Đổi mới giảng dạy thực hành Hóa học - ThS. Phan Thị Nhì

ĐỔI MỚI GIẢNG DẠY THỰC HÀNH HÓA HỌC<br />                                                      Thạc sĩ: Phan Thị Nhì<br />    Bộ môn Hóa<br /> <br /> I. Đặt vấn đề<br /> Sử  dụng các phương pháp tích cực vào giảng dạy Hoá học  ở  bậc Đại học <br /> hiện nay là rất cấp thiết. Với việc trang bị  những thiết bị  và đồ  dùng dạy học,  <br /> phục vụ  cho việc cải cách giáo dục hiện nay tại Bộ môn Hóa­ Đại học Nha trang  <br /> (NTU) sẽ  tạo điều kiện thuận lợi cho Giảng viên sử  dụng các phương pháp dạy <br /> học tích cực trong quá trình dạy và học Hoá học. Thí nghiệm Hóa học sẽ  tạo cơ <br /> hội cho Sinh viên bổ  sung kiến thức, nắm vững các khái niệm, định luật … về  lý <br /> thuyết và rèn luyện kỹ  năng làm thực nghiệm, nghiên cứu khoa học, làm sáng tỏ <br /> những gì học tại lớp và học qua sách vở. Sự hình thành những câu hỏi, kiểm chứng <br /> giả thuyết, thu thập dữ liệu và phân tích số liệu để giải quyết vấn đề trong lí luận <br /> và thực tiễn về Hóa học chỉ có thể thực hiện trong phòng thí nghiệm. <br /> Mục đích của bài viết này là làm thế nào để kích thích Sinh viên không chuyên <br /> Hóa, thích học Hóa học và thích làm thí nghiệm Hóa học. Phương pháp dạy học “  <br /> Nêu và giải quyết vấn đề trong thí nghiệm Hóa học” theo phương pháp Spickler hy  <br /> vọng đạt được kết quả cao. <br /> II.   Những vấn đề cần giải quyết<br /> 1. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy trong thực hành thí nghiệm Hóa học? <br /> Mấy năm vừa qua, tuyển sinh Đại học nước ta thực hiện theo tiêu chí 3 chung. <br /> Môn Hóa học được đánh giá theo phương pháp trắc nghiệm. Vì vậy, Sinh viên <br /> không quen học theo kiểu tự  luận, tự  mình giải quyết các tình huống có vấn đề. <br /> Qua thực tế  giảng dạy, rất nhiều Sinh viên (Tôi không dám nói là phần đông)  <br /> không nắm được các kiến thức cơ  bản về  Hóa học  ở  bậc trung học phổ  thông. <br /> Thậm chí, công thức Hóa học, cách gọi tên … một chất Hóa học đơn giản,  thông <br /> thường cũng không biết viết, biết  đọc. Điều này đã cản trở  Sinh viên tiếp thu <br /> những kiến thức mới, cao hơn nhiều­  ở bậc Đại học. Như  một ngôi nhà cao tầng  <br /> được xây trên một nền móng yếu kém, với lại xã hội có nhiều điều hấp dẫn hơn,  <br /> Sinh viên chơi nhiều hơn học. Sinh viên phải đăng kí học lại nhiều. Đó là điều <br /> hiển nhiên. <br /> Giáo viên không chỉ  “khổ  sở  dài dài” khi đánh giá kết quả  học tập lí thuyết  <br /> qua kiểu tự luận mà còn “vất vả dài dài hơn” khi cho Sinh viên thực hành Hóa học.  <br /> Hiện nay, việc học tập Hóa học của Sinh viên thông qua môn thực hành thí nghiệm <br /> ở  bậc Đại học, theo Tôi vẫn chưa thực sự phản  ảnh đúng với bản chất của khoa <br /> học. Trong nhiều năm qua, tại NTU­ hình thức giảng dạy thực hành Hóa học là bắt  <br /> Sinh viên phải tuân thủ đúng theo những bước đã được soạn thảo trong tài liệu thí <br /> nghiệm, tỉ  mỉ  rập khuôn lại các bài thực tập nhằm kiểm tra các khái niệm và lý <br /> thuyết học tại lớp (còn các môn học khác có thí nghiệm thì sao?). Nhưng thực sự, <br /> khoa học là luôn gắn liền với các yếu tố “khám phá và phóng tới” chứ không phải  <br /> khuôn mẫu. Lâu nay, Sinh viên được yêu cầu mua các “tài liệu hướng dẫn thí  <br /> nghiệm” mà trong tài liệu này đã có sẵn những chỉ  dẫn về thao tác và từng