Dự án nghiên cứu Tổng kết các phương pháp phát triển và tìm kiếm cơ chế nhằm nâng cao tiếng nói của các dân tộc thiểu số

Chia sẻ: Nguyễn Thị Bích Ngọc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

62
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Báo cáo này là kết quả giai đoạn 1 của dự án, được viết trên cơ sở tổng hợp và phân tích nguồn tài liệu thứ cấp liên quan đến các chính sách, chương trình và dự án đã được thực hiện ở vùng dân tộc thiểu số

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dự án nghiên cứu Tổng kết các phương pháp phát triển và tìm kiếm cơ chế nhằm nâng cao tiếng nói của các dân tộc thiểu số

D án nghiên c u T ng k t các phương pháp phát tri n và tìm ki m cơ ch nh m nâng cao ti ng nói c a các dân t c thi u s 1
NHÓM CÔNG TÁC DÂN T C THI U S (EMWG) D ÁN BƯ C Đ U T NG K T CÁC PHƯƠNG PHÁP PHÁT TRI N VÀ TÌM KI M CÁC CƠ CH NH M NÂNG CAO TI NG NÓI C A C NG Đ NG DÂN T C THI U S TRONG QUÁ TRÌNH RA QUY T Đ NH (BÁO CÁO PHÂN TÍCH TÀI LI U TH C P) Nh ng ngư i th c hi n: 1. TS. Mai Thanh Sơn (Trư ng nhóm) 2. Khúc Th Thanh Vân 3. Nguy n Trung Dũng 4. Tr n Th Thanh Tuy n HÀ N I - Tháng 10/2007 2
M CL C Trang B NG KÝ HI U VÀ CH VI T T T 5 L I NÓI U 7 I. D N NH P 8 1. B i c nh nghiên c u 8 2. Các câu h i nghiên c u chính 8 3. Các phương pháp nghiên c u chính 9 4. Các ngu n tư li u, kinh nghi m ph c v nghiên c u 9 5. K ho c th c hi n 9 II. T NG QUAN V H TH NG CHÍNH SÁCH DÂN T C 10 1. nh hư ng nhi m v tr ng tâm c a chính sách dân t c hi n nay 10 1.1. V chính tr 11 1.2. V kinh t 11 1.3. V các v n xã h i 12 1.4. V công tác cán b 12 2. Các nguyên t c chính trong xây d ng và t ch c th c hi n chính sách dân t c 12 2.1. Bình ng, oàn k t, tư ng tr giúp nhau cùng phát tri n 13 2.2. Chính sách phát tri n vùng ng bào dân t c và mi n núi là m t b ph n h u 13 cơ c a chính sách phát tri n t nư c 2.3. Ngư i dân ph i là ch th trong th c hi n chính sách dân t c và c n phát 13 huy tính ch ng, sáng t o và n i l c c a ng bào các dân t c 2.4. Chính sách dân t c ph i mang tính toàn di n, ng th i ph i phù h p v i 15 c i m t nhiên, l ch s , xã h i, văn hoá c a t ng vùng, t ng dân t c 2.5. Ti p c n liên - a ngành trong ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách 15 2.6. Quán tri t quan i m phát tri n b n v ng vùng dân t c và mi n núi 16 III. TRI TH C B N A VÀ NH NG V N LIÊN QUAN 17 1. S nh n th c úng n v tri th c b n a 17 1.1. Khái ni m và quan ni m 17 1.2. Phân lo i và xác nh các c i m 20 2. T m quan tr ng c a tri th c b n a - giá tr l ch s và hi n i 21 3. Th c tr ng nghiên c u và v n d ng tri th c b n a Vi t Nam 22 3.1. Nghiên c u và v n d ng tri th c b n a trong sinh k 23 3.2. Nghiên c u và v n d ng tri th c b n a trong qu n lý xã h i 25 3.2.1. C u trúc, b n ch t xã h i thôn làng các dân t c thi u s trong l ch s 25 3
3.2.2. Nh ng thi t ch an xen hi n nay trong các thôn làng dân t c thi u s 27 3.2.3. Vi c v n d ng các tri th c b n a trong qu n lý thôn làng hi n nay 28 4. M t s v n c n th o lu n 30 4.1. i v i vi c nghiên c u, v n d ng các tri th c b n a trong sinh k 30 4.1.1. V nh n th c 30 4.1.2. V nguy cơ mai m t và phương cách ng phó 31 4.1.3. V nh ng thách th c và các i u ki n m b o cho nghiên c u - ng d ng 31 4.1.4. V quy n s h u trí tu i v i tri th c b n a 33 4.2. i v i vi c nghiên c u, v n d ng nh ng tri th c trong qu n lý xã h i 34 4.2.1. S c n thi t ph i th ng nh t v quan i m nh n th c 34 4.2.2. Tái xác l p tính c ng ng c a thôn làng 35 4.2.3. Xây d ng Quy ư c thôn làng nh m kh c ph c các b t c p v th ch 36 4.2.4. y m nh DCCS và tăng cư ng i tho i tr c ti p v i ngư i dân 36 5. Các thao tác c n thi t nghiên c u và ng d ng tri th c b n a 37 5.1. Tìm hi u xem có t n t i ki n th c b n a thích h p không 37 5.2. ánh giá tính hi u qu và b n v ng c a ki n th c b n a 37 5.3. Th nghi m xem li u ki n th c b n a có th c i ti n ư c không 37 5.4. Áp d ng và phát tri n ki n th c b n a ã ư c c i ti n 38 IV. V N DÂN CH CƠ S VÀ TĂNG CƯ NG TI NG NÓI C A 39 NGƯ I DÂN CÁC DÂN T C THI U S TRONG QUÁ TRÌNH RA QUY T NH 1. Dân ch cơ s 39 1.1. Chính sách v v n dân ch cơ s 39 1.2. Th c tr ng c a quá trình th c hi n DCCS vùng các dân t c thi u s 40 1.3. Nh ng c n tr vi c ngư i dân tham gia vào quá trình ra quy t nh 41 1.3.1. Nh ng tr ng i trong khung pháp lý 41 1.3.2. S h n ch v năng l c c a cán b cơ s 42 1.3.3. Tr ng i t trình dân trí và các truy n th ng xã h i 43 1.3.4. Thi u các hình th c tuyên truy n và kêu g i tham gia hi u qu 44 1.3.5. Các t ch c h i oàn ho t ng không hi u qu 44 2. Nhu c u c i cách quy trình dân ch cơ s và cách th c ti n hành 45 3. M t s v n c n tìm hi u t i th c a 46 V. LÀM TH NÀO NGƯ I DÂN T C THI U S I M T T T NH T 46 V I CÁC CÚ S C VÀ S THAY IL N 1. Quan ni m v s c và b i c nh b t n thương 46 2. Nh ng tác nhân gây s c hay t o ra b i c nh t n thương c a chính sách 48 4
2.1. Bư c chuy n t ng t v i u ki n t nhiên 48 2.2. Bư c chuy n t ng t v quy n ti p c n tài nguyên 48 2.3. Bư c chuy n t ng t trong cơ c u kinh t và phương th c canh tác 49 2.4. Bư c chuy n t ng t v l i s ng 50 2.5. Bư c chuy n t ng t trong cơ ch qu n lý xã h i 51 2.6. Chính sách m c a và n n kinh t th trư ng 52 3. Di n bi n sau s c và b i c nh b t n thương 53 3.1. S b t c p trong sinh k và nghèo ói 53 3.2. S thay i các chu n m c xã h i 54 3.3. S mai m t c a m t s giá tr văn hoá truy n th ng 55 3.4. Ngôn ng hành vi - s ph n ng tiêu c c 55 4. Nguyên nhân c a các tác nhân gây s c ho c t n thương 56 4.1. Chưa th t s chú ý n tính c thù c a t ng dân t c 56 4.2. Chưa th t s chú ý n các c trưng văn hoá vùng 57 4.3. Chưa th t s tuân th các quy trình theo hư ng c ng ng 57 4.4. Năng l c th c hành a phương chưa cao 59 4.5. Chưa th t s căn c vào năng l c ti p nh n c a ngư i dân 59 VI. NH NG XU T NGHIÊN C U CHO GIAI O N 2 C A D ÁN 60 Các tài li u tham kh o chính 61 Ph l c: M t s ch trương, chính sách ã ư c th c hi n dân t c thi u s 74 5
