Giáo trình chăn nuôi cơ bản - Chương 6

Chia sẻ: Le Quang Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

202
lượt xem 91
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình chăn nuôi cơ bản - chương 6', khoa học tự nhiên, nông - lâm phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình chăn nuôi cơ bản - Chương 6

CHƯƠNG VI CHĂN NUÔI TRÂU BÒ Do yêu c u c a ñ i tư ng ph c v và khuôn kh c a giáo trình, chương Chăn nuôi trâu bò so n cho sinh viên ngành kinh t ch nh m: - Giúp sinh viên nh n bi t ñư c ñ c ñi m m t s gi ng trâu, bò chính nuôi nư c ta. - Trang b nh ng ki n th c cơ b n nh t v các bi n pháp k thu t chăn nuôi hi n nay và th i gian s p t i ñ i v i: + bê, nghé + trâu, bò sinh s n + trâu, bò s a + trâu, bò cày kéo I . Chăn nuôi bê nghé 1.1. M t s ñ c ñi m sinh lý c a bê nghé 1.1.1. ð c ñi m v sinh trư ng - phát d c Bê nghé có t c ñ sinh trư ng tương ñ i nhanh, m c tăng tr ng có th ñ t 400 - 1200 g/ngày. Kh năng tăng tr ng ph thu c vào: gi ng, ch ñ nuôi dư ng, chăm sóc... Ví d : bê lai Sind tăng tr ng 400 - 500 g/ngày, bê Hà Lan: 600 - 700 g/ngày. 1.1.2. S phát tri n c a cơ quan tiêu hoá Khi m i sinh bê nghé môi trên và môi dư i b ng nhau, d n d n môi trên phát tri n nhanh hơn môi dư i và chìa ra. Bê sơ sinh có 6 - 8 răng c a, còn nghé m c răng ch m hơn: sau khi ñ 3 - 7 ngày răng m i b t ñ u m c, cho ñ n 2 - 3 tháng tu i m i m c ñ 8 cái răng. Bình thư ng sau khi ñ sau khi ñã khô lông, bê nghé t tìm vú c a con m ñ bú. Khi bê nghé bú nh có ph n x co rãnh th c qu n, rãnh th c qu n co l i t o thành hình ng n i li n th c qu n và d lá sách, do ñó s a ch y theo rãnh th c qu n vào th ng d lá sách. N u cho bê bú nhân t o không ñúng k thu t, s a có th tràn vào d c và b lên men th i. bê nghé sơ sinh dung tích d múi kh g p 2 l n dung tích d c . Khi bê nghé bi t ăn th c ăn th c v t (6-8 tu n tu i tr ñi), d c và d lá sách phát tri n m nh ñ phù h p d n v i lo i th c ăn m i: th c ăn th c v t. Kh năng tiêu hoá b t ñư ng c a bê nghé kém, khi 2 tháng tu i tá tràng m i xu t hi n men amilaza và lactaza, nhưng ho t l c còn th p. Do ñó bê nghé sơ sinh không có kh năng tiêu hoá th c ăn tinh b t, ch có kh năng tiêu hoá ñư ng s a.Vi c b sung th c ăn b t ñư ng dư i d ng cháo loãng s m là không phù h p v i ñ c ñi m sinh lý tiêu hoá c a bê. D ch v c a bê nghé phân ti t liên t c, lúc ăn cũng như lúc ñói. D ch d múi kh có men lipaza, nhưng nó ch tiêu hoá ñư c m d ng nhũ hoá. Kh năng tiêu hoá m gi m d n: 10-20 ngày tu i tiêu hoá ñư c 8 - 9 g m /kg kh i lư ng cơ th , 2 tháng tu i ch tiêu hoá ñư c 6-7 g m /kg kh i lư ng cơ th . - 187 -
