Đọc văn và niềm vui từ góc nhìn của một số nhà nghiên cứu Pháp

ĐỌC VĂN VÀ NIỀM VUI<br /> TỪ GÓC NHÌN CỦA MỘT SỐ NHÀ NGHIÊN CỨU PHÁP<br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Đọc văn là niềm vui đã được nghiên cứu ở nhiều góc độ. Đọc văn<br /> là để tự khám phá. Niềm vui đọc văn là niềm vui hưởng thụ khác với niềm<br /> vui bình thường. Người ta còn ví niềm vui đọc văn như niềm vui với trò chơi<br /> từ ngữ. Nhiều nhà nghiên cứu coi việc đến với văn học như đến với tình yêu<br /> và khuyến khích cách đọc riêng tư. Môi trường đọc cũng ảnh hưởng đến<br /> niềm vui đọc văn. Hiện nay, học sinh và cả xã hội chưa thích đọc văn. Đó là<br /> trách nhiệm trước tiên của nhà trường và sau đó của các nhà văn.<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> Câu hỏi cần đặt ra với những ai muốn suy nghĩ về dạy học văn và mục đích dạy học văn<br /> là: Tại sao người ta viết và tại sao người ta đọc? (thường là số đông hơn). Các câu hỏi<br /> này thực ra không có gì mới nhưng tìm câu trả lời là cần thiết để khẳng định lại các định<br /> nghĩa trước đây về tác phẩm văn học.<br /> Trong các định nghĩa trước đây, người ta loại trừ các ý tưởng về sự “ giao tiếp văn học”<br /> (từ của Jakobson).<br /> “Mọi cuộc giao tiếp đều giả định một tình huống giao tiếp. Tác phẩm văn học (căn cứ<br /> vào tính đã nghĩa của nó) không giả định bất cứ điều gì”.<br /> “Đặc thù của văn bản văn học là ở ngoài mọi tình huống”. [1].<br /> “Trong phút chốc, chúng ta chìm đắm trong bóng tối tê lạnh” (Beaudelaire).<br /> Thomas Aron cho rằng câu thơ ấy không báo hiệu gì về một mùa đông tiệm cận đối với<br /> người đọc và người sáng tác. Tác phẩm văn học tách ra khỏi nguồn gốc văn hóa và cả<br /> ngẫu tính của thời điểm sáng tác. “Nhà văn sáng tác cho muôn đời” _Người đọc luôn<br /> hướng về bản ngã, không lệ thuộc và thời gian, không gian sáng tác, mặc dù nhà văn có<br /> ghi cả thời điểm và địa điểm sáng tác đó. Họ không thích đọc một bài báo cũ sau một<br /> năm nhưng lại thích đọc một nhà văn thời cổ đại.<br /> 1. Vậy thì sự bí ẩn thần kỳ của việc đọc văn là ở đâu? [2].<br /> Điều người ta tìm tòi từ một tác phẩm văn học không phải là một thông báo mà là một<br /> xúc động, không phải một định nghĩa mà là một cảm giác do hiệu quả phối hợp có dụng<br /> ý giữa ngôn ngữ và ý nghĩa. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng kinh nghiệm thẩm mỹ phụ<br /> thuộc vào chủ quan và quy trình của sự cảm nhận. Valery – người có ý thức rõ rệt về<br /> vấn đề này – thấy cần phải nhắc lại sự “nhập nhằng” của từ “thơ ca”, vừa chỉ “cảm xúc<br /> thơ ca”, vừa chỉ “thể loại thơ ca”.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 03(23)/2012, tr. 96-102<br /> <br /> ĐỌC VĂN VÀ NIỀM VUI TỪ GÓC NHÌN CỦA MỘT SỐ NHÀ NGHIÊN CỨU PHÁP<br /> <br /> 97<br /> <br /> “Cảm xúc thơ ca” là một thứ cảm xúc thoáng qua, lay động chúng ta trước một phong<br /> cảnh, một buổi chiều tàn, cho ta một “cảm xúc vũ trụ” mà nhà văn đã làm dấy lên ở ta<br /> một cách có ý thức ngoài các điều kiện tự nhiên đã sản sinh ra nó.