B NG KÝ HI U VÀ CH VI T T T ADB Ngân hàng Phát tri n châu Á BCHTW Ban ch p hành Trung ương CIRAD Trung tâm H p tác Qu c t Nghiên c u Nông nghi p cho Phát tri n CPRGS Chi n lư c Tăng trư ng và Gi m nghèo Toàn di n CDD Phát tri n L y c ng ng làm nh hư ng CNH-H H Công nghi p hoá - Hi n i hoá CTQG Chính tr qu c gia DANIDA Cơ quan Phát tri n Qu c t an-m ch DCCS Dân ch cơ s CSVN ng C ng s n Vi t Nam EVN T ng Công ty i n l c Vi t Nam FDS Chi n lư c Phát tri n Lâm nghi p GDP T n S n ph m Qu c n i GS Giáo sư GSO T ng C c Th ng kê GTZ Cơ quan phát tri n C ng hoà liên bang c H Hà N i HEPRE Chương trình xóa ói gi m nghèo và t o vi c làm H ND H i ng nhân dân HTX H p tác xã ICARD Trung tâm Thông tin Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn MARD B Nông Nghi p & Phát tri n Nông thôn MOF B Tài chính MOH B Yt MOLISA B Lao ng, Thương binh và Xã h i MONRE B Tài nguyên và Môi trư ng MOST B Khoa h c Công ngh MOT B Giao thông MPI B K ho ch u tư NFDS Chi n lư c Phát tri n Qu c gia Năm năm NGO T ch c phi chính ph NTP Chương trình Tr ng i m Qu c gia Nxb Nhà xu t b n NWRS Chi n lư c Tài nguyên Nư c Qu c gia PAC Chương trình i tác Tr giúp Xã nghèo BQLRPH Ban Qu n lý r ng phòng h PPA ánh giá nghèo ói có s tham gia PPC y ban Nhân dân t nh SEDP K ho ch Phát tri n Kinh t - Xã h i SHHT S h u trí tu SOE Doanh nghi p Nhà nư c SUF R ng c d ng SWOT Th m nh, i m y u, Cơ h i, Thách th c T/c T p chí 6
TS Ti n s TSKH Ti n s khoa h c ThS Th c s UBND U ban nhân dân UNDP Chương trình Phát tri n Liên h p qu c UNESCO T ch c Giáo d c, Khoa h c và Văn hóa Liên h p qu c VBARD Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn Vi t Nam VBSP Ngân hàng Chính sách Xã h i VHDT Văn hoá dân t c VND ng Vi t Nam WIPO T ch c s h u trí tu Liên h p qu c. WTO T ch c Thương m i Th gi i 7
L I NÓI U D án nghiên c u T ng k t các phương pháp phát tri n và tìm ki m cơ ch nh m nâng cao ti ng nói c a các dân t c thi u s do OHK tài tr ư c chia làm 2 giai o n: 1/Phân tích tài li u th c p và 2/ ánh giá t i th c a. V i c 2 giai o n, nghiên c u u t p trung vào tìm hi u các kinh nghi m c a m t s ch trương, chính sách c a Chính ph , các d án tài tr ho t ng v lĩnh v c gi m nghèo và phát tri n c ng ng trong nh ng năm v a qua. Các d án, chương trình này ch y u liên quan n vi c v n d ng các tri th c b n a trong gi m nghèo, phát tri n b n v ng, v n dân ch cơ s và chuy n i hình th c qu n lý các a phương. Thông qua vi c t ng h p và và phân tích nh ng bài h c kinh nghi m (thành công và chưa thành công) c a các d án và các chương trình ó, nghiên c u s xác nh nh ng v n c n gi i quy t trong vi c thi t l p k ho ch và các cách ti p c n c n ư c áp d ng trong các chương trình và d án trong tương lai. Báo cáo này là k t qu giai o n 1 c a d án, ư c vi t trên cơ s t ng h p và phân tích ngu n tài li u th c p liên quan n các chính sách, chương trình và d án ã ư c th c hi n vùng dân t c thi u s . M c tiêu c a báo cáo là nh m ch ra nh ng b t c p có th nh hư ng n vi c t n d ng các tri th c b n a cho phát tri n b n v ng, nâng cao năng l c, ti ng nói và quy n t ch c a ngư i dân. ng th i, báo cáo cũng chu n b cho nh ng n i dung mà nhóm nghiên c u s th c hi n t i các a phương trong tương lai không xa. i u khó khăn nh t khi th c hi n báo cáo này là ngu n tài li u th c p quá l n. Ngoài h th ng ch trương, chính sách có tính pháp quy, còn có r t nhi u báo cáo ánh giá, t ng k t d án và ương nhiên, trong s các tài li u ư c tham kh o, còn có c các nghiên c u cơ b n và nghiên c u phát tri n ã ư c công b khác. Báo cáo này s là cơ s phân tích xác nh các ho t ng cho nhóm nghiên c u t i a bàn i n dã trong tương lai b sung tư li u cho báo cáo nghiên c u cu i cùng. Vì th , nhóm nghiên c u ã c g ng thi t k báo cáo theo cách th c phù h p và d hi u nh t. Trư c khi b n báo cáo ư c g i t i OHK, nhóm nghiên c u ã nh n ư c nhi u ý ki n chia x t các nhà khoa h c thu c m t s lĩnh v c liên quan. Chúng tôi xin trân tr ng c m ơn PGS.TS. Kh ng Di n (Vi n Khoa h c xã h i vùng Trung b và Tây Nguyên), TS. Bùi Văn o (Vi n Khoa h c xã h i vùng Trung b và Tây Nguyên), PGS.TS. Nguy n T t C nh ( i h c Nông nghi p I - Hà N i), PGS.TS. Lê S Giáo ( i h c Khoa h c xã h i và Nhân văn, i h c Qu c gia Hà N i), TS. Nguy n Văn Chính ( i h c Khoa h c xã h i và Nhân văn, i h c Qu c gia Hà N i), TS. Nguy n Quang A (Vi n Nghiên c u Chính sách) và nhi u b n bè khác ã cung c p tư li u ho c thúc y chúng tôi hoàn thành công vi c c a mình. Thay m t nhóm nghiên c u TS. Mai Thanh Sơn 8
I. D N NH P 1. B i c nh nghiên c u Vi t Nam là m t qu c gia a dân t c, a s c thái văn hoá. Chính sách dân t c luôn là m t b ph n h t s c quan tr ng và không th thi u trong h th ng chính sách c a ng C ng s n và nhà nư c Vi t Nam. i v i h th ng chính sách dân t c, trong hơn 30 năm qua (k t ngày th ng nh t t nư c), nhà nư c Vi t Nam ã có nh ng s thay i căn b n trong nh n th c và áp d ng th c ti n. T ch t p trung bao c p, áp t t trên xu ng (nh ng năm 1970-1980); ã d n chuy n sang th c hi n các sáng ki n trong vi c y m nh s tham gia c a ngư i dân (1980-1990) và hi n nay ang th c hi n theo phương châm phát tri n theo nh hư ng c ng ng (t sau năm 2000). H th ng chính sách mà nhà nư c Vi t Nam ã ban hành trong th i kỳ i m i khá toàn di n, tác ng n nhi u lĩnh v c c a i s ng kinh t , chính tr , văn hoá, xã h i. Nh có các chính sách ó mà vùng dân t c thi u s ã có bư c phát tri n quan tr ng, cơ c u kinh t bư c u có s chuy n d ch theo hư ng công nghi p hoá, hi n i hoá và t ư c s tăng trư ng khá; cơ s h t ng ngày càng ư c c i thi n, i s ng v t ch t - tinh th n c a ngư i dân không ng ng ư c nâng cao. Theo ánh giá c a các cơ quan qu n lý nhà nư c v v n dân t c và v n nghèo ói, bên c nh nh ng k t qu ã t ư c, quá trình phát tri n kinh t -xã h i vùng dân t c thi u s cũng b c l nh ng v n c n s m ư c kh c ph c. T c tăng trư ng vùng dân t c thi u s khá song chưa v ng ch c, cơ c u kinh t chuy n d ch ch m, m c chênh l ch v i s ng gi a ng bào dân t c thi u s và ngư i Kinh có xu hư ng ngày càng tăng, s ti p c n c a ngư i dân n các d ch v xã h i cơ b n như y t , giáo d c còn nhi u h n ch . c bi t, trong quá trình phát tri n, vùng dân t c thi u s ã và ang n y sinh nh ng mâu thu n gi a truy n th ng và hi n i, gi a b n s c văn hoá riêng và xu th toàn c u hoá, hi n i hoá. Nhi u tri th c b n a (trong sinh k , qu n lý xã h i và i s ng tinh th n) v n là cơ s duy trì cu c s ng c ng ng, cũng là các y u t chính t o nên b n s c văn hoá t c ngư i, ã và ang b mai m t ho c t ng bư c b ph nh n. Th c t y òi h i ph i có nh ng nghiên c u chuyên sâu nh m tìm ra m t quy trình có tính ch t nguyên t c hay ít nh t cũng là m t khung lý thuy t cho quá trình xây d ng k ho ch và th c hi n các d án phát tri n vùng mi n núi và dân t c, sao cho v a m b o ư c s phát tri n b n v ng, n nh, ít r i ro, v a giúp cho ngư i dân gi ư c các c trưng văn hoá riêng c a mình. ng th i, quá trình phát tri n y ph i ư c di n ra trong b i c nh mà ó quy n c a ngư i dân luôn ư c cao, nh ng b t bình ng v gi i ư c gi m thi u n m c th p nh t. 2. Các câu h i nghiên c u chính Trong quá trình phân tích v các v n ang ư c t ra trong th c ti n phát tri n vùng ng bào dân t c thi u s , có r t nhi u y u t ã ư c c p n. Tuy nhiên, trong khuôn kh c a d án này, chúng tôi s ch hư ng n gi i quy t các v n ư c coi là then ch t, nh m tr l i cho các câu h i nghiên c u sau: - Làm th nào duy trì và s d ng các ki n th c b n a như là cơ s cho các chương trình phát tri n? - Làm th nào t o i u ki n thu n l i c ng ng ngư i dân t c thi u s nói lên m i quan tâm và nhu c u c a h trư c các quan ch c a phương và công chúng? 9
