Giá trị văn hóa trong trang phục truyền thống của người Bahnar, Jrai

KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỐ 04 NĂM 2019<br /> Giá trị văn hóa trong trang phục<br /> truyền thống của người Bahnar, Jrai<br /> ThS. VŨ THỊ HUYỀN LY1<br /> ThS. HOÀNG THỊ THANH HƯƠNG2<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> G<br /> ia Lai là mảnh đất hoa văn màu trắng. Phụ nữ thêm những chiếc vòng đồng<br /> nằm ở phía bắc của Bahnar khi mặc áo dài tay thì xung quanh bụng. Đây cũng<br /> Tây Nguyên, nơi đây ống tay áo luôn để ngỏ, buông chính là nơi để họ gài tẩu hút<br /> có nền văn hóa của hai tộc thõng từ vai xuống trông rất thuốc vào.<br /> người bản địa: Bahnar và Jrai duyên dáng. Trang phục truyền thống<br /> gắn với văn hóa và âm nhạc Váy của phụ nữ Bahnar của nam giới người Bahnar<br /> cồng chiêng, các lễ hội dân thường ngắn trên mắt cá gồm áo và khố. Ngoài ra còn<br /> gian, trong đó không thể chân váy là một tấm vải dệt có tấm choàng, khăn đội đầu,<br /> thiếu những sắc màu rực rỡ từ sợi bông, có màu đen hoặc túi đeo, đồ trang sức (vòng cổ,<br /> của trang phục truyền thống. xanh (chàm), có sọc, hoa văn vòng tay,...).<br /> 1. Đặc điểm trang phục ở ngang thân và gấu cùng với Áo của nam giới Bahnar<br /> truyền thống của người miếng đáp dệt hoa văn ở giữa là loại áo cộc tay, thân sau dài<br /> Bahnar, Jrai tấm vải. Khi mặc tấm vải được hơn thân trước, có màu đen<br /> Trang phục truyền thống quấn quanh thân dưới, từ eo hoặc màu chàm không có<br /> của người Bahnar, Jrai gồm áo trở xuống, rồi buộc túm phía khuy, cổ xẻ hình trái tim để<br /> và váy dành cho nữ, áo và khố trước và giắt vào cho chặt, lúc lộ ngực. Phổ biến có hai loại<br /> dành cho nam. Ngoài ra, còn mặc miếng đáp dệt hoa văn áo, một là áo trơn không có<br /> có một số vật dụng đi kèm như sẽ nằm ở phần mông. Ngoài hoa văn, chỉ có một vài sợi chỉ<br /> tấm choàng, khăn đội đầu, đồ ra còn có một mảnh vải nhỏ trang trí như hình bông hoa ở<br /> trang sức (hoa tai, vòng cổ, và dài, dệt hoa văn rất đẹp có hai bên hông gấu áo; hai là áo<br /> vòng tay,...). chiều dài khoảng 2,3m, chiều có đường viền đỏ quanh cổ áo,<br /> rộng khoảng 20cm - 25cm, gấu áo, đường sọc trắng dọc<br /> 1.1. Trang phục truyền<br /> được quấn quanh bụng hoặc hai bên hông áo hoặc có trang<br /> thống của người Bahnar<br /> may liền vào váy. Khi mặc dải trí đường hoa văn dọc hai bên<br /> Áo của phụ nữ Bahnar có hoa văn này được thả buông hông và gấu áo.<br /> hai loại: áo có tay hoặc không xuống hai bên hông nhằm<br /> có tay, có hai màu, một là áo Khố của nam giới Bahnar<br /> tăng thêm vẻ đẹp và duyên<br /> có nền đen hoặc chàm với hoa được quấn theo hình chữ T, sử<br /> dáng cho người phụ nữ. Để<br /> văn màu trắng, đỏ, vàng, hai là dụng theo cách quấn ngang<br /> tăng thêm vẻ đẹp và giữ váy<br /> áo có nền đen hoặc chàm với bụng dưới, luồn qua háng rồi<br /> cho chặt, phụ nữ Bahnar buộc<br /> che một phần mông, hai đầu<br /> ————————<br /> (1)<br /> Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật Gia Lai<br /> khố buông xuống phía trước<br /> (2)<br /> Ban Tuyên giáo tỉnh ủy Gia Lai và sau.