Định hướng chuyển đổi sang giáo dục đại học 4.0 kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2019-0034<br /> Educational Sciences, 2019, Volume 64, Issue 2A, pp. 165-172<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> ĐỊNH HƯỚNG CHUYỂN ĐỔI SANG GIÁO DỤC ĐẠI HỌC 4.0<br /> KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM<br /> <br /> Nguyễn Hoàng Đoan Huy<br /> Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Giáo dục cần phải có những sự chuẩn bị tối ưu để bắt kịp và phục vụ cho<br /> cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Trong công cuộc đổi mới giáo dục đang diễn ra<br /> liên tục và toàn diện ở nước ta hiện nay, việc tìm hiểu và rút ra những bài học kinh<br /> nghiệm để chuẩn bị cho quá trình chuyển đổi sang Giáo dục 4.0 là vấn đề cần thiết.<br /> Bài báo này đề cập đến những yếu tố đặt ra cho giáo dục đại học trong cuộc cách<br /> mạng công nghiệp 4.0, những kinh nghiệm quốc tế xung quanh việc chuyển đổi sang<br /> Giáo dục đại học 4.0 và những định hướng mang tính chính sách để góp phần giúp<br /> các nhà quản lí giáo dục có những tiếp cận đúng hướng trong những đổi mới sắp diễn<br /> ra ở nước ta.<br /> Từ khoá: Cách mạng 4.0, Giáo dục đại học 4.0, kinh nghiệm quốc tế, đổi mới giáo dục.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Bước nhảy vọt gần đây về số hóa trong môi trường sống và môi trường làm việc của<br /> con người là một trong những động lực chính của sự thay đổi trong thế kỉ mới. Năm 2012,<br /> chính phủ Đức đã lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ "Công nghiệp 4.0" (Industry 4.0) để đề<br /> cập đến cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 (The fourth Industrial Revolution) vốn<br /> được biết đến trên toàn thế giới với thuật ngữ "Công nghiệp Internet". Công nghiệp 4.0<br /> với sự xuất hiện của công nghệ cao, máy móc thông minh, robot có trí tuệ nhân tạo... đang<br /> và sẽ tác động làm thay đổi to lớn đến thị trường lao động và việc làm trên nhiều góc độ<br /> khác nhau. Có thể nói, tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 đối với việc làm sẽ là sự<br /> dịch chuyển từ sản xuất thâm dụng lao động sang thâm dụng tri thức và thâm dụng<br /> công nghệ [1].<br /> Theo dự báo của Liên hợp quốc, sẽ có khoảng 75% lao động trên thế giới có thể bị<br /> mất việc trong vài thập niên tới [2]. Trong đó, Việt Nam là một trong những nước chịu<br /> ảnh hưởng nhiều nhất từ cách mạng công nghiệp 4.0, biểu hiện ở việc một số ngành nghề<br /> ở nước ta sẽ biến mất trong tương lai [3]. Tuy nhiên, ở chiều hướng khác, tích cực hơn,<br /> cách mạng công nghiệp 4.0 cũng sẽ tạo thêm nhiều ngành nghề, việc làm mới mà người<br /> Ngày nhận bài: 4/2/2019. Ngày sửa bài: 12/3/2019. Ngày nhận đăng: 20/3/2019.<br /> Tác giả liên hệ: Nguyễn Hoàng Đoan Huy. Địa chỉ e-mail: nguyenhoangdoanhuy@gmail.com<br /> <br /> 165<br /> <br /> Nguyễn Hoàng Đoan Huy<br /> <br /> máy và robot không thể đáp ứng được, điều đó đòi hỏi người lao động phải có kĩ năng,<br /> trình độ cao mới có thể đáp ứng được nhu cầu của xã hội. Theo đó, giáo dục, đặc biệt là<br /> giáo dục đại học và đào tạo nghề cũng đang đối mặt với yêu cầu chuyển dịch và thay đổi<br /> mang tính thời đại.<br /> Như vậy, cùng với “Công nghiệp 4.0”, một số thuật ngữ tương tự cũng theo đó được<br /> ra đời, vượt ra ngoài lĩnh vực công nghiệp. Chẳng hạn, các thuật ngữ như "Thành phố 4.0",<br /> "Ngôn ngữ 4.0", “Giáo dục 4.0”... bắt đầu được giới thiệu trong cùng một bối cảnh của<br /> cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 vì các nhà nghiên cứu đã nhìn thấy được những vấn đề<br /> mà hiệu ứng này có thể tác động lên các lĩnh vực đời sống khác nhau [4]. Trong bối cảnh này,<br /> giáo dục phải thích nghi với các tiếp cận mới để bắt kịp và thậm chí và vượt trước những<br /> thay đổi xảy ra trong xã hội phát triển không ngừng, thời đại của cách mạng công nghiệp 4.0.