- Làm th nào c ng ng ngư i dân t c thi u s i phó t t nh t v i các cú s c/s thay i l n v văn hoá và sinh k . - Làm th nào các cơ ch c a chính ph phù h p v i s lãnh o truy n th ng ph c v t t hơn cho s phát tri n c a c ng ng các dân t c thi u s ? - Câu h i t ng quát liên quan n gi i và các chính sách phát tri n là: Nh ng n i dung c a các chính sách v vai trò gi i và quan h quy n l c c p gia ình và c ng ng là gì? 3. Các phương pháp nghiên c u chính - Phương pháp l ch s : Rà soát các văn b n chính sách, các báo cáo ánh giá vi c th c hi n chính sách. Tìm hi u nh ng tài ã ư c th c hi n trong nghiên c u cơ b n và nghiên c u phát tri n liên quan n n i dung d án. - Phương pháp chuyên gia: Tham v n các chuyên gia trong lĩnh v c nghiên c u cơ b n và nghiên c u phát tri n v nh ng v n mà d án quan tâm (thông các bu i h i th o và nh ng bu i ph ng v n sâu). - Phương pháp PRA: S d ng công c cây v n tìm ra nh ng b t c p trong vi c ho ch nh và th c thi chính sách, t ó tìm các bi n pháp kh c ph c. - Phương pháp nhân h c - dân t c h c: Ph ng v n sâu nh m tìm hi u vi c th c hi n các chính sách trong nh ng năm qua m t s a phương, m t s dân t c thu c các nhóm ngôn ng khác nhau. - Các công c phân tích gi i. Ví d : ma tr n phân tích gi i (Rani Parker), phương pháp quan h xã h i (Naila Kabeer), khung phân tích Harvard. 4. Các ngu n tư li u, kinh nghi m ph c v nghiên c u Báo cáo cu i cùng c a d án s d a trên c 2 ngu n tư li u: Tài li u th c p và tư li u i n dã thu th p ư c t i các a phương. B n báo cáo này ư c xây d ng trên cơ s phân tích các ch trương, chính sách mà nhà nư c Vi t Nam ã và ang th c hi n; các kinh nghi m c a m t s d án, chương trình c a chính ph , các chương trình ư c các nhà tài tr và các t ch c phi chính ph h tr ã và ang ho t ng vùng dân t c thi u s . Bên c nh ó, nhóm công tác còn tham kh o nhi u nghiên c u cơ b n ã ư c công b tìm hi u v các khái ni m chu n và xây d ng khung lý thuy t cho nghiên c u th c a trong tương lai. T ng s tài li u ư c tham kh o và ưa ra phân tích lên n hơn 200 u m c, thu c các nhóm sau: - Các nghiên c u cơ b n thu c nhi u lĩnh v c: Dân t c h c, nông h c, y - dư c h c, kinh t h c… - Các ch trương chính sách c a ng và Nhà nư c liên quan n dân t c thi u s ã ban hành trong nh ng năm sau 1975, c bi t là t sau năm 1986. - Các tài li u cơ s - cơ b n v phát tri n và phát tri n b n v ng. - Các báo cáo ánh giá v th c tr ng kinh t - văn hoá - xã h i mi n núi và vùng dân t c thi u s . - Các báo cáo ánh giá sơ k t, t ng k t vi c th c hi n các ch trương, chính sách, d án (chính ph và phi chính ph ). 5. K ho c th c hi n D án ư c th c hi n trong th i gian 5 tháng v i 2 giai o n chính. 1/ Phân tích các ngu n tài li u th c p (bao g m các nghiên c u v chính sách ã ư c th c hi n, các văn b n chính sách ã ư c ban hành và báo cáo k t qu th c hi n các chính sách ó) và xu t các n i dung c n nghiên c u t i th c a. 2/ Nghiên c u i n dã, s ư c th c hi n sau khi các xu t c a giai o n 1 ư c ch p nh n. K t qu nghiên 10
c u i n dã s b sung (kh ng nh hay ph nh n) các lu n i m ư c ưa ra t báo cáo phân tích tài li u th c p và là cơ s quan tr ng cho vi c vi t báo cáo cu i cùng. Trong quá trình th c hi n d án, vi c tham v n chuyên gia ư c coi là 1 trong nh ng phương pháp ưu tiên. Vì th , sau khi có k t qu phân tích các tài li u th c p và nh ng xu t cho nghiên c u th c a, OHK s ti n hành 1 cu c H i th o nh m tham kh o ý ki n các bên liên quan, trong ó có các chuyên gia v xây d ng và th c hi n chính sách. Trư c khi ư c trình và thông qua, b n báo cáo cu i cùng cũng s ư c th o lu n nh ng c p khác nhau. B n báo cáo này là k t qu c a quá trình nghiên c u giai o n 1 c a d án. II. T NG QUAN V H TH NG CHÍNH SÁCH DÂN T C Trong di n trình phát tri n, ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam luôn coi v n dân t c và công tác dân t c có v trí chi n lư c trong ư ng l i chính sách. K t khi m i thành l p n nay, các Văn ki n c a CSVN u c p n các nhi m v c n ph i làm gi i quy t v n dân t c và công tác dân t c cho t ng giai o n c th . Trong các cu c chi n tranh b o v T qu c, v n dân t c và i oàn k t dân t c là m t trong nh ng nhi m v hàng u. Ph n l n di n tích mi n núi và vùng ng bào dân t c thi u s t B c vào Nam ã luôn là căn c a cách m ng. Ngư i dân các dân t c thi u s luôn sát cánh chi n u cùng nhân dân c nư c. Khi t nư c hoàn toàn th ng nh t, ng C ng s n Vi t Nam ã luôn coi vi c phát tri n kinh t - văn hoá - xã h i vùng ng bào dân t c thi u s là m t v n có tính ch t chi n lư c; v a là m c tiêu c a s nghi p cách m ng, v a là cơ s m b o an ninh chính tr , s n nh xã h i và toàn v n lãnh th . Văn ki n i h i i bi u toàn qu c l n th IX c a ng C ng s n Vi t Nam ch rõ "v n dân t c và oàn k t dân t c luôn luôn có v chi n lư c trong s nghi p cách m ng" (Văn ki n i h i i bi u toàn qu c l n th IX, CSVN, trang Web c a CSVN). T nh n th c ó, chính sách i v i các dân t c thi u s luôn là m t b ph n không th thi u trong h th ng chính sách c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam c a m i th i kỳ. Tuy nhiên, t năm 1986 tr v trư c, vi c ho ch nh chính sách dân t c luôn ư c làm theo hư ng t trên xu ng dư i, t Trung ương xu ng a phương. Các chính sách này n m trong h th ng chính sách chung c a m t cơ ch mà sau này ngư i ta thư ng g i là “t p trung, quan liêu, bao c p”. Ngư i dân các dân t c thi u s h u như không ư c tham gia vào vi c ho ch nh các chính sách hay chi n lư c phát tri n cho chính b n thân mình. T sau năm 1986, nh t là t khi có Ngh quy t s 22 c a B Chính tr Trung ương ng (khoá VI, ngày 27/11/1989) v ch trương, chính sách l n phát tri n kinh t - xã h i mi n núi, nh m thúc y phát tri n kinh t - xã h i, t ng bư c nâng cao i s ng ng bào các dân t c mi n núi, góp ph n phát tri n kinh t - xã h i chung c a c nư c và Quy t nh 72 c a Th tư ng Chính ph (ngày 13/3/1990) “V m t s ch trương chính sách c th phát tri n kinh t - xã h i mi n núi”, công tác ho ch nh chính sách ã có nh ng chuy n bi n rõ r t, v i phương châm ngày càng dân ch hơn, phương pháp ngày càng khoa h c hơn và k ho ch ngày càng dài h n hơn (xem thêm ph n Ph l c: Tóm lư c m t s ch trương, chính sách l n c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam). 