1.1.3. S phát tri n c a h th ng b o v cơ th Tác d ng phòng ch ng b nh t t c a gan bê sơ sinh r t h n ch , r t nhi u ñ c t và vi trùng không ñư c phân gi i ho c gi gan, mà ñi vào tu n hoàn l n gây tác h i ñ n cơ th . Hàm lư ng γ-globulin trong máu c a bê sơ sinh r t th p, do ñó kh năng ñ kháng c a bê trong giai ño n này r t kém. Sau này hàm lư ng γ-globulin trong máu c a bê d n d n tăng lên và s c ñ kháng c a bê cũng tăng d n. 1.1.4. Kh năng ñi u hoà thân nhi t Khi m i sinh thân nhi t c a bê nghé cao hơn thân nhi t c a trâu bò trư ng thành (t 0 1,0-1,5 C). Trung khu ñi u hoà thân nhi t c a bê nghé ho t ñ ng chưa t t, trao ñ i ch t c a bê nghé m nh, nên thân nhi t cao hơn so v i giai ño n trư ng thành. 1.2. K thu t nuôi dư ng bê nghé 1.2.1. Nuôi dư ng và chăm sóc bê nghé trong giai ño n bú s a ñ u Khi bê nghé m i ñ ra có s thay ñ i l n v môi trư ng s ng: trong cơ th m thai ñư c b o v và nuôi dư ng ñ c bi t, còn khi ñ ra bê nghé ph i ch i s tác ñ ng c a môi trư ng và ngu n cung c p dinh dư ng cũng thay ñ i. Th c ăn c a bê nghé khi m i ñ là s a ñ u. Sũa ñ u có ñ c tính sinh h c và hoá h c khác h n so v i s a thư ng. S a ñ u có giá tr dinh dư ng cao hơn s a thư ng và gi m d n sau khi ñ . V hàm lư ng v t ch t khô: - Sau khi ñ 4 h gi m còn 24,5 % - Sau khi ñ 8 h gi m còn 21,0 % - Sau khi ñ 12 h gi m còn 19,0 % - Sau khi ñ 24 h gi m còn 15,6 % V hàm lư ng protein: Sau khi ñ hàm lư ng protein là 20%, sau 12 h gi m còn 12%, sau 24 h ch còn 7,2 %. So sánh v giá tr dinh dư ng gi a s a ñ u và s a thư ng Ch t dinh dư ng S añ u S a thư ng Protein (%) 18 - 20 3-4 Albumin (%) 2-3 0,5 - 0,6 Globulin (%) 7 - 12 0,1 Vitamin A (mg/l) 6 000 600 ð chua c a s a ñ u: 48 - 50 0T, s a thư ng: 18 - 20 0T. ð c bi t trong s a ñ u có hàm lư ng γ-globulin cao và có kh năng th m th u nguyên v n vào máu. Kh năng th m th u nguyên v n c a γ-globulin gi m d n sau khi ñ , ngư i ta th y r ng: 60 h sau khi ñ γ-globulin h t kh năng th m th u. Trong s a ñ u còn có MgSO4 , ñây là m t ch t t y nh , có tác d ng v sinh ñư ng tiêu hoá. ð chua c a s a ñ u cao có tác d ng h n ch s ho t ñ ng cu vi khu n trong ñư ng ru t, ñ c bi t là E. Coli. Vì v y cho bê nghé bú s a ñ u càng s m càng t t. Ngư i ta th y r ng: cho bú s a ñ u s m có tác d ng gi m t l măc b nh bê nghé. N u cho bú sau khi ñ 1 gi t l m c b nh 5 - 6 %, n u cho bú sau khi ñ 7 gi t l m c b nh 24 - 28 %. - 188 -