<br /> Tất cả các điều nói trên các trường học đều biết cả. Tuy nhiên, có một số nhà văn đã đi<br /> quá xa dẫn đến chủ nghĩa siêu thực. Họ đã đi trái quy tắc có hệ thống về nghĩa và đã đảo<br /> lộn cách hưởng thụ thẩm mỹ của chúng ta [3]. Tất cả các trào lưu hiện đại hóa thơ ca<br /> đều do đó mà ra cả.<br /> Riffateric đã khái quát cái lôgích siêu thực đó đối với văn học. Tiếp nối Breton, ông giải<br /> thích: Điều đặc thù của kinh nghiệm văn học là tự lâm vào trạng thái “lạc loài”, sự “tập<br /> dượt tha hóa”, một sự đảo lộn tư duy, tri giác và các thói quen biểu cảm [4]. Chỉ cần<br /> thay đổi xu thế xúc cảm và tri giác của cá nhân là có thể coi tác phẩm văn học nói riêng<br /> và nghệ thuật nói chung phụ thuộc chủ yếu vào sự “nhạy cảm” của người đọc.<br /> Dubrovoski nói:<br /> “Tác phẩm văn học không đưa lại cho chúng ta một hành động thuần túy của nhận thức<br /> trí tuệ mà là “một hành động tham dự” cảm tính bằng toàn bộ bản ngã [5]. Điều đó được<br /> nhiều người chấp nhận. Ngay các nhà nghiên cứu mác xít am hiểu như Marcuse trong<br /> “Những kích thước thẩm mỹ” cũng trách cứ một số nhà nghiên cứu đã phủ nhận tính<br /> chủ quan trong nghệ thuật, cho đó là biểu hiện tư sản, đồng nhất với lý tưởng giai cấp<br /> trong khi đó đặc thù của nghệ thuật là đo lường “kích thước nhân văn” của cá nhân<br /> trong sự mở rộng của nó, đánh thức trí tưởng tượng, sức nhạy cảm, lĩnh vực ý thức và<br /> vô thức – Eros và Thanatos – sự mệt mỏi và niềm vui, sự hy vọng và ưu tư, tất cả các<br /> biểu hiện đó không phụ thuộc vào cuộc đấu tranh giai cấp [6]. Và cũng từ đó, giải thích<br /> được tính nhân loại và tính siêu việt của nghệ thuật.<br /> 2. Người ta cũng nói - như Picard - về “trò chơi” khi viết cũng như đọc văn, luôn luôn<br /> tạo sự “phong tỏa” bản thân và tính chủ quan. Theo Picard, “trò chơi văn học” không<br /> chỉ là một công việc giản đơn từ ngôn ngữ hoặc như người ta nói “trò chơi với từ”,<br /> thuần túy thoát khỏi mọi căn cứ và mối quan hệ với bản ngã, với cảm xúc. Điều đó làm<br /> ta nghĩ đến lối viết thuần túy máy móc của các nhà văn siêu thực.<br /> Sự tiếp cận của Picard khi đồng nhất việc đọc văn với trò chơi văn học và thực hành<br /> nghệ thuật nói chung đã đặt vấn đề dưới dạng phân tâm học.<br /> Picard dẫn lời Freud: “Nhà văn sáng tác như trẻ con chơi”. Trò chơi văn học của người<br /> lớn nằm giữa văn học và ảo ảnh. Picard cũng dẫn lời của Henriot - nằm trong dòng của<br /> Freud - định nghĩa chức năng của trò chơi trong tương quan với chủ thể. “Trò chơi<br /> không sản sinh gì từ bên ngoài nó, tuy nhiên trong một chừng mực nào đó, người chơi<br /> lại là tác phẩm của trò chơi”. Và ông còn giải thích qua nhiều thí dụ: làm thế nào để trò<br /> chơi - trong đó có trò chơi đọc văn - trở nên cơ chế của sự chống trả, của sự “giải tỏa”,<br /> của sự “chiếu xuất” (projection) và sự thăng hoa (theo ý nghĩa phân tâm học của các<br /> khái niệm này).<br /> Như vậy, trong trò chơi, chính “cái tôi” (le je) lại chính là vấn đề - và trong việc đọc văn<br /> cũng như vậy.