1. nh hư ng nhi m v tr ng tâm c a chính sách dân t c hi n nay Hơn 30 năm qua, ã có nhi u ch trương, chính sách i v i ng bào dân t c thi u s ư c ban hành, v i m c tiêu thúc y s phát tri n toàn di n khu v c v n ư c coi là t t h u hơn so v i m t b ng chung c a c nư c. Nh m t ư c các m c tiêu phát tri n vùng dân t c và mi n núi n năm 2010, Ngh quy t H i ngh l n th 11
7, Ban ch p hành Trung ương (BCHTW) ng C ng s n Vi t Nam Khoá IX, v công tác dân t c ra chính sách dân t c trong giai o n hi n nay c n t p trung gi i quy t t t nh ng nhi m v tr ng tâm sau: 1.1. V chính tr Tăng cư ng b o m quy n làm ch c a các dân t c thi u s bao g m quy n làm ch i di n và quy n làm ch tr c ti p, k t h p v i t qu n cơ s . Tăng cư ng i di n c a các dân t c thi u s trong h th ng chính tr t cơ s n Trung ương. B o m ngày càng có nhi u ngư i dân t c thi u s ư c tham gia vào Qu c h i, H i ng nhân dân, chính quy n và các t ch c, oàn th chính tr - xã h i các c p t Trung ương t i a phương. C ng c và nâng cao ch t lư ng h th ng chính tr cơ s vùng dân t c thi u s . Ki n toàn nâng cao ch t lư ng i ngũ cán b cơ s . Kh c ph c tình tr ng quan liêu, xa dân c a m t s cán b hi n nay. Th c hi n t t công tác quy ho ch, ào t o, b i dư ng, s d ng, ãi ng cán b là ngư i dân t c thi u s . Tăng cư ng dân ch cơ s , nâng cao ý th c c ng ng nh m c ng c kh i oàn k t toàn dân. Phát huy vai trò c a cán b dân t c thi u s , già làng, trư ng b n trong tuyên truy n, v n ng t ch c th c hi n t t chính sách c a ng và Nhà nư c. 1.2. V kinh t Phát huy ti m năng, l i th c a vùng dân t c và mi n núi. y m nh chuy n d ch cơ c u kinh t mi n núi theo hư ng phát tri n kinh t hàng hoá nhi u thành ph n; tăng t tr ng công nghi p, d ch v và gi m t tr ng nông – lâm nghi p trong cơ c u kinh t vùng dân t c và mi n núi. T p trung b o v và phát tri n v n tài nguyên r ng, tăng che ph r ng, v a th c hi n tr ng m i 5 tri u ha r ng, v a tăng cư ng b o v r ng hi n có. ng th i có chính sách c th , phù h p v i r ng c d ng, r ng phòng h , r ng tr ng m i. L a ch n cơ c u cây tr ng, v t nuôi phù h p, nh m phát tri n n n nông nghi p hàng hoá hi u qu , n nh lâu dài theo cơ ch th trư ng. Phát tri n vùng s n xu t cây công nghi p, cây ăn qu , cây dư c li u phù h p v i l i th , t ai khí h u các ti u vùng. Phát tri n chăn nuôi i gia súc, ưa chăn nuôi tr thành ngành kinh t chính c a mi n núi. Phát tri n công nghi p ch bi n nông lâm s n, chú tr ng phát tri n công nghi p nh và th công nghi p. Khôi ph c và m r ng ngh truy n th ng như s n xu t công c , d t th c m, an lát,… Phát tri n thương m i, d ch v nh m y m nh n n kinh t hàng hoá vùng dân t c và mi n núi. Th c hi n chính sách tr giá tr cư c các m t hàng thi t y u và tiêu th s n ph m i v i bà con các dân t c vùng cao, vùng sâu, vùng xa. Ưu tiên t p trung u tư phát tri n nhanh k t c u h t ng ph c v s n xu t và i s ng c a ng bào các dân t c, áp ng yêu c u phát tri n kinh t – xã h i vùng dân t c và mi n núi. u tư, nâng c p và xây d ng m i các tuy n ư ng giao thông, các công trình thu l i, thu i n, lư i i n qu c gia, bưu chính vi n thông,… Nh ng v n c p bách c n ư c t p trung gi i quy t ngay là: - y m nh công cu c xoá ói nghèo, nâng cao m c s ng c a ng bào các dân t c thi u s , tr ng tâm là ng bào vùng cao, vùng sâu, vùng xa xôi h o lánh. - T p trung gi i quy t ngay nh ng v n b c xúc như thi u t s n xu t, t , thi u nư c sinh ho t, thi u tư li u s n xu t, di dân t do, du canh du cư,… 12
- Hoàn thi n xây d ng h th ng k t c u h t ng thi t y u các xã c bi t khó khăn vùng dân t c và mi n núi. - Chú tr ng công tác khuy n nông, khuy n lâm, chuy n giao khoa h c công ngh vùng ng bào dân t c thi u s . 1.3. V các v n xã h i V giáo d c và ào t o, c n c ng c v ng ch c ph c p giáo d c ti u h c và xoá mù ch ; tăng cư ng u tư và hoàn thành ph c p trung h c cơ s vào năm 2010. T p trung u tư xây d ng, nâng c p trư ng l p và cơ s v t ch t giáo d c vùng dân t c và mi n núi. Khuy n khích m các l p n i trú, bán trú v i nh ng nơi ng bào dân t c thi u s s ng r i rác phân tán theo phương th c “Nhà nư c và nhân dân cùng làm”. C ng c và hoàn thi n h th ng trư ng ph thông dân t c n i trú t nh, huy n t o ngu n ào t o con em ng bào dân t c áp ng yêu c u phát tri n kinh t – xã h i c a a phương. Ti p t c th c hi n chính sách ưu tiên tuy n sinh và c tuy n vào các trư ng i h c, cao ng, trung h c chuyên nghi p. Chú tr ng ào t o ngh cho con em ng bào dân t c thi u s . Nghiên c u và t ch c t t vi c d y ch dân t c. V y t , tăng cư ng cơ s v t ch t k thu t và nâng cao ch t lư ng phòng b nh, khám ch a b nh cho ng bào dân t c, nh t là ng bào vùng cao, vùng sâu, vùng xa c bi t khó khăn. C ng c h th ng y t vùng dân t c và mi n núi các c p, c bi t là m ng lư i y t cơ s xã, thôn, b n. Khuy n khích phát tri n y h c c truy n, kinh nghi m ch a b nh dân gian, s d ng ngu n dư c li u t i ch c a ng bào dân t c. Th c hi n chính sách ưu ãi khám ch a b nh i v i ng bào dân t c thi u s , nh t là i v i các h nghèo. V văn hoá, thông tin, chú tr ng khuy n khích các ho t ng văn hoá truy n th ng c a các dân t c thi u s nh m b o t n và ch n hưng văn hoá các dân t c. Bài tr các h t c l c h u, các t n n xã h i, xây d ng b n, làng văn hoá giàu b n s c dân t c. C ng c và nâng cao ch t lư ng ho t ng c a các i thông tin lưu ng, ưa sách báo n v i ng bào dân t c thi u s vùng cao, vùng sâu, vùng xa. C i ti n n i dung và tăng th i lư ng chương trình phát thanh, truy n hình ti ng dân t c. 1.4. V công tác cán b Th c hi n t t công tác quy ho ch, ào t o b i dư ng, s d ng cán b dân t c thi u s cho t ng vùng, t ng dân t c. Trong nh ng năm trư c m t, c n tăng cư ng cán b có năng l c và ph m ch t t t n công tác vùng ng bào dân t c thi u s , nh t là nh ng a bàn xung y u v chính tr , an ninh, qu c phòng. Chú tr ng b i dư ng, ào t o thanh niên dân t c thi u s sau khi hoàn thành nghĩa v quân s tr v a phương làm ngu n b sung i ngũ cán b cơ s . Nghiên c u s a i, b sung các cơ ch , chính sách ãi ng cán b công tác vùng dân t c và mi n núi, cán b dân t c thi u s . Tăng cư ng b sung s lư ng và nâng cao ch t lư ng i ngũ cán b dân t c thi u s trong h th ng t ch c chính tr vùng ng bào dân t c thi u s , nh t là i v i các dân t c thi u s hi n nay có t l cán b th p (xem thêm ph n Ph l c: Tóm lư c m t s ch trương, chính sách l n c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam). 