lo i là tiên c u (prospective) và h i c u (retrospective). Trong các nghiên c u tiên c u, nh ng c tính kh o sát, hay nh ng y u t ư c cho là y u t nguy cơ x y ra trong th i gian kh o sát và ngư i nghiên c u s ph i ch nh n ư c nh ng k t qu , ho c s xu t hi n b nh trong th i gian k ti p (tương lai). Ngư c l i, i v i nghiên c u h i c u, c y u t nguy cơ và s xu t hi n b nh u ã x y ra. Ngư i nghiên c u ch vi c thu th p nh ng s li u s n có phân tích. ây cũng chính là i m m nh c a cách nghiên c u h i c u, tuy nhiên do s d ng s li u có s n nên chính xác và kh năng thay i c a các ch tiêu, cũng như y u t quan tâm là v n h n ch . M t l n n a cho th y vi c l a ch n ki u nghiên c u nào thích h p cho i u ki n th c t r t quan tr ng. Nh ng l ch l c trong phương pháp h i c u • Ba ngu n gây nên l ch l c trong h i c u. ó là ch n l a nhóm thú theo dõi, o lư ng m c ti p xúc v i tác nhân gây b nh và m i quan h v th i gian (gi a nguyên nhân và h u qu ) ư c ư c oán. (1) L ch l c trong vi c ch n nhóm thú theo dõi H i c u ư c b trí xem xét s khác bi t ý nghĩa gi a nhóm b nh và nhóm i ch ng khi chúng ã ti p xúc v i y u t gây nguy cơ. Vì th c n ph i ch n l a thú c hai nhóm u có cùng cơ h i ti p xúc v i y u t gây nguy cơ. i u này giúp cho ta phát hi n ư c y u t nào có liên quan ý nghiã v i b nh x y ra. L nh l c trong ch n l a nhóm thú có th gi m b ng cách: (1) b t c p thú b nh v i thú không b nh d a trên nh ng y u t ã ư c bi t là có quan h n b nh, và (2) ch n nhi u nhóm thú i ch ng hơn (thư ng ư c ch n các v trí i lý khác nhau). (2) L nh l c trong o lư ng m c ti p xúc v i y u t gây nguy cơ L ch l c trong o lư ng có th x y ra vì s hi n di n c a k t qu nh hư ng n vi c thu th p l i (ho c o lư ng l i) y u t gây nguy cơ. L ch l c này có th gi m b ng cách: (1) s d ng các ngu n khác thu th p cùng m t lo ïi thông tin, (2) gi kín m c ích cơ b n c a nghiên c u khi ph ng v n. 4
(3) M i quan h v th i gian ư c ư c oán Phương pháp h i c u thư ng ư c theo dõi trong m t th i gian, nhưng m u l i ư c l y th i i m nh t nh. Do ó khó có th ch ng minh m i quan h v th i gian gi a y u t gây nguy cơ và h qu . Ví d v tiên c u và h i c u trong vi c ánh giá nh hư ng c a v c-xin ng a b nh viêm thanh khí qu n truy n nhi m bò (infectious bovine rhinotracheitis, IBR) lên s b c phát b nh viêm s ng k t m c truy n nhi m c a bò (infectious bovine keratoconjunctivitis, IBK) . : Phương pháp tiên c u: nghiên c u ư c th c hi n các tr i và ph i theo dõi cho n khi s ca b nh IBK. Có b nh IBK Ch ng ng a IBR Không b nh IBK Bò không nhi m IBK Có b nh IBK Không ch ng ng a IBR Không b nh IBK Phương pháp h i c u: nhà nghiên c u ph i tìm nh ng bò có b nh IBK. Ca b nh có th tìm trong b nh án b nh xá. B i vì ch có nh ng ca b nh tr m tr ng m i ư c lưu ý, do ó có th không có nh ng ca b nh nh hay nh ng ca t lành b nh. M t nhóm thú i ch ng cũng ph i ư c ch n l a sao cho t tiêu chu n là không có b nh IBK trư c ó; ngoài ra chúng cũng ph i tương ng v i nhóm i ch ng v gi ng, gi i tính, tu i, cách qu n lý, quy trình ã ch ng ng a. Trái ngư c v i tiên c u, phương pháp h i c u xác nh m i nguy cơ c a vi c ch ng ng a IBR lên IBK b ng cách d a vào trí nh hay b nh án trong quá kh ; i u này có th làm sai l ch k t qu . Ch ng ng a IBR Bò b nh IBK Không ch ng ng a IBR Ch ng ng a IBR Bò không b nh IBK Không ch ng ng a IBR Bên c nh ó, m t d ng nghiên c u phân tích mà trong ó thú nghiên c u ư c ch n xác nh cùng m t lúc t l b nh và t n s c a các y u t nguy cơ trong nhóm thú ó. D ng nghiên c u này ư c g i là nghiên c u c t ngang. Không gi ng như tiên c u và h i c u, nghiên c u này còn ư c xem như là “vô hư ng”. 5