bước <br /> thực hiện cụ thể. Như vậy, Sinh viên  gần như thụ động và rập khuôn mà không có  <br /> sự sáng tạo của riêng mình. Sinh viện thực hiện theo các mệnh lệnh trong tài liệu <br /> hướng dẫn. Công việc này bắt đầu từ việc Giảng viên giải thích cho Sinh viên rất <br /> chi tiết về  những điều gì sẽ  xảy ra từ  đầu đến cuối thí nghiệm với mục đích là <br /> phải đảm bảo cho Sinh viên thí ngiệm “đúng”. Sinh viên chỉ biết thực hiện các thí <br /> nghiệm một cách máy móc,  không có sáng tạo và tư duy. Cách dạy này đã tồn tại <br /> bao nhiêu năm nay rồi và kết quả là sau khi kết thúc môn học, kiến thức, kĩ năng và <br /> thái độ thực nghiệm của Sinh viên hầu như quay lại điểm xuất phát ban đầu. <br /> Tự  nhận thấy trước đây, ai thích học ngoại ngữ  thì học vì ít có nhu cầu về <br /> cập nhật kiến thức chuyên môn và giao tiếp, làm việc với người nước ngoài, đọc <br /> và dịch tài liệu bằng tiếng nước ngoài. Nhưng trong thời kì hội nhập ngày nay, <br /> điều đó không phải là tùy thích nữa mà nhà trường yêu cầu mỗi Giảng viên dạy <br /> Đại học­ để tồn tại và làm việc có hiệu quả, mỗi Giảng viên phải có các văn bằng <br /> ngoại ngữ theo yêu cầu. Bao khó khăn phải vượt qua và thực sự  chúng ta đã vượt <br /> qua. NTU ngày càng có đông đảo các Thạc sĩ, Tiến sĩ được đào tạo từ nước ngoài, <br /> chất lượng người thầy, người cô được tăng lên. Chúng ta nên nhớ  rằng, “ Bộ  não <br /> của con người có khả năng tiếp nhận nhiều thông tin ở bất kỳ một thời điểm nào”  <br /> và đó là những cái ngưỡng mà mỗi con người có ý chí phải cố gắng vượt qua. Nếu  <br /> bộ  não của Sinh viên hoạt động theo bài thí nghiệm đã được biên soạn tỉ  mỉ  thì <br /> trong suốt quá trình thí nghiệm, Sinh viên sẽ không có thời gian dành cho quá trình <br /> suy nghĩ về  các vấn đề  khoa học đang đặt ra. Sinh viên cũng không đủ  thời gian <br /> suy nghĩ để chọn lựa cách tiến hành thí nghiệm khoa học, đặc biệt các kỹ năng xử <br /> lý sáng tạo. Cách giảng dạy rập khuôn theo từng chi tiết, đi đúng từng bước và cho <br /> từng giọt hóa chất vào ống nghiệm không những làm tê liệt việc rèn luyện những <br /> kỹ năng xử lý có tính khoa học mà còn làm cho Sinh viên nhàm chán, thiếu thích thú  <br /> trong thí nghiệm. Khi Giáo viên yêu cầu Sinh viên tự thí nghiệm và tự tìm tòi khám  <br /> phá với sự  hướng dẫn, theo dõi của Giáo viên thì chắc chắn rằng, Sinh viên sẽ <br /> thực hiện và đáp ứng được (ngoại trừ Sinh viên Trung cấp và Cao đẳng) những yêu  <br /> cầu của môn học và Họ sẽ phát triển và phát huy được khả  năng tiếp nhận nhiều <br /> thông tin ở bất kỳ một thời điểm nào. <br /> 2. Chúng ta cần làm gì?<br /> Thực tế  tại NTU, số Sinh viên trong mỗi lớp là khá đông, trình độ  Sinh viên  <br /> trong lớp quá chênh lệch nên khả  năng tiếp thu là khác nhau. Để  nâng cao chất  <br /> lượng giáo dục­ đào tạo, thực hiện được tinh thần chủ  đạo “Lấy học sinh làm <br /> trung tâm của quá trình dạy học” theo Tôi, cần:<br /> a. Tăng cường giáo dục thái độ, không ngừng kích thích sự ham muốn tìm tòi <br /> những cái mới nhằm phát huy sự chủ  động, sáng tạo của Sinh viên ở  mức độ  cao <br /> nhất, biến Họ  thành những người có khả năng nghiên cứu, nắm vững các nội dung <br /> cần học và thiết tha những kiến thức mới về  Hoá học để  có thể  áp dụng nghề <br /> nghiệp trong tương lai.