2. Các nguyên t c chính trong xây d ng và t ch c th c hi n chính sách dân t c Trên cơ s c a s nh hư ng có tính chi n lư c, vi c ho ch nh chính sách dân t c c th c n d a trên nh ng nguyên t c nh t nh. M t s nguyên t c trong ó ư c coi là cơ s quan tr ng, là nh hư ng xuyên su t m i th i kỳ (bình ng gi a các dân t c, oàn k t gi a các dân t c và tương tr giúp l n nhau gi a các dân 13
t c), nhưng cũng có nh ng nguyên t c m i ư c hình thành trong nh ng năm g n ây ph n ánh s i m i trong tư duy, nh n th c và ng d ng th c ti n (nghiên c u liên - a ngành, nguyên t c phát tri n b n v ng). T vi c phân tích các ch trương, chính sách l n c a ng C ng s n và nhà nư c Vi t Nam (xem danh m c ph n Ph l c: Tóm lư c m t s ch trương, chính sách l n c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam) có th tóm lư c nh ng nguyên t c cơ b n ang ư c áp d ng cho vi c ho ch nh chính sách dân t c trong giai o n hi n nay như sau: 2.1. Bình ng, oàn k t, tương tr giúp nhau cùng phát tri n ây là nguyên t c cơ b n ch o toàn b quá trình nghiên c u ho ch nh chính sách dân t c và t ch c th c hi n chính sách dân t c. ng C ng s n và nhà nư c Vi t Nam nh n th c rõ m t i u r ng: i v i m t t nư c có nhi u dân t c cùng chung s ng thì h th ng chính sách ph i t o ra m i i u ki n thu n l i cho t t c các dân t c phát tri n bình ng v m i m t trong i s ng xã h i. Các dân t c không phân bi t a s hay thi u s , trình phát tri n cao hay th p u bình ng v quy n l i và nghĩa v trong m i lĩnh v c i s ng xã h i. Quy n bình ng gi a các dân t c, trư c h t là quy n bình ng v chính tr , ch ng m i bi u hi n chia r , kỳ th dân t c, dân t c h p hòi, dân t c c c oan, t ty dân t c... Quy n bình ng v kinh t m b o s bình ng trong quan h l i ích gi a các dân t c. Nhà nư c có trách nhi m giúp các dân t c có kinh t ch m phát tri n cùng t ư c trình phát tri n chung v i các dân t c khác trong c nư c. Bình ng v văn hoá xã h i b o m cho vi c gi gìn và phát huy b n s c văn hoá c a các dân t c, làm a d ng và phong phú n n văn hoá Vi t Nam th ng nh t. Do ph n l n các dân t c thi u s Vi t Nam hi n nay có trình phát tri n th p, vì v y bên c nh vi c b o m quy n bình ng toàn di n v chính tr , kinh t , văn hoá, xã h i, chính sách dân t c c a Nhà nư c ph i t o m i i u ki n thu n l i ng bào các dân t c thi u s có cơ h i phát tri n bình ng v i dân t c a s . S quan tâm tương tr , giúp nhau cùng phát tri n là tư tư ng c c kỳ quan tr ng trong vi c nghiên c u ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách vùng dân t c và mi n núi. ây là nguyên t c quan tr ng nh t, có tính cơ s nh hư ng cho vi c ho ch nh các chính sách dân t c m i giai o n phát tri n c a di n trình l ch s cách m ng Vi t Nam. 2.2. Chính sách phát tri n vùng ng bào dân t c và mi n núi là m t b ph n h u cơ c a chính sách phát tri n t nư c S nghi p phát tri n kinh t - xã h i vùng ng bào dân t c và mi n núi là s nghi p chung c a c nư c. Nghiên c u, xây d ng và t ch c th c hi n chính sách phát tri n vùng dân t c, mi n núi trư c h t là ph c v tr c ti p ng bào các dân t c t i ch , ng th i còn vì l i ích qu c gia, vì l i ích chung c a nhân dân c nư c, gi gìn, b o v biên cương c a T qu c. u tư cho phát tri n vùng dân t c và mi n núi là u tư cho s nghi p phát tri n chung, lâu dài và b n v ng c a t nư c. ó là nh ng nh n th c mang tính khoa h c cao, th hi n t m nhìn bao quát chi n lư c c a các nhà ho ch nh chính sách dân t c. Chính sách phát tri n vùng dân t c và mi n núi ư c xây d ng, th c hi n trên cơ s chi n lư c quy ho ch, k ho ch phát tri n chung c a c nư c. Nó ư c c th hoá t chính sách chung cho phù h p i u ki n th c t vùng dân t c và mi n núi. Th m chí, ã có nh ng ch trương, chính sách riêng cho nhóm các dân t c có dân s ít và vùng c bi t khó khăn (các dân t c như R c, La H , Rơ Măm…; vùng huy n Mư g Tè, t nh Lai Châu và t nh Hà Giang…). Chính sách phát tri n vùng dân t c và 14
mi n núi úng n, hi u qu s là m t ng l c phát tri n m nh m và t o s n nh, b n v ng cho t nư c. 2.3. Ngư i dân ph i là ch th trong th c hi n chính sách dân t c và c n phát huy tính ch ng, sáng t o và n i l c c a ng bào các dân t c Chính sách phát tri n i v i dân t c thi u s ph i t con ngư i là v trí trung tâm, v a là m c tiêu v a là ng l c c a quá trình phát tri n. ng bào dân t c là ch th và là l c lư ng quy t nh n k t qu th c hi n chính sách a phương mình. Ph i tôn tr ng tính t ch , ý th c trách nhi m, phong t c t p quán c a ng bào các dân t c, không áp t, bao bi n, làm thay trong nghiên c u xu t chính sách và trong t ch c th c hi n chính sách. S nghi p công nghi p hoá, hi n i hoá vùng dân t c và mi n núi hi n nay òi h i ngu n nhân l c có ch t lư ng cao c v h c v n và k năng ngh nghi p, c v ph m ch t o c l i s ng và s c kho . Vì v y, chính sách phát tri n vùng dân t c thi u s trư c h t ph i ưu tiên u tư phát tri n con ngư i, t p trung và huy ng m i ngu n l c nh m c i thi n i s ng v t ch t và tinh th n, nâng cao dân trí, t o nên s c m nh n i l c m i c ng ng dân t c nhanh chóng ưa vùng dân t c và mi n núi thoát kh i ói nghèo, l c h u cùng hoà nh p v i nh p phát tri n chung c a c nư c. Trong vi c ho ch nh chính sách trư c ây, ngư i dân không ư c tham gia tr c ti p và quá trình ra quy t nh. Nh ng năm 1980-1990, ngư i dân b t u ư c ng viên tham gia vào các quá trình xây d ng chính sách và t sau năm 2000, vi c phát tri n vùng dân t c thi u s ã cơ b n ư c th c hi n theo hư ng c ng ng. Phát tri n L y c ng ng làm nh hư ng, coi ngư i dân nghèo và c ng ng nghèo là i tác trong phát tri n là m t phương châm ang ư c coi tr ng trong chính sách gi m nghèo hi n nay. nh hư ng này cũng ã chuy n giao trách nhi m qu n lý ngu n tài nguyên thiên nhiên và quá trình ra quy t nh cho c p hành chính cơ s và cho các nhóm c ng ng. Theo hư ng