<br /> Một số quốc gia trên thế giới đã và đang đi được những bước tiến lớn trong quá trình<br /> chuyển đổi sang Giáo dục 4.0. Việc tìm hiểu những yếu tố cần lưu ý để có thể chuyển đổi<br /> sang Giáo dục 4.0 nói chung, Giáo dục đại học 4.0 nói riêng và phân tích những thành tựu<br /> các quốc gia trên thế giới đã đạt được liên quan đến vấn đề này là nội dung chính mà tác<br /> giả muốn đề cập trong bài báo này.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Một số yếu tố đặt ra cho giáo dục đại học trong Cách mạng công nghiệp 4.0<br /> Sự ra đời của Cách mạng công nghiệp 4.0 dẫn đến việc tạo ra nhiều tri thức mới, và<br /> làm thay đổi chương trình dạy học hiện tại, đặc biệt là tác động to lớn đến các nguyên tắc,<br /> phương pháp trong giáo dục đại học, đào tạo nghề. Yêu cầu về trình độ và kĩ năng của lực<br /> lượng lao động trong xã hội thời đại 4.0 sẽ cao hơn hiện nay, bởi vì các cơ sở sử dụng<br /> nguồn nhân lực sẽ sử dụng công nghệ mới và phương tiện thông minh. Vì lí do này, hệ<br /> thống giáo dục sẽ thay đổi từ Giáo dục 3.0 sang Giáo dục 4.0 [5]. Theo đó, về cơ bản,<br /> những khía cạnh cần tập trung phát triển để chuyển đổi sang Giáo dục 4.0 nói chung và<br /> Giáo dục đại học 4.0 nói riêng, bao gồm [6]:<br /> - Chú trọng vào các phương tiện di động hỗ trợ giảng dạy, học tập và đào tạo<br /> Sự xuất hiện ngày càng nhiều của các thiết bị, phương tiện có thể mang theo bên<br /> người (di động) cho thấy dấu hiệu ban đầu của một lĩnh vực công nghệ mới. Các cơ sở<br /> giáo dục phải hành động ngay để nắm bắt được tiềm năng rất lớn của thiết bị di động<br /> trong việc cách mạng hóa hình thức, phương pháp giảng dạy của giáo viên cũng như<br /> hướng dẫn cho học sinh phương pháp học tập phù hợp hơn trong môi trường kĩ thuật số.<br /> Trong kỷ nguyên của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4, khi sự tồn tại của các hệ<br /> thống trực tuyến trở thành một chuẩn mực mới, mô phỏng số đóng một vai trò quan trọng<br /> ngày càng tăng trong lĩnh vực giáo dục.<br /> Trong lĩnh vực mô phỏng số, phân tích phần tử hữu hạn (FEA) là một kĩ thuật đa<br /> năng đã được thực hiện trong các lĩnh vực kĩ thuật khác nhau như phân tích các tòa nhà<br /> (Marwala và cộng sự, 2017, Marwala, 2012, Marwala, 2010). FEA hiện đại thường được<br /> thực hiện với sự hỗ trợ của máy tính. Kết quả là, sinh viên có thể hiểu các khái niệm chính<br /> một cách trực giác hơn; và các kĩ sư có thể thực hiện các mô hình phức tạp và giải thích<br /> kết quả một cách dễ dàng. Tuy nhiên, thiết lập như vậy đã hạn chế các quy trình FEA<br /> trong một môi trường hoàn toàn ảo và ngoại tuyến. Những giới hạn này lần lượt làm mất<br /> 166<br /> <br /> Định hướng chuyển đổi sang giáo dục đại học 4.0 - Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam<br /> <br /> đi nhận thức của con người về nhiều khía cạnh (ví dụ như quy mô, ngữ cảnh, chất lượng<br /> không gian và vật liệu).