Lư ng s a cho bú không nên vư t quá 8 % so v i khôí lư ng cơ th . N u lư ng s a cho bú quá 8% so v i khôí lư ng cơ th s a s tràn vào d c , trong khi ñó dung tích d c nh , l i không co bóp nên s a b gi l i d c và lên men th i, làm cho bê nghé b tiêu ch y. Ph i cho bê nghé bú t t ñ s a ch y xu ng d múi kh . M i l n nu t bê có th nu t 30 ml s a, do ñó khi cho bú nhân t o thì ñư ng kính l c a ñ u vú cao su kho ng 1 - 2 mm là v a. N u l quá to lư ng s a xu ng quá nhi u s tràn qua rãnh th c qu n, rơi xu ng d c và lên men th i. Cho bê bú ñúng gi , kho ng cách gi a các l n cho bú ñ u nhau, s thu n l i cho quá trình tiêu hoá c a bê. Trong giai ño n m i ñ (trong kho ng 1 tháng tu i) ngư i ta thư ng nuôi bê trên cũi nh m ñ m b o v sinh, tránh s xâm nh p c a các vi khu n. 1.2.2. K thu t nuôi bê nghé trong giai ño n bú s a (t 7 ngày tu i ñ n cai s a) 1.2.2.1. Xác ñ nh tiêu chu n ăn Hi n nay có r t nhi u phương pháp xác ñ nh tiêu chu n ăn nhưng phương pháp thư ng dùng là căn c vào nhu c u duy trì và nhu c u s n xu t. Nhu c u duy trì ph thu c vào kh i lư ng cơ th , nhu c u s n xu t ph thu c vào kh năng tăng tr ng. Tiêu chu n ăn = nhu c u duy trì + nhu c u s n xu t B ng 6.1: Nhu c u duy trì c a bê P (kg) ðơn v TĂ P (kg) ðơn v TĂ P (kg) ðơn v TĂ 25 0,7 60 1,2 120 1,7 30 0,8 70 1,3 140 2,0 35 0,9 80 1,4 160 2,2 40 1,0 90 1,5 180 2,4 50 1,1 100 1,6 200 2,6 B ng 6.2: Nhu c u cho tăng tr ng c a bê t sơ sinh ñ n 24 tháng tu i Tăng tr ng hàng ngày (g) Tháng 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 tu i ðơn v th c ăn 1 0,9 1,1 1,3 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 1-2 0,7 1,1 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2-3 0,7 1,1 1,3 1,5 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 3-4 0,8 1,2 1,4 1,6 1,8 2,1 2,3 2,5 2,8 4-5 0,9 1,3 1,5 1,8 2,0 2,3 2,5 2,7 3,0 5-6 1,0 1,3 1,6 1,8 2,1 2,5 2,6 2,9 3,2 6-7 1,1 1,4 1,7 2,0 2,2 2,5 2,8 3,1 3,4 7-8 1,1 1,5 1,7 2,1 2,3 2,6 2,9 3,2 3,5 8-9 1,2 1,6 1,9 2,2 2,5 2,8 3,1 3,4 3,7 - 189 -
M i ñơn v th c ăn c n có 125-90 g protein tiêu hoá: giai ño n 1-6 tháng tu i: 125-110 g, t 6 tháng tu i tr ñi: 100-90 g. M i ñơn v c n có 7-8 g Ca, 4-5 g P, c 100 kg kh i lư ng cơ th cung c p 15 g NaCl. Các lo i th c ăn cho bê + S a nguyên: Là lo i th c ăn ch y u c a bê, s a là lo i th c ăn d tiêu hoá và có s cân b ng các ch t dinh dư ng. N u như thi u s a nguyên bê s ch m sinh trư ng, còi c c và d m c b nh. Lu ng s a nguyên cho bê bú vào kho ng 200 - 700 kg, tuỳ thu c vào: gi ng, yêu c u tăng tr ng, m c ñích c a ngư i chăn nuôi. Trong ñi u ki n không có s a thay th lư ng s a cho bú c a t ng lo i bê như sau: bê Vi t Nam: 300 lít cho bú 3- 4 tháng, bê lai Sind: 420 lít cho bú 4 -5 tháng, bê Hà Lan: 600 lít cho bú 6 tháng, bê ñ c làm gi ng cho bú 720 lít. + S a thay th : S a thay th là m t lo i th c ăn có th thay th m t ph n s a nguyên. S a thay th ph i ñ m b o ñ y ñ các ch t dinh dư ng như s a nguyên, d tiêu hoá, ñ m b o ñ các axit amin không thay th . S a thay th có th s d ng 10 - 15 ngày tu i. + Th c ăn