2.2 Nghiên c u oàn h và nghiên c u b nh-ch ng D a theo cách b trí kh o sát là b t u v i y u t nguy cơ hay là b nh, ng th i căn c cào cách ch n thú kh o sát mà ngư i ta chia nghiên c u phân tích thành hai lo i khác ó là nghiên c u oàn h và nghiên c u b nh-ch ng. Nghiên c u oàn h (cohort study), ôi khi g i là nghiên c u thu n t p; trong ó ngư i ta xác nh nhóm thú, qu n th thú ưa vào kh o sát. Trong qu n th ó, ngư i ta i u tra t n s su t hi n các y u t nguy cơ và sau ó xác nh s xu t hi n b nh theo th i gian. Danh t oàn h ây ám ch nhóm thú ưa vào kh o sát không ph i là ng u nhiên b t c âu, mà chúng ph i cùng m t qu n th xác nh rõ và nghiên c u b t u v i vi c kh o sát s ti p xúc (exposure) v i nh ng y u t nguy cơ, do ó ôi khi ngư i ta ng nh t nghiên c u này v i tiên c u. Tuy nhiên n u vi c ghi nh n, s sách ghi chép y thì cũng có th liên h v i quá kh xác nh s xu t hi n b nh, trong trư ng h p này nghiên c u oàn h ư c th c hi n d ng h i c u. Trong khi ó, nghiên c u b nh-ch ng là nghiên c u mà ngư i ta ch n nh ng con thú có b nh kh o sát ng th i v i nh ng con thú không b nh tương ng. Sau ó vi c kh o sát ư c th c hi n xác nh t n s có ti p xúc v i các y u t nguy cơ quan tâm trong nhóm thú ó và tính toán m i quan h . Chính vì v y, nghiên c u b nh-ch ng ôi khi ư c xem như m t d ng c a nghiên c u h i c u. Chi ti t v 2 lo i nghiên c u này s ưc c pk chương sau. 2.3 Nghiên c u c t ngang Do vi c th c hi n nghiên c u c t ngang khá ơn gi n hơn so v i các nghiên c u phân tích khác nên nhi u nhà nghiên c u ch n phương pháp này. Chúng có m t s v n sau: Nghiên c u ư c b trí trong m t kho ng th i gian nh t nh do ó các t l thu ư c ch có giá tr t c th i. C th là các b nh quan sát ư c ch d ng t l nhi m (prevalence), ôi khi không th ch c ch n ư c r ng b nh có th x y ra trư c khi con thú có ti p xúc y u t nguy cơ. Chính vì v y, ôi khi k t lu n m i quan h không ư c m nh. Vi c ch n thú ưa vào kh o sát r t quan tr ng, chúng có th làm cho k t qu sai l ch hoàn toàn khi các y u t nhi u không ư c ki m soát. Do ó khi b trí kh o sát này, phương pháp l y m u c n ư c ch n thích h p. Ngoài ra, m t s b nh hi m g p s làm cho các nghiên c u c t ngang c n s lư ng m u nghiên c u khá l n. Ví d v nghiên c u c t ngang: xác nh m i liên quan gi a vi c s d ng th c ăn viên t ng h p lo i X v i tình tr ng s i bàng quang, ngư i ta kh o sát 300 con chó. S d ng phương pháp siêu âm ki m tra s hi n di n c a s i, ng th i i u tra xem th c ăn c a chó có ph i là th c ăn viên t ng h p lo i X không. Do vi c thu th p s li u v y u t nguy cơ (ăn th c ăn viên) và b nh (s i bàng quang) ư c th c hi n ng th i, nên ây có th ư c xem như là m t d ng c a nghiên c u c t ngang. K t qu kh o sát ghi nh n như sau: 6