<br /> b. Tăng cường các hoạt động rèn luyện kĩ năng thực hành của Sinh viên trong <br /> giờ học, làm cho Sinh viên trở thành chủ thể hoạt động bằng các biện pháp hợp lí <br /> như:<br />   Tổ chức cho Sinh viên tự giác làm các thí nghiệm, tự nhận xét thí nghiệm,  <br /> ưu tiên sử dụng hình thức thảo luận, tranh luận, xây dựng giả thuyết…<br />  Các gợi ý của giáo viên phải làm tăng mức độ trí lực Sinh viên qua việc trả <br /> lời các câu hỏi tổng hợp, đòi hỏi so sánh, suy luận trước và sau khi thí <br /> nghiệm để  Sinh viên tự  mình giải quyết các tình huống có “vấn đề” từ <br /> thấp đến cao.<br /> c.   Đổi   mới   phương   pháp   dạy   thực   hành   Hóa   hữu   cơ   bằng   phương   pháp <br /> Spickler.<br /> Công trình nghiên cứu của Sphickler và một số nhà giáo dục Bắc Mỹ về việc  <br /> khảo sát nhiệm vụ thực hành trong các môn khoa học bậc Đại học đã cho các kết  <br /> luận [2]:<br />  Gắn Sinh viên vào quá trình học tập tích cực.<br />  Làm cho Sinh viên có trách nhiệm học và lựa chọn tiến hành thí nghiệm <br /> một cách hứng thú.<br />  Đòi hỏi Sinh viên phải áp dụng nhiều kỹ năng xử lý thí nghiệm bao quát  <br /> hơn và có thể đáp ứng được yêu cầu của giáo dục hiện nay “Sinh viên tự <br /> nghiên cứu, tự học, tự phát triển tư duy và phát huy tính sáng tạo”.<br />  Thể  hiện chất lượng công việc thí nghiệm khảo sát tốt hơn cho Sinh  <br /> viên  ở  tất cả  các trình độ, không những chỉ  có những Sinh viên có trình  <br /> độ cao và tư duy tốt mà thậm chí cho Sinh viên có trình độ tư duy thấp.<br /> Với yêu cầu hiện nay của nhà trường, phải đổi mới phương pháp giảng dạy <br /> bằng mọi hình thức từ  nội dung đến phương pháp. Vì thế, tôi đã mạnh dạn đổi <br /> mới phương pháp giảng dạy trong thực hành Hóa học theo phương pháp Spickler <br /> (1984).<br /> 3. Đổi mới như thế nào?<br /> Xuất phát từ  suy nghĩ và mong muốn đem lại cách học tập chủ  động hơn  <br /> cho Sinh viên, Tôi đã  ứng dụng phương pháp Spickler trong quá trình hướng dẫn  <br /> thực nghiệm nhằm gắn Sinh viên với quá trình tự  điều khiển thí nghiệm. Theo  <br /> Spickler, muốn phát huy được tính tích cực của sự học qua thực nghiệm, cần tiến  <br /> hành ba giai đoạn [1]:<br /> a. Giai đoạn khảo sát thăm dò là giai đoạn Sinh viên tự vạch ra cách tiến hành <br /> hoặc có thể truy tìm thí nghiệm và tham khảo trên Internet với mục đích là <br /> Sinh viên tiến hành thu thập số liệu mà không được giảng viên hướng dẫn  <br /> chi tiết và tỉ mỉ.<br /> b. Giai đoạn sáng tạo là giai đoạn yêu cầu Sinh viên tự thiết kế cách thực hiện, <br /> tiến hành, phân tích số liệu và hình thành giả thiết.<br /> c. Giai   đoạn   khám   phá,   phát   minh   và   kiểm   tra   giả   thiết   qua   phản   ứng   thí  <br /> nghiệm.<br /> Tôi đã xây dựng các thí  nghiệm trên cơ sở không cung cấp chi tiết các bước  <br /> tiến hành thí nghiệm như  trước đây mà để  Sinh viên tự  tìm hiểu cách thức thí  <br /> nghiệm theo sự hướng dẫn nội dung của Tôi và phải suy nghĩ làm thế nào để thực <br /> hiện được hiệu quả nội dung đó. Để  Sinh viên nắm vững kiến thức, sau quá trình <br /> hướng dẫn và theo dõi Sinh viên thực hành thí nghiệm, Tôi đã củng cố lại toàn bộ <br /> kiến thức về  phản  ứng trong thực nghiệm cho Sinh viên nhờ  minh họa qua hình  <br /> ảnh, băng Video, file minh họa thí nghiệm … những thực nghiệm đó nhờ các thiết <br /> bị  dạy học đã được trang bị. Và cuối cùng, Tôi yêu cầu Sinh viên viết tường trình  <br /> những gì tự thực hiện được và đánh giá.