tinh h n h p: Lư ng protein trong th c ăn tinh h n h p c n ñ m b o 16 - 18 %. T p cho bê ăn th c ăn tinh h n h p t 15 - 20 ngày tu i và cho ăn d ng ñ c. Lư ng th c ăn t p ăn 0,1 kg/con/ngày, sau ñó tăng d n theo tu i. + C khô: C khô là loai th c ăn t p ăn quan tr ng cho bê, nó có tác d ng khích thích s phát tri n d c . Có th t p cho bê ăn t 10 ngày tu i. C khô ph i ñ m b o ch t lư ng t t, thơm, ngon. + C tươi: Có th t p cho bê ăn c tươi 20 ngày tu i (sau khi t p cho ăn c khô). Lư ng c tươi cung c p cho bê nghé vào kho ng 7 - 8 % so v i kh i lư ng cơ th . + Th c ăn c qu : ðây là lo i th c ăn giàu tinh b t và ñư ng. Vì v y cho bê nghé ăn quá nhi u s gây a ch y. Thư ng cho bê nghé ăn vào tháng th 2. • Các hình th c nuôi dư ng, qu n lý bê nghé: + Nuôi bê nghé theo m : là hình th c cho bê nghe bú tr c ti p và luôn luôn theo m . Hình th c này thư ng ñư c áp d ng trong chăn nuôi trâu bò cày kéo, trâu bò th t, trâu bò sinh s n. Như c ñi m c a hình th c này là không xác ñ nh ñư c lư ng s a bú ñư c c a bê, do ñó vi c b sung th c ăn s khó khăn. + Nuôi bê nghé tách m : Là hình th c tách h n bê nghé kh i con m t sơ sinh và cho bú gián ti p b ng bình có ñ u vú cao su. Hình th c này ñòi h i ñ u tư và trình ñ k thu t cao. Hình th c này kh c ph c ñư c như c ñi m c a hình th c trên và có th áp d ng ñư c cơ gi i hoá, chuyên môn hoá. Ngoài 2 hình th c trên ngư i ta có th áp d ng hình th c nuôi bê nghé tách m không hoàn toàn và nuôi bê b o m u. 1.2.3. K thu t nuôi dư ng bê t 7 - 24 tháng tu i Giai ño n này kh năng thích ng c a bê nghé ñã khá cao, song c n nuôi dư ng chăm sóc t t ñ ñ m b o bê nghé sinh trư ng t t và ñúng hư ng s n xu t. Tuỳ theo m c ñích s d ng, yêu c u tăng tr ng ñ cung c p lư ng th c ăn và thành ph n c a kh u ph n khác nhau. ð i v i bê gây gi ng cho ăn nhi u th c ăn tinh, yêu c u tăng tr ng 700-800 g/ngày. ð i v i bê cái ñ khai thác s a sau này c n cung c p nhi u th c ăn xanh, yêu c u tăng tr ng 600-700 g/ngày. V kh u ph n: ñ i v i bê 7-12 tháng tu i cung c p 55-75 % tính theo s ñơn v th c - 190 -
ăn là th c ăn thô xanh, ñ i v i bê 12-24 tháng tu i cung c p 80-90 % tính theo s ñơn v th c ăn là th c ăn thô xanh. Khi bê nghé ñã ăn ñư c nhi u c nên chăn th bê nghé ngoài ñ ng c . Bê cái có th ñ ng d c vào kho ng 12-16 tháng tu i, do ñó c n theo dõi ñ có th ph i gi ng vào tu i thích h p. II. Chăn nuôi trâu bò cái sinh s n 2.1. C u t o cơ quan sinh d c c a bò cái Cơ quan sinh d c c a bò cái bao g m các b ph n ch y u sau: bu ng tr ng, ng d n tr ng, t cung, âm ñ o... 2.1.1. Bu ng tr ng Bu ng tr ng hình b u d c, khi sơ sinh ch n ng kho ng 0,3 g, khi trư ng thành bu ng tr ng r ng kho ng 0,8 - 1,5 cm, dài 2 - 3 