<br /> <br /> 98<br /> <br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> <br /> 3. Françoise Sagan - từ uy tín của một người đọc thông thạo - đã tóm tắt đầy đủ qua<br /> kinh nghiệm cá nhân _ những hoàn cảnh trong đó việc đọc văn như là “nơi để khám phá<br /> bản thân”. Bà nói: “Những cuốn sách đã khám phá tôi”. “Tôi - dĩ nhiên là người đọc nhưng còn là “cái tôi hiện hữu” (le moi-existant) [7].<br /> Có thể khẳng định rằng sự khám phá bản thân, sự săn tìm cảm xúc, sự xâm nhập của sự<br /> nhạy cảm chứng tỏ rằng đối với việc đọc văn, người ta “chỉ đọc với tình yêu văn” và với<br /> niềm vui riêng. Đó là một sự thật giản đơn mà nhiều người không muốn biết.<br /> Daniel Pannac, trong cuốn sách “Như một cuốn tiểu thuyết”, cuốn sách được nhiều<br /> người biết, đã viết:<br /> “Niềm vui của việc đọc văn - từ xưa nay, trên mọi góc độ nghiên cứu, không có trong<br /> chương trình dạy văn và do đó kết quả của việc hiểu “văn học ở trường học chỉ là kết<br /> quả của sự đau khổ” (souffrance) - theo đúng nghĩa của từ này [8].<br /> Chúng ta sẽ xem tiếp số phận nhà trường sẽ thế nào đối với chân lý về niềm vui đọc văn:<br /> “Người đọc không bao giờ là người thu nhận lạnh lùng. Họ phải duy trì mối quan hệ sâu<br /> xa với văn bản. Không phải vô ích khi nhắc lại lý thuyết của Roland Barthes về “niềm<br /> vui văn bản” trong sự phân biệt với “niềm vui thông thường” và “niềm vui hưởng thụ”.<br /> Đó không phải là sự phân biệt về mức độ: văn bản của niềm vui (le text de plaisir) là<br /> văn bản làm vui lòng, tràn đầy, chan chứa sảng khoái, gắn liền với văn hóa nhưng<br /> không hòa lẫn, và sự thực hành nghiêm túc việc đọc” [9]. “Văn bản của sự hưởng thụ”<br /> (le texte de jouissance) đưa ta vào trạng thái mất mát, làm ta yếu mềm (có khi dẫn đến<br /> một nỗi ưu tư), nó làm chao đảo những nền tảng văn hóa, lịch sử, tâm lý của người đọc,<br /> làm chao đảo sự vững chắc của thị hiếu, của những giá trị, của những hoài niệm, đưa<br /> người đọc vào sự khủng hoảng trong mối liên hệ với ngôn ngữ”. Nói đơn giản hơn, hình<br /> thức đầu tiên của niềm vui, đó là hiệu quả tổng hợp của sự phản chiếu bản ngã, của sự<br /> tự khám phá mình, điều làm cho người đọc nhận thấy bóng dáng riêng của mình, sự<br /> thoải mái trong thói quen của tư duy, của thị hiếu, của văn hóa. Chắc chắn đó là một<br /> “niềm vui thân thuộc” nhất hay ít nhất cũng là phổ biến nhất. Niềm vui đó lay chuyển<br /> những xác tín của người đọc, tiêu hủy tâm trạng nghi ngờ, phá vỡ những niềm mong<br /> đợi. Rõ ràng niềm vui đọc văn khác với niềm vui thông thường.<br /> 4. Trong mọi trường hợp vui hay hưởng thụ, mối quan hệ giữa người đọc với văn bản<br /> là “một quan hệ tình yêu”, có người còn nói đó là “tình yêu say đắm”.<br /> Theo Pennac, tình yêu đối với văn học là một tình yêu di sản từ tuổi thơ, bắt đầu từ việc<br /> nghe kể chuyện ở tuổi còn chưa tự đọc được [8]. Lớn lên, niềm say mê đọc văn mạnh<br /> mẽ dẫn đến sự “khát khao chia sẻ”, một sự chia sẻ đòi hỏi có phân biệt và chọn lọc<br /> quyết liệt.<br /> Pennac nói: “Cuốn sách mà người ta yêu thích nhất cần được chia sẻ với những người<br /> mà người ta yêu thích nhất”.