<br />  2 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN<br /> Người Bahnar có hai loại mặc phần trang trí này nằm ở gùi, bò, ống tên, nỏ, tẩu, cán<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> khố, một loại khố có hoa văn, một bên hông của người mặc. rìu... đặc biệt thể hiện rõ nét<br /> có tua ở hai đầu khố, có đính Áo của nam giới Jrai có trên trang phục. Tất cả các họa<br /> thêm hạt cây tơrpeng 1, có chiều dài khoảng 70cm, chiều tiết hoa văn trên trang phục<br /> chiều dài khoảng hơn 4m, rộng khoảng 55cm, áo có hai Bahnar, Jrai là một thế giới tự<br /> chiều rộng khoảng 30cm. Một loại, loại có tay và loại không nhiên sinh động, phong phú...<br /> loại khố không có tua và hoa có tay. Áo không tay thường là được biểu hiện dưới dạng hình<br /> văn trang trí ở hai đầu khố áo có cổ hình trái tim, với hàng học hóa.<br /> nhưng lại có những đường sọc dây buộc phía trước, có đường Sở dĩ người Bahnar, Jrai<br /> chủ yếu là màu đỏ chạy suốt viền đỏ xung quanh nách, cổ đưa thiên nhiên vào các đồ<br /> hai bên và ở giữa theo chiều áo, gấu áo. Ngoài ra còn có hai án trang trí trên trang phục<br /> dài của khố, ở gần cuối của hai dải hoa văn chạy dọc hai bên vì họ sống gần gũi với thiên<br /> đầu khố cũng tập trung những áo từ trước ra sau, sau gấu áo nhiên và thiên nhiên có ảnh<br /> đường hoa văn màu trắng, đỏ có đường hoa văn và các tua hưởng rất lớn đến đời sống<br /> chủ yếu là những hình kỷ hà. chỉ. Áo dài tay của nam giới Jrai hàng ngày của họ. Trong quá<br /> Loại khố này có chiều dài hơn thường là áo cổ tròn hoặc cổ khứ, vì trình độ khoa học chưa<br /> 6m, chiều rộng khoảng 20cm. tim, có dải hoa văn theo chiều phát triển, người Bahnar, Jrai<br /> 1.2. Trang phục truyền ngang hai bên hông áo, vai chưa hiểu biết sâu sắc về các<br /> và cổ tay, gấu áo có tua hoặc hiện tượng tự nhiên nên mỗi<br /> thống của người Jrai<br /> không có tua. khi có chuyện gì không hay<br /> Áo của phụ nữ Jrai là loại xảy ra với cộng đồng của mình<br /> áo dài tay hoặc không có tay, Khố của nam giới Jrai<br /> như: thiên tai, dịch bệnh...<br /> có 5 màu đen, đỏ, vàng, xanh, thường có màu chàm hoặc<br /> đen, dài khoảng hơn 4m, rộng thì họ liền cho rằng đó là do<br /> trắng với những dải hoa văn ở mình đã làm các vị thần linh<br /> khoảng 29cm, có trang trí hoa<br /> cổ, ngực, bụng (gấu áo), nách, tức giận mà gây ra, điều đó<br /> văn theo rìa dọc khố, đặc biệt<br /> khuỷu tay, cổ tay theo chiều khiến họ ngày càng sùng bái<br /> là hai đầu khố. Ở hai đầu khố<br /> ngang thân áo. môi trường tự nhiên và tin<br /> có đính thêm hạt cây tơrpeng<br /> Váy của phụ nữ Jrai dài và các tua màu đen đỏ. vào quyền lực của các vị thần<br /> đến bàn chân, cũng có miếng trong tự nhiên mà mình sùng<br /> 2. Đặc trưng văn hóa bái. Cứ như thế trong xã hội<br /> đáp giàu hoa văn ở phần<br /> trong trang phục truyền Bahnar, Jrai tín ngưỡng “vạn<br /> mông như váy của phụ nữ<br /> thống của người Bahnar, Jrai vật hữu linh” được ra đời, điều<br /> Bahnar nhưng khi mặc phụ<br /> nữ Jrai chỉ quấn mảnh vải lại 2.1. Tín ngưỡng vạn này thể hiện rõ nét trên trang<br /> rồi giắt nút ở phần cạp váy là vật hữu linh qua trang phục phục truyền thống của họ.