cm. Bu ng tr ng v a có ch c năng n i ti t, v a có ch c năng ngo i ti t. Bu ng tr ng g m l p tu và l p v ngoài cùng. L p v g m có nhi u noãn bào các giai ño n phát tri n khác nhau, t ng ngoài c a l p v là nh ng noãn bào sơ c p nh , tâng trong là nh ng noãn bao th c p ñang sinh trư ng, khi noãn bao chín l i n i d n ra ngoài. ð n m t giai ño n nh t ñ nh noãn bao s v ra, tr ng r ng và rơi vào ng d n tr ng, nơi tr ng r ng s hình thành th vàng. N u gia súc không ch a th vàng s t n t i 10 - 15 ngày, sau ñó s tiêu bi n ñi. L p tu g m các s i chun, có nhi u m ch máu và dây th n kinh. 2.1.2. ng d n tr ng ng d n tr ng dài kho ng 10 - 30 cm, n m g n trong màng treo t cung. C u t o c a ng d n tr ng g m 3 l p: màng nh y, màng cơ và màng tương. 2.1.3. T cung T cung c a bò là t cung ñơn, có 2 s ng, t trong ra ngoài g m 3 l p: màng nh y, màng cơ và màng tương. Thai thư ng c ñ nh s ng t cung ña s s ng t cung phía bên ph i. 2.1.4. Âm ñ o Âm ñ o g m 3 l p: màng nh y, l p cơ và l p màng ngoài. 2.2. Th n kinh và th d ch trong quá trình ho t ñ ng sinh d c c a bò cái Khi trâu bò cái ñã ñ n tu i thành th c v tính, tuy n yên, tuy n sinh d c ñã hoàn thi n, do s tác ñ ng c a ngo i c nh như: ánh sáng, nhi t ñ , mùi v c a con ñ c... tác ñ ng lên cơ quan nh n c m c a con cái, t ñó truy n vào v ñ i não, vào vùng dư i ñ i (Hypothalamus), vùng du i ñ i s ti t ra y u t gi i phóng, kích thích tuy n yên ti t ra FSH và LH. FSH tác ñ ng lên bu ng tr ng, kích thích noãn bào phát tri n, noãn bào s ti t ra kích t estrogen làm con cái ñ ng d c. Khi lư ng estrogen ñ t ñ n m c ñ nh t ñ nh s c ch l i vùng dư i ñ i, c ch tuy n Yên phân ti t FSH, LH chi m ưu th . LH tác ñ ng lên noãn bào ñã chín làm tr ng r ng và hình thành th vàng, dư i tác d ng c a LTH (Luteotropinhormon) th vàng phân ti t progesteron, progesteron c ch tuy n Yên phân ti t FSH và LH, làm gia súc ng ng ñ ng d c. - 191 -
Thân kinh có vai trò quan tr ng trong quá trình ho t ñ ng sinh d c c a trâu bò cái. Tác ñ ng xoa bóp cũng gây hưng ph n th n kinh và ho t ñ ng c a cơ quan sinh d c. Xoa bóp c t cung, bu ng tr ng có th kích thích trâu bò cái ñ ng d c. Chăn th chung con ñ c và con cái có th nâng cao t l ñ ng d c. Ngo i c nh có nh hư ng ñ n quá trình ñ ng d c: các nư c ôn ñ i v mùa ñông do thi u ánh sáng, sinh s n c a trâu bò kém, các nư c nhi t ñ i v mùa hè t l ñ ng d c c a trâu r t th p. Cơ ch ñi u ti t ho t ñ ng sinh d c là cơ ch th n kinh - th d ch. 2.3. Tu i thành th c c a trâu bò cái Tu i thành th c v tính thư ng s m hơn tu i thành th c v th vóc. Thành th c s m hay mu n tuỳ thu c vào gi ng, cá th , m c ñ dinh dư ng, th i ti t, khí h u... Các gi ng bò ñã ñư c c i t o như: bò Hà