<br /> - Tập trung phát triển các lớp học trực tuyến mở (Massive open online courses MOOCs)<br /> Giảng dạy từ lâu đã bị hạn chế bởi các kịch bản trong đó sinh viên phải tập trung tại<br /> một giảng đường để nghe giáo sư thuyết trình hoặc ngồi quanh một bàn để thảo luận với<br /> giáo viên, bạn học của mình. Tuy nhiên, đổi mới công nghệ đang làm giảm bớt những khó<br /> khăn đó và thay đổi triệt để nền giáo dục nói chung và giáo dục đại học nói riêng. Các lớp<br /> học mở trực tuyến khổng lồ, còn gọi tắt là MOOC, là một hình thức giáo dục cung cấp<br /> hướng dẫn độc lập trực tuyến (Xing, 2015). Mặc dù nhiều thử nghiệm vẫn đang trong giai<br /> đoạn tiến hành, MOOCs cho thấy sự vượt trội của hình thức giảng dạy trực tuyến so với<br /> các hình thức giảng dạy truyền thống ở các trường đại học theo một cách rất riêng. Cho<br /> đến nay, hai yếu tố lớn gây khó khăn cho hình thức dạy học truyền thống là chi phí để vận<br /> hành một trường học và số lượng học sinh tham gia các lớp học tại trường. MOOCs có<br /> thể loại bỏ những trở ngại này bằng hình thức tổ chức hoàn toàn khác nhau: ngoài khuôn<br /> viên nhà trường và bằng mô hình trực tuyến; và một khi một khóa học trực tuyến được tạo<br /> ra, việc giảng dạy cho rất nhiều học sinh trong cùng một lúc lại trở thành một lợi thế.<br /> - Ươm mầm những tài năng sáng tạo<br /> Hầu hết các quốc gia đang phát triển hoặc kém phát triển đều thiếu tài năng sáng tạo,<br /> đặc biệt là ở sáng tạo ở mức cao. Để nắm bắt cơ hội của một làn sóng công nghiệp hóa<br /> mới, hệ thống giáo dục nói chung và giáo dục đại học của một quốc gia không chỉ tập<br /> trung vào giáo dục và đào tạo những người có tay nghề, mà còn cần có một tầm nhìn về<br /> việc phát triển tài năng sáng tạo, đặc biệt là các nhà khoa học và nhà công nghệ cao cấp.<br /> Các nhà khoa học này phải được đào tạo trong một môi trường liên ngành, nơi các nhà<br /> công nghệ cũng có những hiểu biết sâu sắc về nhân văn và khoa học xã hội và ngược lại.<br /> - Học tập tổng hợp<br /> Kinh tế vi mô là một chủ đề quan trọng trong giáo dục đại học, có giá trị xã hội và<br /> thực tiễn rất cao; tuy nhiên, hầu hết các khái niệm của nó đều có mức trừu tượng cao,<br /> thường gây khó khăn cho sinh viên khi học nó. Trong nhiều trường hợp, các khái niệm<br /> được cô lập, không có sự hiểu biết toàn diện về mối tương quan của mỗi điểm kiến thức<br /> trên toàn bộ bức tranh.<br /> Trong học tập tổng hợp, mục tiêu chính của giảng viên là để cho sinh viên có được<br /> khái niệm về kiến thức (nghĩa là mối quan hệ thiết yếu giữa các mảng kiến thức và các<br /> chức năng của chúng trong toàn bộ hệ thống kiến thức) được áp dụng cho không chỉ về<br /> kinh tế vi mô mà còn cho nhiều môn học khác. Các nhà nghiên cứu tin rằng một phương<br /> pháp học tập pha trộn tổng quát (nghĩa là phương pháp học tập hỗn hợp và phương pháp<br /> học trực tiếp) có thể đóng góp vào việc giải quyết vấn đề này.<br /> Nói tóm lại, hệ thống giáo dục nói chung và giáo dục đại học nói riêng thay vì trở<br /> thành những bức tường thành, truyền thống và bảo thủ; đứng trước ngưỡng cửa của cách<br /> mạng công nghiệp 4.0, cần phải xem xét cách thức và nghênh đón, chấp nhận và chuyển<br /> đổi môi trường giảng dạy và học tập vì lợi ích của cả sinh viên và giảng viên.<br /> 167<br /> <br /> Nguyễn Hoàng Đoan Huy<br /> <br /> 2.2. Một số điển hình trong việc thực hiện để chuyển đổi sang giáo dục đại học 4.0<br /> Qua những nghiên cứu của mình, Diễn đàn kinh tế thế giới đã tổng hợp một số điển<br /> hình thành công cũng như những nỗ lực cải cách hiệu quả của một số quốc gia có nền<br /> giáo dục tiến tiến trên thế giới về việc thực hiện một số dự án để chuyển đổi sang giáo dục<br /> đại học 4.0.