<br /> xong chứ không đeo thêm dải truyền thống của người Tín ngưỡng vạn vật hữu<br /> hoa văn ở hai bên và các vòng Bahnar, Jrai linh đã sinh ra cho người<br /> đồng như phụ nữ Bahnar. Thế Cuộc sống hằng ngày của Bahnar rất nhiều các vị thần<br /> nhưng, váy của phụ nữ Jrai người Bahnar, Jrai có mối quan có ảnh hưởng đến toàn bộ xã<br /> cũng rất rực rỡ nhờ được trang hệ mật thiết với thiên nhiên và hội Bahnar cổ truyền, trong<br /> trí hoa văn và những tua chỉ chịu sự chi phối sâu sắc của đó có “Yang Kơtơp (thần chim<br /> có đính hạt cây tơrpeng theo môi trường tự nhiên. Thực tế cu - thần chim bồ câu) là một<br /> chiều dài một bên mép vải, khi này ít nhiều được phản ánh, viên đá có hình con chim (đã<br /> 1<br /> Hạt màu trắng sữa, hình bầu dục,<br /> ghi dấu ở hoa văn trang trí bị mất). Dân làng tin rằng: khi<br /> xỏ vào trang trí như hạt cườm. trên các vật dụng gia đình như đầu chim quay về hướng đông<br />  KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 3<br /> bắc và hướng nam thì dân làng phải quyết định số phận của hành Mộc - Kim. Màu vàng ứng<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỐ 04 NĂM 2019<br /> làm ăn được; nhưng khi chim mọi người sống trên mặt đất. với hành Thổ ở Trung tâm”[4].<br /> quay đầu về hướng tây thì Bà dùng bột nặn thành hình Theo đó, màu đen tượng trưng<br /> làng sẽ gặp tai họa (có người từng đứa trẻ rồi cho nó lên cho hành Thủy (nước) là mùa<br /> đau hoặc chết).”[1]. Vì thế, hình mặt đất nhập vào những phụ đông, màu đỏ tượng trưng<br /> ảnh về thần chim cu xuất hiện nữ có thai. Mỗi đứa trẻ sắp sửa cho hành Hỏa (lửa) là mùa hè,<br /> rất nhiều trong trang phục được đưa đi đầu thai đều được màu xanh tượng trưng cho<br /> của người Bahnar với họa tiết bà Tung định sẵn cho nó một hành Mộc (cây) là mùa xuân,<br /> cườm (cổ) chim cu. số phận. Trong nhà bà Tung màu trắng tượng trưng cho<br /> có một khung dệt. Suốt ngày hành Kim (kim loại) là mùa<br /> Đồ án hoa văn mà người<br /> bà ngồi luồn từng sợi chỉ để thu, màu vàng tượng trưng<br /> Bahnar, Jrai yêu thích nhất, có<br /> dệt một tấm vải dài. Tấm vải cho hành Thổ (đất) chính là<br /> mặt nhiều nhất trong tất cả<br /> đó chính là cuộc đời của tất khoảng cánh giữa các mùa.<br /> những vật dụng có trang trí<br /> cả những con người trên mặt Ứng với những phân tích trên,<br /> hoa văn và không thể thiếu<br /> đất. Mỗi sợi chỉ là số phận của trong quá trình đi điền dã năm<br /> trong trang phục của họ chính<br /> từng người, cho nên các sợi chỉ 2011, chúng tôi đã được cụ bà<br /> là biểu tượng mặt trời với dạng<br /> cũng có những màu sắc khác người Jrai, tên là Nay H’Mel<br /> cách điệu sao tám cánh, người<br /> nhau”[2]. sinh năm 1936 ở thôn Buôn,<br /> Bahnar gọi là brưng, người Jrai<br /> xã Iatul, huyện Ia Pa cho biết<br /> gọi là pnga ptuh, đó chính là Người Bahnar, Jrai thường<br /> những màu sắc họ sử dụng<br /> biểu tượng của thần mặt trời. sử dụng 5 màu cơ bản cho bộ<br /> trong trang phục truyền thống<br /> trang phục truyền thống là<br /> Tín ngưỡng vạn vật hữu chính là biểu tượng của bốn<br /> đen, chàm (xanh), đỏ, vàng,<br /> linh còn biểu hiện ở thuyết mùa trong quá trình sản xuất<br /> trắng. Theo Đỗ Thị Hòa thì<br /> linh hồn với thế giới của người nông nghiệp (đông, hè, xuân,<br /> họa tiết hoa văn “đối xứng<br /> chết thể hiện trong lễ bỏ mả. thu) là màu đỏ, đen, xanh,<br /> phản ánh quan niệm về vũ<br /> Hoa văn biểu trưng cho lễ bỏ trắng. Khi hỏi màu vàng tượng<br /> trụ âm dương, trời đất, lấy<br /> mả với nhà mồ, mái nhà mồ, trưng cho cái gì thì cụ không<br /> thiên nhiên làm hình mẫu...