này, Phát tri n L y c ng ng làm nh hư ng cũng có th ư c coi là nh hư ng “tin c y vào c ng ng” – mà hi n nay Nhà nư c và các nhà tài tr u mong mu n ngư i dân a phương có th t ưa ra nh ng quy t nh i v i nh ng ưu tiên phát tri n c a chính h , ng th i nâng cao ư c năng l c c a lãnh o, cán b a phương trong qu n lý và th c hi n các ho t ng phát tri n m t cách có hi u qu (WB-MPI, 2003: Phát tri n l y c ng ng làm nh hư ng). Nh ng nguyên t c c a Phát tri n L y c ng ng làm nh hư ng ã áp d ng trong nhi u chính sách kinh t và xã h i c a Vi t Nam. Nh ng năm g n ây ã có s gia tăng v d án và chương trình th c hi n theo các nguyên t c này. ã có nhi u kinh nghi m khác nhau t các d án và chương trình ó, và chúng ta ã th y nh ng tác ng tích c c n phát tri n kinh t xã h i c a nhi u vùng nông thôn. Tuy nhiên ngư i dân các dân t c thi u s v n còn ph i i m t v i r t nhi u khó khăn. C n ph i tích c c ánh giá và nhân r ng các mô hình thành công v xóa ói gi m nghèo và phát tri n vùng nông thôn, nh t là vùng dân t c thi u s , nh hư ng t t hơn t i nh ng i tư ng c n s giúp và các nhóm kinh t xã h i, và tăng hi u qu và hòa nh p c a d án và các chương trình trên cùng m t a bàn, ng th i giúp tăng cư ng c i cách hành chính và phân c p qu n lý c a Nhà nư c. Chính sách phát tri n kinh t - xã h i vùng dân t c và mi n núi ph i kh c ph c tư tư ng trông ch , l i vào Nhà nư c vào ngu n l c c a Trung ương, xem nh n l c c a a phương, c a c ng ng và c a m i ngư i dân. Chính sách c n khuy n khích, huy ng, lôi cu n ư c m i ngư i dân, m i c ng ng tham gia tích c c th c hi n hi u qu cho s phát tri n c a c ng ng, c a a phương nơi sinh s ng. Chính 15
sách ph i ư c phân c p m nh trong quá trình t ch c th c hi n, t o i u ki n thu n l i các a phương vùng dân t c và mi n núi khai thác m i ti m năng, th m nh c a mình, t l c t cư ng vươn lên nhanh chóng hoà nh p cùng phát tri n chung c a c nư c. Chính sách u tư c a Nhà nư c t p trung vào phát tri n k t c u h t ng: giao thông, i n, bưu chính vi n thông, trư ng h c, tr m xá, cơ s ch bi n... ph c v s n xu t và i s ng c a ng bào các dân t c. Nh ng gì ngư i dân có th làm ư c thì Nhà nư c t o l p cơ ch , chính sách, tr giúp v k thu t, thông tin th trư ng... ng bào ch ng và ch u trách nhi m v i công vi c c a mình, th c hi n t t phương châm "Nhà nư c và nhân dân cùng làm". Chính sách không ư c mang tính áp t, khuy n khích m nh m ngư i dân tham gia xu t xây d ng chính sách, trong t ch c th c hi n và ki m tra giám sát ánh giá chính sách. 2.4. Chính sách dân t c v a ph i mang tính toàn di n, v a ph i phù h p v i c i m t nhiên, l ch s , xã h i, văn hoá c a t ng vùng, t ng dân t c Chính sách phát tri n vùng dân t c và mi n núi ph i toàn di n c v chính tr , kinh t , văn hoá, xã h i, an ninh qu c phòng. T p trung phát tri n m nh kinh t , quan tâm gi i quy t t t các v n xã h i, c i thi n nâng cao i s ng v t ch t và tinh th n c a ng bào các dân t c. Chính sách phát tri n kinh t vùng dân t c và mi n núi còn d a trên cơ s phát tri n kinh t hàng hoá nhi u thành ph n, trong ó c n c bi t coi tr ng kinh t h gia ình. Các chính sách ph i bi t khai thác l i th so sánh c a mi n núi v tài nguyên khoáng s n, ngu n nư c, khí h u t ai, r ng, du l ch sinh thái, du l ch văn hoá t c ngư i... Hi n nay, trong i u ki n phát tri n n n kinh t th trư ng, xu th h i nh p v i khu v c và qu c t vùng dân t c và mi n núi ang n y sinh nhi u v n b c xúc như t l ói nghèo c a ng bào dân t c thi u s vùng sâu, vùng xa, vùng c bi t khó khăn v n m c cao, kho ng cách chênh l ch phát tri n c a m t s dân t c thi u s có xu hư ng ngày càng tăng, b n s c văn hoá dân t c ang b mai m t,... Vì v y vi c nghiên c u xây d ng chính sách ph i c bi t chú tr ng n gi i quy t nh ng v n xã h i ang n y sinh vùng dân t c và mi n núi. ng th i, chính sách dân t c còn ph i phù h p v i các c i m t nhiên, l ch s , xã h i, văn hoá và phong t c t p quán c a t ng vùng, t ng dân t c. ây là m t trong nh ng nguyên t c s m ư c ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam xác nh. Tuy nhiên, nguyên t c này ch th c s ư c coi tr ng t sau năm 1986, năm b n l c a công cu c phát tri n v i s ki n i h i toàn qu c ng C ng s n Vi t Nam l n th VI quy t nh chuy n i cơ c u qu n lý kinh t - xã h i t t p trung quan liêu bao c p sang m c a th trư ng. Theo nguyên t c này, vi c ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách vùng dân t c thi u s ph i tính n y nh ng c i m v i u ki n t nhiên, l ch s , xã h i, b n s c văn hoá c a t ng a phương, t ng vùng, t ng dân t c mang l i l i ích thi t th c cho ngư i dân. Vùng dân t c và mi n núi Vi t Nam a d ng v t nhiên, khác bi t v t p quán, l i s ng và m c phát tri n không ng u, vì v y chính sách ph i phù h p v i i tư ng cư trú trên a bàn và ph i m m d o, linh ho t trong t ch c th c hi n. Ngoài chính sách vĩ mô c a qu c gia, m i a phương vùng dân t c và mi n núi c n b sung thêm chính sách c a a phương mình hoàn thi n h th ng chính sách c a Nhà nư c, ng th i nâng cao ư c hi u qu chính sách trong quá trình t ch c th c hi n cơ s . 2.5. Ti p c n liên - a ngành trong ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách Trong m t th i gian dài, vi c xây d ng chính sách nói chung, chính sách i v i dân t c thi u s nói riêng, luôn ư c ho ch nh b i các cơ quan qu n lý Nhà 16
nư c Trung ương. Theo ánh giá c a Báo cáo Chính tr t i i h i i bi u toàn qu c ng C ng s n Vi t Nam l n th VI, cách làm này có ph n ch quan - duy ý chí và do v y thi u c cơ s khoa h c và tính th c ti n (Văn ki n i h i i bi u toàn qu c CSVN l n th VI, trang web c a CSVN). T sau năm 1986, quan i m liên - a ngành ư c cao và coi là nguyên t c b t bu c khi xây d ng ch trương, chính sách. Theo nguyên t c này, c n quán tri t quan i m ti p c n liên - a ngành trong xây d ng, xu t chính sách; trong t ch c th c hi n và trong ki m tra, giám sát, ánh giá chính sách vùng dân t c và mi n núi. Chính sách dân t c không gi i quy t nh ng v n m t cách ơn l và bi t l p mà ph i t trong t ng th các quan h tác ng n m i ngư i dân và c ng ng các dân t c xem xét. Nghiên c u, ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách dân t c theo quan i m ti p c n liên - a ngành s gi i quy t ư c toàn di n và hài hoà quá trình phát tri n mi n núi nói chung, vùng dân t c thi u s nói riêng. Hi n nay trong xây d ng và t ch c th c hi n chính sách vùng dân t c và mi n núi, cơ ch l ng ghép các ngu n l c u tư chưa rõ ràng, chưa c th , thi u ng b , chưa có s ph i h p th t ch t ch gi a các B , ngành và a phương. Vì v y ã không phát huy ư c s c m nh t ng h p c a chính sách, làm phân tán ngu n l c u tư, ch ng chéo nhau và t o ra nh ng k h d n n tiêu c c trong qu n lý th c hi n chính sách vùng dân t c và mi n núi. Ph i h p liên ngành c n ph i ư c th hi n c th trong t t c các khâu c a quá trình t l p k ho ch u tư n th c thi và ki m tra ánh giá k t qu th c hi n chính sách. 2.6. Quán tri t quan i m phát tri n b n v ng vùng dân t c và mi n núi Nghiên c u, ho ch nh và t ch c th c hi n chính sách dân t c ph i ư c ti p c n theo quan i m phát tri n b n v ng. Chính sách phát tri n kinh t - xã h i vùng dân t c và mi n núi ph i gi i quy t úng n, hài hoà gi a tăng trư ng kinh t v i b o v môi trư ng sinh thái và gi i quy t t t nh ng v n xã h i n y sinh trong quá trình t nư c m c a h i nh p v i các nư c trong khu v c và qu c t và xây d ng n n kinh t th trư ng nh hư ng xã h i ch nghĩa. Vi t Nam, trong su t th i kỳ bao c p, quan ni m v m t t nư c có r ng vàng, bi n b c, và ngu n tài nguyên là vô t n ã t n t i thư ng tr c trong n p nghĩ c a nhi u ngư i. Cũng t quan ni m như v y ã d n t i tình tr ng khai thác b a bãi, không có k ho ch b o v , tái t o, b sung và h qu là hi n nay ngu n tài nguyên tư ng như là vô t n ó ã c n ki t. Xu t phát t th c ti n này, các nhà khoa h c b t u quan tâm t i v n phát tri n b n v ng, kh i u là t các nhà sinh thái h c. M t trong nh ng cơ s khoa h c s m ưa c m t “phát tri n b n v ng” và có óng góp r t l n trong vi c nghiên c u v v n này Vi t Nam là Trung tâm nghiên c u v Tài nguyên và môi trư ng, thu c Trư ng i h c Khoa h c T nhiên, i h c Qu c gia Hà N i. M c dù khái ni m “Phát tri n b n v ng” ch m i ư c bi t n Vi t Nam vào nh ng kho ng cu i th p niên 80 u th p niên 90, nhưng ngay l p t c ã ư c quan tâm v n d ng nhi u c p . ã có hàng lo t công trình nghiên c u v phát tri n b n v ng ư c công b và nhi u tài li u trong s ó ã ư c s d ng làm cơ s cho vi c ho ch nh chính sách nói chung, chính sách dân t c nói riêng. Trên cơ s tham kh o các tiêu chí phát tri n b n v ng trên th gi i (b n v ng kinh t , b n v ng xã h i và b n v ng môi trư ng), các nhà khoa h c ã xu t nh ng tiêu chí c th v phát tri n b n v ng Vi t Nam v i các ch báo như: Ch báo kinh t , xã h i, môi trư ng, chính tr , tinh th n, trí tu , văn hoá, vai trò ph n và ch báo qu c t . Ý ni m "phát tri n b n v ng" nh n m nh n kh năng phát tri n kinh t liên t c lâu dài, không gây ra nh ng h u qu tai h i khó khôi ph c nh ng lĩnh v c khác, 17
nh t là thiên nhiên. Phát tri n mà làm h y ho i môi trư ng ho c ch d a vào nh ng lo i tài nguyên có th c n ki t là m t phát tri n không b n v ng. Hi n nay, môi trư ng sinh thái vùng dân t c và mi n núi ang ph i i m t v i nh ng nguy cơ to l n như tình tr ng khai thác tài nguyên b a bãi, r ng b tàn phá, t và ngu n nư c b suy thoái. Vì v y chính sách ph i t o d ng ư c s chia s trách nhi m chung c a c nư c gìn gi b o v môi trư ng sinh thái vùng dân t c và mi n núi. * * * Nhìn chung, nh hư ng công tác dân t c c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam trong nh ng năm qua ã th hi n t m nhìn có tính ch t chi n lư c, lâu dài, toàn di n, h p lý và m b o tính nhân văn. Vi c ho ch nh chính sách dân t c trong giai o n hi n nay ã th hi n ư c tính linh ho t trong vi c v n d ng các cơ s lý lu n và th c ti n. Bên c nh vi c cao nh ng nguyên lý c a ch nghĩa Mác – Lênin và tư tư ng H Chí Minh, nh ng lý thuy t có tính ch t ph bi n toàn c u v phát tri n và phát tri n b n v ng cũng ã ư c xem xét áp d ng. Các cơ s y cơ b n m b o tính khoa h c. V m t cơ s th c ti n, vi c xây d ng ph n l n các ch trương, chính sách ã tương i bám sát vào nh ng nh n nh sát th c, khách quan c a di n bi n tình hình t ng vùng, t ng dân t c hay nhóm dân t c. Các cơ s th c ti n (EMs phân b xen k nhau trên di n r ng, có trình phát tri n không ng u v kinh t - xã h i, có i s ng khó khăn, có s c thái văn hoá a d ng, có chung v n m nh l ch s ...) ã ư c nh n th c úng. Trên n n t ng c a cơ s lý lu n và th c ti n ó, v cơ b n các ch trương, chính sách c a ng C ng s n và Nhà nư c Vi t Nam v dân t c thi u s ã ưa ra ư c nh ng nguyên t c thích h p. N u th c hi n y các nguyên t c ó, ch c ch n i s ng ngư i dân các dân t c thi u s s có nh ng bư c ti n áng k . Kinh t s có s tăng trư ng nhanh, môi trư ng sinh thái nhân văn s m b o cho phát tri n b n v ng trong tương lai, các giá tr văn hoá t c ngư i s ư c b o t n. V n s ư c nêu ra như nh ng câu h i nghiên c u trong các ánh giá t i a bàn i n dã sau này s là: - Các cơ s th c ti n ã ư c nh n th c úng, nhưng trên th c t ã ư c v n d ng úng n và linh ho t chưa? - Trên th c t , các nguyên t c trong vi c ho ch nh chính sách dân t c ã ư c th c hi n ng b chưa? - Cơ ch b máy quy ho ch, qu n lý và th c hi n chính sách ã phù h p v i yêu c u th c ti n chưa? - Năng l c c a i ngũ cán b qu n lý và th c hi n chính sách ã áp ng ư c nhu c u chưa? - Ngu n v n th c hi n các chính sách (v n ngân sách nhà nư c và t qu xoá ói gi m nghèo, v n huy ng trong dân, ngu n tr giúp c a các t ch c chính ph và phi chính ph ) ã m b o chưa, có ư c s d ng hi u qu và qu n lý ch t ch không?. - Công tác giám sát vi c th c hi n chính sách vùng mi n núi và dân t c thi u s ã t hi u qu như mong i chưa? III. TRI TH C B N A VÀ NH NG V N LIÊN QUAN Có th nói, chưa bao gi các v n liên quan n tri th c b n a l i ư c các gi i ch c Vi t Nam quan tâm như trong th i gian v a qua. Không ch gi i khoa h c, 18