<br /> Nhưng cũng như mọi sự say mê, sự say mê đọc văn có thể dẫn đến sự tự khép mình.<br /> Đọc văn phải chăng là hành động giao tiếp? Đã có bao nhiêu người bàn luận về vấn đề<br /> <br /> ĐỌC VĂN VÀ NIỀM VUI TỪ GÓC NHÌN CỦA MỘT SỐ NHÀ NGHIÊN CỨU PHÁP<br /> <br /> 99<br /> <br /> này. Thật ra, điều mà ta đọc, ta thường thầm giấu. Niềm vui đọc văn luôn được giữ lại<br /> trong “bí ẩn của sự ganh ghét” (Pennac). Valéry đã chú ý đến hiện tượng đó. Và ông<br /> cũng nói về sự bí ẩn, về sự ganh tị của niềm vui đọc văn: “Nếu một người nào đó<br /> thưởng thức một bài thơ, họ sẽ có sự quyến luyến cá nhân với bài thơ đó. Tôi đã biết có<br /> người đã ganh tị với những gì họ đã say mê đắm đuối đau khổ vì người khác cũng say<br /> mê, đau khổ như thế, cho rằng sự chia sẻ là vi phạm tình yêu. Họ muốn giấu kín hơn là<br /> chia sẻ tình yêu đó như các ông chồng Á Đông thông minh giấu kín những bí mật về vợ<br /> mình” [10].<br /> Người ta biết rằng Valéry rất si tình với ngôn ngữ của mình. Ông còn nói niềm vui đọc<br /> văn còn phụ thuộc vào sự “ham muốn” (désir). Ông coi việc tiếp xúc với bài thơ như<br /> tiếp xúc với một cơ thể.<br /> “Văn bản văn học có dạng người, đó là một khuôn mặt, một đảo hình của cơ thể. Vâng!<br /> Đó là cơ thể gợi tình. Niềm vui đọc văn không hạn chế ở chức năng ngữ pháp (ngữ pháp<br /> văn bản), cũng như khoái cảm với cơ thể không chỉ là một nhu cầu sinh lý” [9].<br /> “Ngôn ngữ thơ là một người đàn bà”. Ngôn ngữ Pháp trở thành đàn bà khi ông ta<br /> (Eluard) bắt nó trải dài trên mặt giấy và niềm vui đọc văn của ông như một sự gặp gỡ<br /> yêu đương. Đối với người đọc, nó tạo nên một hiện tượng cá thể hóa không phải không<br /> có điểm giống với sự gặp gỡ yêu đương” [11].<br /> Chúng ta hãy bằng lòng với các nhận thức trên đây, dù vẫn còn ngắn ngủi - về mối quan<br /> hệ của niềm vui đọc văn với tình dục và của tình dục đối với niềm vui đọc văn.<br /> Không đòi hỏi phải đi xa hơn về phân tâm học. Chỉ cần có xác tín rằng: “mối quan hệ<br /> với văn chương không thuộc chủ yếu về trí tuệ mà thuộc về cảm xúc”, trong đó cần nói<br /> đến sự ham muốn.<br /> 5. Tuy nhiên, chúng ta cần nghiên cứu các điều kiện của việc đọc văn với bản chất tự<br /> nhiên của nó như một hành động của niềm vui, một đối tượng của sự say mê.<br /> Hãy lắng nghe hành động đó trong bài thơ: “Những bước đi (Des Pas) mà Valéry coi là<br /> “bước đi” của sự sáng tạo thi ca:<br /> “Đừng vội vàng động tác dịu êm ấy<br /> Sự dịu êm tồn tại hay không tồn tại.<br /> Bởi vì tôi đã sống trong sự chờ đợi em<br /> Và trái tim tôi chỉ là bước chân của em!”<br /> Diễn biến đầu tiên của việc đọc văn nhất quyết không phải là do lời khuyên nhủ hay ít<br /> nhất là sự sai khiến. Nó không thích nghi với bất cứ một sự cưỡng ép, ràng buộc nào.<br /> Trong cuốn sách mà Pennac bắt đầu bằng một sự nhận xét, ông kết hợp tinh tế ba động<br /> từ: Đọc - yêu thương - mơ mộng.<br /> Người ta luôn luôn có thể tự thể nghiệm điều đó:<br /> <br /> 100<br /> <br /> TRƯƠNG DĨNH<br /> <br /> “Mơ mộng! Đọc! Đọc! Đúng là như vậy! Hãy đọc với nhiệt huyết ! Tôi muốn anh đọc! Hãy<br /> vào trong phòng ngủ mà đọc - có hiệu quả! Hay không! Nó lịm đi trên cuốn sách” [8].<br /> Luật không thành văn của việc đọc cho phép người đọc có quyền không đọc. “Quyền tự<br /> do viết không bắt buộc đi đôi với tự do đọc” [8].<br /> Người ta có thể đọc toàn bộ hay nhảy trang. Đó chính là nhịp điệu của việc đọc tạo nên<br /> niềm vui. Người ta không bao giờ đọc Proust, Balzac, Guerre et Paix từng từ một.<br /> (Hạnh phúc cho Proust: tất cả các người đọc Proust đều không bỏ qua cùng một số<br /> trang) [9].<br /> Người ta cũng có quyền thay một chuyến du lịch bằng một quyển sách<br /> “Khi ta không có thì giờ và phương tiện để đi du lịch một tuần ở Venise, tại sao lại từ<br /> chối quyền được tham quan Venise với 5 phút đọc” (ý nói đọc cuốn sách về Venise T.D.) [8].<br /> Tóm lại, các điều kiện tự nhiên của việc đọc làm phát triển mối quan hệ say mê với tác<br /> phẩm, mối quan hệ đó điều khiển các thao tác và buộc ta chịu đựng những thay đổi bất<br /> thần. Khi người ta viết một cuốn sách hay vẽ một chân dung người nào đó, người ta tự<br /> đồng nhất với người khác - tích cực hay tiêu cực - thể hiện các phản ứng tâm lý hay<br /> chính trị của mình. Nhiều nhà văn thích thú với hiện tượng trên (Genevière Mouillaud<br /> trong hội thảo ở Cerisy (1971) hay các nhà nghiên cứu gần đây hơn như Yves Bonnefoy<br /> (xem số báo đặc biệt: “Tiếng Pháp trên thế giới” nói về việc dạy văn) khi đề cập các<br /> khái niệm: “đọc hoang dã” (lecture sauvage: ý nói đọc xô bồ), “đọc thuần hóa” (lecture<br /> domestiqueé: ý nói đọc trong gia đình), khái niệm “đọc có giám sát” (lecture policée: ý<br /> nói việc đọc trong nhà trường). Pennac đã từng đồng nhất các điều kiện tự nhiên của<br /> việc đọc tự nhiên với chủ nghĩa Bovarysme.<br /> “Nói một cách thô thiển, chủ nghĩa Bovary (trong tác phẩm Bà Bovary - T.D.) là sự<br /> thỏa mãn duy nhất và tức khắc các cảm xúc: trí tưởng tượng bừng sáng, thần kinh rung<br /> động, con tim bốc đồng, chất kích thích thượng thận tiết ra, sự đồng hóa được thực hiện<br /> trên nhiều phương vị, đầu não tưởng tượng các bong bóng nước như các ngọn đèn lồng<br /> ảo mộng. Đó chính là trạng thái đầu tiên của niềm vui đọc văn” [8].<br /> Chủ đề về việc “đọc riêng tư” (lecture dans la solitude) đối với Proust là một chủ đề<br /> được ông chú ý. Ông coi việc đọc một cách riêng tư là một “phép mầu diệu kỳ” giúp<br /> ông liên tưởng đến khái niệm “cộng hưởng trong sự cô đơn”, nhiều khi có ý nghĩa hơn<br /> việc đọc đối thoại, dù rất tâm tình. Nếu được nói đọc văn là một sự gặp gỡ của tình yêu<br /> thì như một nữ sinh viên nào đó đã nói: “Đọc một bài văn là tỏ tình với các từ ngữ và tôi<br /> nghĩ rằng không ai muốn tỏ tình công khai (trong bài: “Chúng tôi dạy văn” trong báo<br /> “Tiếng Pháp ngày nay” - Syros 1986).<br /> 6. Ngoài yêu cầu riêng tư hay sự tâm tình, H.Besse còn lưu ý đến một số trường hợp đặc biệt.<br /> Tại sao người lớn thích đọc văn trong dịp nghì hè? Trong một môi trường thuận lợi, việc<br /> đọc văn có thể nuôi dưỡng trí tưởng tượng của người đọc. Sự nhàn nhã trong việc đọc văn<br /> <br />