Lan, bò Jec xây ( Jersey) thư ng thành th c s m hơn các gi ng bò ñ a phương. Thí d : bò Hà Lan t 293 ñ n 594 ngày, bò Jec xây t 234 ñ n 554 ngày, bò Phi châu t 569 ñ n 808 ngày. Ph m vi chêch l ch có th t 6 ñ n 24 tháng tu i. M c ñ dinh dư ng nh hư ng ñ n tu i thành th c v tính. Dinh dư ng cao thành th c 440,1 ngày, dinh dư ng th p thành th c 710,7 ngày (Jonbert). Tu i thành th c v tính c a bò vàng Vi t Nam thư ng kho ng 12 - 18 tháng tu i.Tu i ñ ñ u tiên c a bò lai Sind là 35 tháng, bò Lang-Tr ng-ðen dư i 33 tháng, trâu Vi t Nam 41 tháng. 2.4. Chu kỳ ñ ng d c Chu kỳ ñ ng d c tính t lúc b t ñ u ñ ng d c cao ñ c a l n ñ ng d c này ñ n ñ ng d c cao ñ c a l n sau. Th i gian c a m t chu kỳ t 18 - 24 ngày, trung bình là 21 ngày. Tri u tr ng ñ ng d c bi u hi n khác nhau ph thu c vào t ng giai ño n: - Giai ño n ñ u; Tính t lúc có hi n tư ng ñ ng d c xu t hi n ra bên ngoài ñ n lúc ch i ñ c. Lúc này bao noãn ñã sinh trư ng m nh, d ch bào ñã nhi u, estrogen ñã b t ñ u kích thích cơ quan sinh d c và th n kinh hưng ph n, làm cho cơ quan sinh d c tăng sinh, xung huy t, ti t d ch nh n trong su t, âm môn hơi bóng, c t cung hé m . Con cái thư ng nh y lên lưng con khác, kém ăn, ch y nh y, kêu. Th i gian này bò kéo dài 6 - 10 h. - Giai ño n gi a: Bò ñ ng d c cao ñ , các bi u hi n rõ r t hơn: c t cung m to, niêm d ch n a trong n a ñ c, bò cái ch i ñ c, giai ño n này kéo dài 10 - 15 h. ðây là giai ño n ph i gi ng thích h p. - Giai ño n cu i: Tính t lúc bò cái không ch i ñ c n a ñ n khi cơ quan sinh d c tr l i tr ng thái bình thư ng, giai ño n này niêm d ch tr thành bã ñ u, tr ng thư ng r ng vào ñ u giai ño n này. + ð c ñi m ñ ng d c c a trâu. Bi u hi n ñ ng d c c a trâu không rõ như bò ( ñ ng d c th m l ng). Chu kỳ ñ ng d c c a trâu thư ng dài hơn bò, bình thư ng 18 - 36 ngày, có th kéo dài t i 60 - 90 ngày và có khi ñ ng d c theo mùa v . - 192 -
2.5. K thu t ph i gi ng cho trâu bò 2.5.1. Tu i b t ñ u ph i Tu i b t ñ u ph i gi ng thích h p cho bò cái sinh s n kho ng 18 - 22 tháng tu i. Kh i lư ng b t ñ u ph i ph i ñ t 65 - 70 % so v i kh i lư ng khi trư ng thành Tu i b t ñ u ph i gi ng thích h p cho trâu cái kho ng 30 tháng tu i. 2.5.2. Các hình th c ph i gi ng - Ph i t nhiên: Chăn th trâu bò ñ c và cái chung trong m t ñàn, cho chúng t giao ph i v i nhau. Hình th c này có ưu ñi m là không t n công, t l th thai cao. H n ch là không theo dõi, qu n lý ñư c, d lây lan d ch b nh. - Ph i có hư ng d n: ti n hành chăn th ñ c cái riêng, khi con cái ñ ng d c tăng cư ng theo dõi và cho ñ c ph i vào th i ñi m thích h p. Hình th c này có ưu ñi m là n m ñư c ngày ph i t ñó xác ñ nh ñư c tháng có thai và có ch ñ nuôi dư ng h p lý. ñ ng th i ch ñ ng ñi u khi n sinh s n theo mùa v , h n ch s lây lan b nh t t, ti t ki m ñư c ñ c gi ng. - Th tinh nhân t o: áp d ng cho nh ng nơi g n cơ s nuôi ñ c gi ng và trong công tác lai t o. T l ñ c/cái thích h p cho ph i tr c ti p: bò 1/40 - 1/50, trâu 1/20- 1/30. 