<br /> cây nêu, người múa xoang... trả lời được nhưng từ phân tích<br /> Màu đen tượng trưng cho đất<br /> cũng được người Jrai đưa vào này chúng ta có thể thấy màu<br /> rừng trù phú, màu đỏ thể hiện<br /> rất nhiều trong trang phục vàng chính là khoảng cách<br /> khát vọng và tình yêu”[3]. Có<br /> của mình. giữa các mùa trong một năm.<br /> thể màu sắc trên trang phục<br /> Ý nghĩa màu sắc hoa văn của người Bahnar, Jrai là biểu 2.2. Tín ngưỡng phồn<br /> của người Jrai gắn liền với một tượng của thuyết âm dương thực qua trang phục của người<br /> truyền thuyết dân gian, có liên ngũ hành trong quá trình Bahnar, Jrai<br /> quan đến tín ngưỡng “vạn vật nhận thức về vũ trụ ở văn hóa Tín ngưỡng phổ biến<br /> hữu linh” như sau: “Sau khi đã của các cư dân nông nghiệp. nhất của cư dân nông nghiệp<br /> làm ra thế giới, muôn loài và Theo Trần Ngọc Thêm “về màu là tín ngưỡng phồn thực với<br /> con người, yang trời Kơ-dei biểu thì hai màu đen, đỏ mang ước vọng cho cây trồng sinh<br /> tìm người thay mình cai quản tính đối lập âm dương rõ rệt sôi nảy nở, con người sinh sôi<br /> mặt đất. Bà Tung là một trong nhất nên ứng với hai hành nảy nở... Tín ngưỡng này biểu<br /> những người được yang Kơ- Thủy - Hỏa (hai phương Bắc hiện rộng khắp trong đời sống<br /> dei chọn lựa. Bà được phân Nam). Hai màu xanh, trắng người Bahnar, Jrai. Trong một<br /> công vừa cai quản thế giới cũng đối lập âm dương nhưng số nghi lễ ở các lễ hội nông<br /> của các hồn người chết, vừa kém rõ rệt hơn, ứng với hai nghiệp, người Bahnar, Jrai<br />  4 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN<br /> thường có những hành động miếng vải đáp này chính là còn có động tác giao cấu.<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> tượng trưng như chọc lỗ tra biểu hiện của tín ngưỡng Trần Phong đã miêu tả một<br /> hạt, rước mẹ lúa... Trong lễ bỏ phồn thực nhằm, nhấn mạnh lễ bỏ mả trước đây như sau:<br /> mả, người Bahnar, Jrai đẽo và tôn lên vẻ đẹp ở nơi mà “Trong một lễ bỏ mả ở làng<br /> tượng nhà mồ với rất nhiều người phụ nữ thực hiện thiên Hle Hlang (Kông Chro), khi<br /> hình ảnh phồn thực như: chức sinh nở ra con người. tiến hành grong - bơxát có khá<br /> tượng phụ nữ với cặp ngực Trang phục nam của nhiều miêu briêm có cả những<br /> căng tròn, tượng phụ nữ mang người Bahnar, Jrai tuy không em còn nhỏ tuổi bôi bùn, quấn<br /> thai, tượng hài nhi với tư thế phong phú, đặc sắc như trang vào tay chân bằng những sợi<br /> ở trong bụng mẹ, tượng đàn phục nữ nhưng cũng thể dây rừng hoặc lá cây và đánh<br /> ông với sinh thực khí nam hiện rõ tín ngưỡng phồn thực cồng chiêng; đặc biệt là cảnh<br /> rất to và tượng miêu tả hành qua chiếc khố nam. Trong tín hai thanh niên đeo mặt nạ thú<br /> vi giao phối của nam và nữ... ngưỡng phồn thực thì sinh vật đi lại làm những động tác<br /> Trong trang phục Bahnar, Jrai thực khí nam là biểu tượng “dâm dục” giữa những tốp phụ<br /> tín ngưỡng phồn thực cũng cho nét phồn thực của người nữ múa, có miêu briêm là nam<br /> được thể hiện rất rõ qua kiểu đàn ông. Vì vậy chiếc khố được giả nữ (đeo cặp vú), làm người<br /> cách trang phục và lối trang trang trí hoa văn rất phong đàn bà mang bụng chửa”[6].