<br /> 2.2.1. Dự án nâng cao năng lực người lao động ở Singapore<br /> Dự án nâng cao năng lực của người lai động - SkillFuture, một sáng kiến của Bộ<br /> Nhân lực Singapore, là một dự án giúp phát triển nguồn nhân lực của quốc gia này bằng<br /> cách cung cấp các khóa đào tạo phù hợp với mục tiêu tạo ra lực lượng lao động có kĩ năng<br /> cao và có khả năng cạnh tranh, góp phần nâng cao mức sống của người dân trong cả nước.<br /> Trước đòi hỏi của cuộc Cách mạng 4.0, chính phủ Singapore đã nhận ra rằng những tiến<br /> bộ và đổi mới về công nghệ đã đặt ra những yêu cầu mới và cao hơn trong hệ thống kĩ<br /> năng mà nhân lực hiện tại của họ cần phải đáp ứng. Dự án SkillFuture, do Phó Thủ tướng<br /> Singapore chịu trách nhiệm thực hiện, tập trung phát triển các kĩ năng định hướng trong<br /> tương lai, giúp nâng cao năng suất của người lao động. Mục tiêu của dự án này là đặt<br /> trọng tâm vào một nền kinh tế nơi mà người lao động buộc phải học tập suốt đời để phát<br /> triển chuyên môn của họ mà không chỉ đơn thuần xuất phát từ yêu cầu hiện tại của công<br /> việc đặt ra. Các lĩnh vực trọng tâm chính của dự án này bao gồm: (a) giúp người lao động<br /> đưa ra lựa chọn phù hợp bản thân trong giáo dục, đào tạo và nghề nghiệp; (b) phát triển<br /> một hệ thống giáo dục và đào tạo tích hợp, chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu liên tục phát<br /> triển của các ngành nghề lao động trong xã hội; và (c) thúc đẩy văn hóa hỗ trợ học tập<br /> suốt đời.<br /> Chính phủ Singapore cũng đã chính thức ra thông báo rằng mọi cá nhân từ 25 tuổi trở<br /> lên sẽ nhận được khoảng đầu tư 500 đô la Singapore. Học bổng này có thể được người<br /> dân sử dụng để đăng ký tham gia một số khóa học được chính phủ hỗ trợ nhắm vào nhiều<br /> đối tượng khác nhau, từ sinh viên đang ngồi trên ghế nhà trường đến người lao động đã có<br /> nhiều năm kinh nghiệm. SkillFuture dự kiến sẽ đầu tư hơn 1 tỷ đô la Singapore một năm<br /> từ 2015 đến 2020 cho các khoá học với nội dung đa dạng như hướng dẫn nghề nghiệp cho<br /> sinh viên, tăng cường thực tập, trợ cấp cho học tập nâng cao năng lực nghề nghiệp...<br /> Khoảng 600 triệu đô la Singapore một năm trong 5 năm qua đã được dành cho giáo dục<br /> và đào tạo liên tục. Ngoài ra, người lao động ở Singapore muốn nâng cao năng lực nghề<br /> nghiệp bản thân trong các ngành công nghiệp đang phát triển còn có thể đăng ký nhận giải<br /> thưởng quốc gia liên quan. Khoảng 2.000 giải thưởng như vậy sẽ được trao hàng năm.<br /> Đồng thời, từ năm 2016, có khoảng 100 học bổng SkillFuture mỗi năm sẽ được trao cho<br /> những người muốn phát triển năng lực nghề nghiệp bản thân lên một cấp độ cao hơn.<br /> 2.2.2. Mô hình giáo dục nền tảng sẵn sàng trong tương lai ở Phần Lan<br /> Đã từ lâu, hệ thống giáo dục Phần Lan đã được công nhận là một trong những thành<br /> công nhất trên thế giới. Mô hình giáo dục của quốc gia này dựa trên một số yếu tố thành<br /> công cốt lõi, bao gồm: (a) nhấn mạnh trọng tâm vào đào tạo giáo viên, ngành nghề vốn<br /> được coi là một trong những ngành nghề ưu tú của xã hội, với tiêu chuẩn đầu vào rất cao;<br /> (b) chương trình giảng dạy được chuẩn hóa, dựa trên niềm tin của toàn xã hội vào hệ<br /> thống giáo dục chất lượng cao; (c) đặc biệt xem trọng giáo dục hòa nhập và tôn trọng sự<br /> đa dạng trong giáo dục tiểu học; (d) định kỳ 10 năm cập nhật chương trình giảng dạy quốc<br /> 168<br /> <br /> Định hướng chuyển đổi sang giáo dục đại học 4.0 - Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam<br /> <br /> gia trong đó thống nhất khung chương trình tổng thể chung và trao quyền tối đa cho việc<br /> phát triển chương trình tại từng địa phương; (e) chất lượng giáo dục của nhà trường không<br /> dựa hoàn toàn vào kiểm tra và đánh giá.