B ng 10.2 B ng 2x2 liên quan gi a vi c ăn th c ăn viên và s i bàng quang trên chó Y u t kh o sát Ăn th c ăn t ng Không có ăn (E-) T ng h p X (E+) K t qu B nh 30 26 56 Không b nh 64 408 472 T ng 94 434 528 B ng k t qu t ph n m m WinEpiscope cho th y giá tr OR t 4,087 n 13,240 nghĩa là có s liên quan gi a vi c ăn th c ăn t ng h p v i b nh s i bàng quang. M c dù k t qu cho th y m c liên quan ch t nhưng ây là nghiên c u c t ngang nên ngư i ta s tv n n s chính xác c a nghiên c u, li u là con thú b s i trư c khi chuy n sang ăn th c ăn t ng h p, ho c là còn nhi u y u t khác có th nh hư ng n s i bàng quang. Các v n nh hư ng n k t qu nghiên c u c a nghiên c u c t ngang cũng tương t như nghiên c u oàn h , do ó có th tham kh o thêm ph n nghiên c u oàn h ư c trình bày chương sau. Hình 10.1 Episcope phân tích quan gi a vi c ăn th c ăn viên và s i bàng quang trên chó 2.4 Ch n l a các nghiên c u thích h p 7
M i lo i b trí nghiên c u kh o sát d ch t h c phân tích có c i m riêng trong vi c làm sáng t nguyên nhân gây b nh. S l a ch n lo i b trí nghiên c u tùy thu c vào các y u t liên quan n tình tr ng b nh, t l b nh, kho ng th i gian t khi ti p xúc v i m m b nh cho n khi phát b nh, và tính ch t c a y u t nguy cơ. Thông thư ng, khi thông tin v nguyên nhân gây b nh chưa ư c nhi u thì nên s d ng phương pháp h i c u tìm s liên quan có ý nghĩa th ng kê. Khi m t y u t ư c ch ng minh là quan tr ng trong m t ho c hai t h i c u, nên ti n hành tiên c u kh ng nh nguyên nhân. T l m c b nh là y u t quan tr ng n quy t nh ch n l a lo i b trí nghiên c u. nh ng b nh hi m g p, RR g n b ng OR, và c n m t s lư ng l n thú kh o sát có nh ng ca b nh, do ó ngư i ta thư ng dùng phương pháp h i c u ho c nghiên c u b nh-ch ng. Kho ng th i gian t khi ti p xúc v i y u t nguy cơ cho n khi m c b nh càng ng n thì các nghiên c u tiên c u hay nghiên c u oàn h càng d ư c áp d ng. Ngư c l i, khi nghiên c u v b nh ung thư, phương pháp h i c u nên ư c áp d ng vì th i gian phát b nh khá lâu, có th nhi u năm. M t y u t khác c n lưu ý khi ch n l a lo i b trí nghiên c u, ó là nh ng thông tin có s n v y u t nghi ng . N u thông tin ho c s li u có tính khách quan và ã có s n thì phương pháp h i c u t ra thích h p hơn. Dù ch n l a lo i phương pháp nào, c n lưu ý nhóm thú b nh và nhóm i ch ng ph i tương ng lo i b các y u t gây nhi u như gi ng và tu i. Nh ng y u t gây nhi u này s ư c c p chương sau. B ng 10.3 Thu n l i và h n ch c a 3 phương pháp nghiên c u d ch t h c. Phương pháp Thu n l i H n ch * Nghiên c u c t - Th c hi n tương i nhanh - V i các b nh hi m òi h i s ngang - Ít t n kinh phí, s d ng ít ng lư ng l n v t nghiên c u - Không ánh giá t l phát b nh - Có th dùng các s ki n ã có c a nhóm ti p xúc và nhóm sn không ti p xúc - K t qu có tin c y không cao * Nghiên c u b nh- - D th c hi n i v i các b nh - Không ánh giá ư c t l b nh ch ng hi m c a qu n th - Có k t qu tương i nhanh, - D có nh ng sai l ch v thông kinh phí ít, ít s d ng ng v t tin ghi chép, thông tin không th kh o sát ki m ch ng ư c - Có th s d ng các s li u có - Khó ch n nhóm i ch ng sn - Không ánh giá ư c t l phát - Có th nghiên c u nhi u y u t b nh gi a nhóm ti p xúc và nhóm - Th i gian nghiên c u ng n không ti p xúc * Nghiên c u oàn - Có th tính ư c t l phát - Khó th c hi n v i các b nh h b nh chính xác và nguy cơ tương hi m vì c n lư ng thú nhi u 8
i kh o sát - Có th nghiên c u nh hư ng - Có th r t t n kém c a nhi u y u t và thông tin thu th p y , chính xác và ph n ánh ư c hi n tr ng - chính xác cao - Tránh ư c sai s 9