<br /> trí hoa văn. phú cùng các tua chỉ màu ở Sau khi thực hiện xong lễ bỏ<br /> hai đầu khố tạo điểm nhấn, mả thì những bộ trang phục<br /> Trang phục nữ với chiếc<br /> làm nổi bật bộ phận mang tính mà miêu briêm mặc cũng được<br /> áo, váy quấn bó sát người làm<br /> phồn thực của người đàn ông. bỏ lại bên nhà mồ cho người ở<br /> nổi lên những đường nét của<br /> thế giới của các hồn ma. Như<br /> cơ thể. Áo của phụ nữ Bahnar, Tín ngưỡng phồn thực<br /> vậy, ta thấy hình ảnh miêu<br /> Jrai rất được chú ý sắp xếp còn được thể hiện rất rõ trong<br /> briêm chính là hình ảnh phản<br /> hoa văn ở cổ, tay, ngực, gấu lễ bỏ mả (pơthi) của người<br /> ánh ước vọng phồn thực của<br /> áo (bụng) nhưng điểm hoa Bahnar, Jrai. Có một kiểu trang<br /> người Bahnar, Jrai không chỉ<br /> văn mà họ chú ý nhất vẫn là phục đặc trưng trong lễ bỏ<br /> ở thế giới của người sống mà<br /> hoa văn ở phần gấu áo vì vùng mả là những người đeo mặt<br /> ở cả thế giới của người chết./.<br /> bụng chính là nơi bao bọc nạ, bôi bùn hoặc hóa trang<br /> thai nhi - sự sinh sôi nảy nở bằng lá cây đi quanh nhà mồ<br /> của con người. Hoa văn trên đánh cồng chiêng, nhảy múa TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> váy của phụ nữ Bahnar, Jrai và làm những động tác kỳ 1. Nguyễn Thị Kim Vân 2013: Tín<br /> ngưỡng và tôn giáo dân tộc Bahnar, Jrai - NXB<br /> cũng được chú ý rất nhiều ở lạ. Người Bahnar gọi những Văn hóa dân tộc, trang 40.<br /> 2. http://dichvudulich.<br /> phần lưng váy, phần mông và hình tượng này là miêu briêm net.vn/index.php?option=com_<br /> chân váy. Trong đó điểm nổi (miêu: mặt nạ, briêm: người k2&view=item&id=149:Ngh%E1%BB%81%20<br /> d%E1%BB%87t&Itemid=9&tmpl=compon<br /> bật nhất chính là phần mông, bôi bùn, quấn lá cây); người ent&print=1<br /> 3. Đỗ Thị Hòa (cb) 2008: Trang phục các<br /> với miếng vải đáp phía sau Jrai gọi chung là bram. Các tộc người nhòm ngôn ngữ Môn - Khmer. - HN:<br /> mông váy (pddâm hay kpal) miêu briêm được thể hiện nghi NXB Văn hóa dân tộc, trang 62<br /> 4. Trần Ngọc Thêm 2006: Tìm về bản<br /> được trang trí rất nhiều hoa thức quan trọng nhất trong lễ sắc văn hóa Việt Nam. - TP. HCM: NXB Tổng<br /> Hợp, trang 135<br /> văn. Một số học giả cho rằng, bỏ mả, đó là grong bơxát (lễ<br /> 5. Ngô Đức Thịnh 1994: Trang phục cổ<br /> miếng đáp này có thể là tàn rước quanh nhà mồ). Các miêu truyền các dân tộc Việt Nam. - HN: NXB Văn<br /> hóa dân tộc, trang 199 - 200.<br /> dư của việc trước đây phụ nữ briêm thường là nam giới, một 6. Trần Phong 2002: Miêu briêm - hình<br /> Bahnar, Jrai cũng đóng khố số hóa trang thành nữ giới tượng độc đáo trong lễ bỏ mả. - Báo Gia Lai<br /> Nguyệt san, số 9, trang 15.<br /> như nam giới[5]. Ngoài giả với cặp vú hay phụ nữ mang<br /> thiết đó, chúng tôi còn thấy thai. Đôi khi các miêu briêm<br />