<br /> Hiện nay, một số trường học ở Phần Lan đã thí nghiệm cách thức tự đánh giá trực<br /> tiếp, theo đó học sinh được tham gia vào việc xác định sự tiến bộ của chính bản thân mình<br /> thông qua tự đánh giá và đánh giá giữa bạn bè trong lớp. Học sinh còn được khuyến khích<br /> đưa ra các phản hồi tích cực và phê bình mang tính xây dựng. Ngoài ra, Bộ Giáo dục<br /> Phần Lan đã quyết định bãi bỏ các môn học riêng lẻ, thay vào đó học sinh có thể học về<br /> các sự kiện và hiện tượng theo một hình thức liên môn, liên ngành. Những thay đổi này<br /> dự kiến sẽ được hoàn thành thực nghiệm và cho kết quả cụ thể vào năm 2020.<br /> 2.2.3. Cách tiếp cận toàn diện trong hệ thống đào tạo nghề nghiệp ở Đức và Thụy Sĩ<br /> Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi người lao động phải làm việc trong môi<br /> trường làm việc với các quy trình kĩ thuật cao và phức tạp. Theo đó, năng lực nghề nghiệp<br /> của người lao động cũng cần phải được nâng cao theo hướng tự chủ hơn và có trách<br /> nhiệm hơn. Việc phát triển hệ thống năng lực nghề nghiệp ngay trong môi trường làm<br /> việc thực tiễn là tiếp cận có hiệu quả để hạn chế sự không phù hợp giữa đào tạo nghề ở<br /> trường đại học với yêu cầu của công việc trong thực tế.<br /> Ở Đức, đào tạo nghề được thực hiện theo cách thức được gọi là “lập trình kép” bao<br /> gồm giáo dục tại nhà trường và đào tạo tại nơi làm việc. Người học có thể phân chia thời<br /> gian học tập của mình thành 2 phần: hướng dẫn trên lớp và đào tạo nghề tại công ty, trong<br /> đó họ thường dành 3-4 ngày trong tuần ở công ty để nhằm trang bị các kĩ năng thực tiễn<br /> cần thiết cho lĩnh vực công việc của mình; qua đó cũng mang đến cho họ cơ hội học hỏi<br /> thói quen làm việc và tiếp thu văn hóa của công ty. Thời gian học nghề thường kéo dài từ<br /> 2-3 năm và trong thời gian này, các học viên cũng được trả tiền cho công việc thực tập<br /> của họ. Các nhà tuyển dụng ở Đức đã chứng minh rằng ứng dụng thực tế như vậy giúp<br /> phát triển các kĩ năng của nguồn nhân lực quan trọng này, đồng thời cho phép họ thực<br /> hiện giai đoạn chuyển đổi một cách dễ dàng và thuận lợi hơn từ lớp học sang môi trường<br /> làm việc.<br /> Hệ thống đào tạo và dạy nghề của Thụy Sĩ cũng tuân theo một quy trình tương tự, tức<br /> là 3-4 năm đào tạo kết hợp giữa học tập ở trường và làm việc với mức lương học việc cho<br /> thời gian làm việc tại các cơ sở lao động. Hệ thống chính quyền Thụy Sĩ được quản lí như<br /> một quan hệ đối tác công tư: các tổ chức chuyên nghiệp, các bang (chính phủ tiểu bang)<br /> và Liên minh Thụy Sĩ (chính phủ liên bang) phối hợp để xác định chương trình giảng dạy,<br /> hệ thống kĩ năng, và đặt ra các tiêu chuẩn cho nghề nghiệp trên toàn quốc. Sau khi tốt<br /> nghiệp, ngoài việc đi làm, người học có thể lấy được bằng đại học hoặc tham gia các lớp<br /> học thêm để có thêm chứng chỉ, tạo cơ sở vững chắc cho việc học tập suốt đời. Các mô<br /> hình tương tự như Mạng học nghề toàn cầu (GAN) cũng nhằm mục đích thúc đẩy mô<br /> hình học nghề ở các quốc gia khác trong Liên minh Châu Âu.<br /> 2.2.4. Kĩ năng dự báo và hợp tác nâng cao ở Anh (LinkedIn và Greater Manchester<br /> Agency) và Hoa Kỳ (Chương trình RightSkill )<br /> Tại Vương quốc Anh, LinkedIn, mạng lưới giới thiệu việc làm lớn nhất thế giới và cơ<br /> quan kết hợp Greater Manchester (GMCA) đã hợp tác để phân tích các vị trí tuyển dụng<br /> địa phương với hơn 600.000 dữ liệu về những kĩ năng và việc làm của người dùng<br /> 169<br /> <br />