mà c các nhà qu n lý và nh ng ngư i làm công tác phát tri n c ng ng cũng r t quan tâm n vi c tìm hi u v các tri th c b n a c a ngư i dân và cách th c bi n nó tr thành n n t ng cơ s cho vi c phát tri n b n v ng. Tham kh o các tài li u liên quan n v n này, nhóm nghiên c u nh n th y, ã có s nh n th c úng d n v giá tr c a tri th c b n a, v vai trò c a nó trong l ch s và s c n thi t ph i b o t n, duy trì trong i s ng c ng ng hi n nay như m t l i th c nh tranh. ã có nh ng ví d r t thuy t ph c v s thành công trong vi c v n d ng các tri th c b n a vào n l c gi m nghèo, th m chí là làm giàu. Nhưng cũng có nh ng khía c nh h u như không ư c c p n trong quá trình l p k ho ch phát tri n a phương. 1. S nh n th c úng n v tri th c b n a 1.1. Khái ni m và quan ni m M c dù ã ư c nghiên c u t lâu, nhưng cho t i nay khái ni m tri th c b n a hay tri th c truy n th ng v n chưa ư c th ng nh t. Nói cách khác, tri th c b n a - tri th c truy n th ng ư c nh nghĩa theo nhi u cách khác nhau tùy thu c vào các lĩnh v c chuyên môn và theo các m c ích s d ng thu t ng khác nhau. Năm 1978, T ch c S h u trí tu (SHTT) Liên h p qu c (WIPO), ã ti n hành nghiên c u và l n u tiên ưa ra khái ni m “tri th c truy n th ng”. Ban u, khái ni m này ch gi i h n m t lo i tri th c ( ư c coi là truy n th ng) là “các hình th c th hi n văn hóa dân gian” (Expressions of Folklore). Vào năm 1982, “các quy nh m u dành cho lu t qu c gia v b o h các hình th c th hi n văn hóa dân gian ch ng l i vi c khai thác trái phép và nh ng hành vi xâm ph m khác” ã ư c WIPO ph i h p v i UNESCO so n th o và công b , trong ó có nh nghĩa v “các hình th c th hi n văn hóa dân gian”. n nay thu t ng “tri th c truy n th ng” không ch gi i h n “các hình th c th hi n văn hóa dân gian” mà còn bao g m các i tư ng khác như tri th c b n a, ki n th c c truy n, kinh nghi m dân gian… th ng nh t v cách dùng thu t ng , trong Báo cáo v các cu c kh o sát v SHTT và tri th c truy n th ng (1998-1999), dư i góc SHTT, WIPO ã nh nghĩa “tri th c truy n th ng” là các s n ph m văn h c, ngh thu t ho c khoa h c d a trên truy n th ng; s bi u di n; các sáng ch ; các phát minh khoa h c; các ki u dáng; các nhãn hi u, tên và bi u tư ng; các thông tin bí m t, và t t c các sáng ki n ho c s n ph m sáng t o khác là thành qu c a ho t ng trí tu d a trên truy n th ng trong các lĩnh v c công nghi p, khoa h c, văn h c ho c ngh thu t. C m t “d a trên truy n th ng” ư c hi u là các h th ng tri th c, các s n ph m sáng t o, sáng ki n và các hình th c th hi n văn hóa ư c lưu truy n t th h này sang th h khác, thư ng thu c v ho c g n li n v i m t nhóm ngư i c th ho c vùng lãnh th c th nơi nhóm ngư i ó sinh s ng, ư c phát tri n thư ng xuyên thích nghi v i môi trư ng bi n i. Trong “C m nang v tri th c b n a” (tài li u d ch), ư c NXB Nông nghi p n hành năm 2000, m t nh nghĩa cũng ã ư c ưa ra: Tri th c b n a (còn có th g i b ng nh ng tên khác như "ki n th c a phương", "ki n th c k thu t b n a" hay "ki n th c truy n th ng") là ki n th c mà ngư i dân m t c ng ng ã t o nên và ang phát tri n d n theo th i gian. Ngoài các khái ni m k trên, m t s nư c cũng có các quy nh riêng v thu t ng tri th c b n a - tri th c truy n th ng. Vi t Nam, v n này cũng ư c nhi u nhà khoa h c thu c c hai lĩnh v c - khoa h c t nhiên và khoa h c xã h i - như Lê Tr ng Cúc, ào Tr ng Hùng, Ph m Quang Hoan, Ngô c Th nh… quan tâm. Tuỳ theo cách hi u c a mình, h cũng ưa ra nhi u kháí ni m v i nh ng n i hàm khác nhau. Lê Tr ng Cúc ng nh t tri th c a phương v i văn hoá truy n th ng. Theo ông, “tri th c a phương ư c tích lu qua 19
kinh nghi m to l n nh ti p xúc ch t ch v i thiên nhiên, dư i áp l c ch n l c, trong quá trình ti n hoá c a sinh quy n và d n d n tr thành văn hoá truy n th ng” (Lê Tr ng Cúc và c ng s : …). Ngô c Th nh l i g i tri th c a phương là “tri th c dân gian” (Folklore Knowledge) và cho r ng, “ ó là kinh nghi m c a con ngư i tích lu ư c qua quá trình ho t ng lâu dài nh m thích ng và bi n i môi trư ng t nhiên và xã h i, ph c v cho l i ích v t ch t và tinh th n cho b n thân” (Ngô c Th nh: Văn hoá vùng và phân vùng văn hoá Vi t Nam, H, 1996). Tuy nhiên, trên th c t , các khái ni m “ki n th c b n a” (Indigenouse Knowledge), “tri th c a phương” (Local Knowledge), “tri th c truy n th ng” (Traditional Knowledge) và “tri th c dân gian” (Folklore Knowledge) ư c quan ni m g n như ng nghĩa và thư ng ư c s d ng hoán i cho nhau mà không gây nên s hi u l m. Trong nghiên c u này, chúng tôi s s d ng ng th i c 4 cách g i trên ch v m t i tư ng ư c c p n. M t cách khái quát có th hi u: Tri th c b n a, ki n th c b n a hay tri th c truy n th ng là h th ng tri th c mà ngư i dân m t c ng ng tích lũy và phát tri n d a trên kinh nghi m, ã ư c ki m nghi m qua th c ti n và thư ng xuyên thay i thích nghi v i môi trư ng văn hóa, xã h i. Tri th c b n a không h n ch nh ng ngư i dân nông thôn. Trên th c th , b t kỳ nhóm c ng ng nào cũng có ki n th c b n a - nông thôn và thành th ; ngư i nh cư và ngư i du cư; ngư i b n a và ngư i nh p cư. Quá trình xáo tr n dân cư cũng s d n n vi c hình thành các tri th c b n a m i, trên cơ s c a quá trình ti p xúc và bi n i, ào th (nh ng gì không còn phù h p) và tích h p (ti p thu nh ng y u t tri th c m i, có ích cho cu c s ng). Ki n th c b n a thư ng ư c hi u là i l p v i “Ki n th c chính th ng”, ki n th c "Khoa h c", "Phương Tây", "Qu c t " hay "Hi n i". Thu t ng "ki n th c chính th ng" (formal knowledge) dùng ch nh ng h th ng ki n th c phát tri n ph n l n d a trên n n t ng h th ng giáo d c phương Tây - là nh ng ki n th c ư c các trư ng i h c, vi n nghiên c u và công ty tư nhân s d ng phương pháp khoa h c xây d ng nên. ó là nh ng ki n th c ư c ki m ch ng trong phòng thí nghi m, ư c xác nh n trong nh ng văn ki n, nh ng nguyên t c, lu t l , nh ng quy nh và cơ s h t ng k thu t. Ngư c l i, khái ni m ki n th c b n a hay ki n th c a phương dùng ch nh ng thành ph n ki n th c ư c duy trì, phát tri n trong m t th i gian dài v i s tương tác qua l i r t g n gũi gi a con ngư i v i môi trư ng t nhiên. T p h p nh ng hi u bi t, ki n th c và ý nghĩa này là m t ph n c a t ng hòa văn hoá bao g m c h th ng ngôn ng , cách nh danh và phân lo i, phương th c s d ng tài nguyên, các l nghi, giá tr tinh th n và th gi i quan. Nh ng ki n th c này là n n t ng cơ s ưa ra nh ng quy t nh v nhi u phương di n cơ b n c a cu c s ng hàng ngày t i a phương (v n mang tính khép kín, t cung, t c p) như săn b n, hái lư m, ánh cá, canh tác và chăn nuôi, s n xu t lương th c, nư c, s c kho và s thích nghi v i nh ng thay i c a môi trư ng. Ki n th c b n a s d ng ngu n tài nguyên c a a phương, ít ph thu c vào ngu n cung c p t bên ngoài. Ki n th c b n a hi m khi ư c ghi chép l i, ch ư c truy n mi ng t i này sang i khác. Song th c t cho th y, sau m t quá trình giao lưu và bi n i, ào th i và tích h p, ti p thu và c i bi n, ã có nhi u i m ch ng chéo gi a ki n th c b n a và ki n th c khoa h c; nhi u ki n th c phương Tây ã ư c b n a hoá thành ki n th c c a ngư i dân nên nhi u khi s r t khó phân bi t gi a hai lo i ki n th c này. nhi u qu c gia ang phát tri n, h th ng tri th c b n a luôn t n t i song song v i các h th ng ki n th c chính th ng. 20