<br /> Qua thực tiễn đổi mới, bảng 1 cho thấy sự khác biệt giữ 2 phương pháp dạy  <br /> truyền thống và phương pháp Spickler.<br /> Bảng 1: So sánh cách dạy truyền thống và phương pháp Spickler<br />  Thứ tự Cách dạy truyền thống Cách dạy theo phương pháp Spickler<br /> 1 Thí nghiệm kiểm chứng, cung   Thí  nghiệm  cho  Sinh  viên   tự   khảo  sát <br /> cấp cho Sinh viên qua tài liệu theo hướng dẫn<br />  ­ Lý thuyết thí nghiệm trước khi   ­ Có   thể   cung   cấp     lý   thuyết   thí  <br /> tiến hành thí nghiệm. nghiệm hoặc yêu cầu Sinh viên tìm tòi  <br /> những thí nghiệm theo yêu cầu của giáo  <br /> ­ Tiến   hành   thí   nghiệm   chính   viên.<br /> xác và tỉ mỉ như tài liệu hướng   ­ Hướng   dẫn   sử   dụng   thiết   bị   và  <br />  dẫn. dụng cụ thí nghiệm.<br /> ­ Sinh viên trình bày cách tiến hành  <br /> và giáo viên kiểm tra lại tính khả thi của  <br /> thí nghiệm  hoặc có gợi ý kịp thời sơ bộ  <br /> sau khi Sinh viên đã trình bày cách của  <br /> ­ Mô tả  chi tiết như  công thức   mình<br /> Hóa học, hiện tượng quan sát,   ­ Không cung cấp các  mô tả  chi tiết cách  <br /> cách   tính   toán,   phân   tích   kết   tiến hành thí nghiệm, cách tính toán, phân  <br /> quả   thí   nghiệm   và   giải   thích   tích kết quả    thí   nghiêm.  Giải thích kết  <br /> kết   quả   và   hiện   tượng   quan   quả thí nghiệm.<br /> sát được.<br /> 2 Mục đích đạt được<br /> ­ Sinh   viên   kiểm   tra   lại   hiện   Mục đích đạt được<br /> tượng   Hóa   học   và   tính   chất   ­ Sinh viên tự vạch ra các bước tiến hành  <br /> Hóa học được học tại lớp. thí nghiệm.<br /> ­ Sinh viên tự thu thập số liệu<br /> ­ Sinh viên phân thích những gì thu thập  <br /> Quá trình học tập được và đưa ra kết luận<br /> 3<br /> ­ Tuân   theo   những   thí   nghiệm   Quá trình học tập<br /> cho sẵn và theo từng bước một   ­ Quá trình thực hiện tìm tòi và khám phá.<br /> của thí nghiệm.<br /> ­ Giảng   viên   giảng   trước   khi  <br /> Sinh viên tiến hành thí nghiệm. ­   Giảng   viên   nhận   xét   và   đánh   giá   quá  <br /> trình học và củng cố kiến thức.<br /> <br /> <br /> III.     Kết luận<br /> Những đổi mới giảng dạy thực hành Hóa học theo phương pháp Spickler <br /> này được áp dụng cho Sinh viên K51, ngành Công nghệ sinh học, hệ Đại học chính  <br /> quy tại phòng thí nghiệm Hóa hữu cơ­ NTU. Kết quả đánh giá cho thấy kiến thức, <br /> kĩ năng và thái độ của Sinh viên tiến bộ vượt bực so với những năm trước đây. <br />  Tôi hy vọng báo cáo này sẽ  có ích cho những môn học có học phần thực  <br /> nghiệm   và   là   một   trong   những   cách   đổi   mới   về   phương   pháp   giảng   dạy   thí <br /> nghiệm, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo ở Trường chúng ta trong thời gian  <br /> tới.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> 1. Keith   W   Prichard   and   R.   mclaran   Sawyer   (1994).     Hand   book   of   College <br /> teaching­theory   and   application,   Greenwood   press,   Westport   Connectial <br /> London.<br /> 2. Spickler, T.R (1884), an experiment on the efficacy of intuition development in <br /> improving   higher   levels   of   learning   and   reasoning   in   physical   science. <br /> Dissertation Abstracts International, I, 143A<br />