2.5.3. K thu t ph i gi ng Tr ng r ng và di chuy n t bu ng tr ng ñ n v trí 1/3 ng d n tr ng phía trên, c n 6 - 12 h, ñó cũng là th i gian có kh năng th thai, N u tr ng ñã di chuy n xu ng phía dư i, tr ng ñã già ñi và có màng albumin bao b c gây khó khăn cho quá trình th tinh. Tinh trùng ñ n v trí 1/3 ng d n tr ng phía trên c n 10 - 14 gi . Căn c vào ñ c ñi m di chuy n c a tr ng và tinh trùng, th i gian tr ng r ng, chúng ta có th ph i gi ng vào cu i giai ño n 2 ho c ñ u giai ño n 3. T c là lúc bu ng tr ng có noãn bào chín vàs p r ng tr ng, c t cung m to, niêm d ch tr ng ñ c, con cái ch u ñ c cao ñ . N u phát hi n ñ ng d c vào bu i sáng, chi u cho ph i l n th nh t, sáng hôm sau ph i l n th hai. 2.5.4. Mùa v ph i gi ng Do ñ c ñi m khí h u th i ti t c a nư c ta, ñ c ñi m ho t ñ ng nông nghi p, ngu n th c ăn có tính ch t mùa v , trong m t năm khi vào th i v cày b a, khi rét, khi thi u c là nh ng th i ñi m không thích h p cho trâu bò sinh s n. Không nên ph i cho bò vào các tháng 3, 4, 5, 9, 10, 11 và trâu vào các tháng 1, 2, 3, 7, 8, 9. N u ph i vào các tháng ñã nói trên trâu bò s ñ vào các tháng không thích h p. 2.6. Nuôi dư ng qu n lý trâu bò cái sinh s n 2.6.1. Xác ñ nh nhu c u dinh dư ng Nhu c u dinh dư ng c a trâu bò cái sinh s n bao g m: nhu c u duy trì, nhu c u cho phát tri n thai, n u trong th i gian mang thai trâu bò ph i làm vi c thì ph i c ng thêm nhu c u làm vi c. Nhu c u duy trì ph thu c vào kh i lư ng cơ th c a trâu bò. - 193 -
B ng nhu c u duy trì c a trâu bò Kh i lương (kg) ðơn v TĂ Kh i lư ng (kg) ðơn v TĂ 275 3,3 425 4,1 300 3,3 450 4,5 325 3,5 475 4,5 350 3,7 500 4,7 370 3,8 550 4,9 400 4,0 600 5,1 Nhu c u dinh dư ng cho thai ph thu c vào tháng có thai, t khi có thai tháng th 3 ñ n tháng th 6 c ng thêm 0,5-1,0 ðVTĂ, t tháng th 7 ñ n tháng th 9 c ng thêm 1,0-2,0 ðVTĂ. M i ñơn v th c ăn c n có 90-100 g protein tiêu hoá, 7-8 g Ca, 4-5 g P, c 100 kg kh i lư ng cơ th b sung 8-10 g mu i ăn. Khi ph i h p kh u ph n c n chú ý ñ n tháng có ch a: th i kỳ ch a ñ u (b t ñ u - tháng th 6) cho ăn ch y u th c ăn xanh, th i kỳ ch a cu i c n b sung th c ăn tinh h n h p d tiêu. 2.6.2. Chăm sóc qu n lý trâu bò cái sinh s n - ð nh ch ñ làm vi c: Trong 6 tháng ch a ñ u có th cho trâu bò cái làm vi c v a ph i, tránh các công vi c năng nh c. T tháng th 7 tr ñi cho trâu bò ngh làm vi c. - ð phòng x y thai do tác ñ ng cơ gi i: Chu ng tr i ñ m b o khô ráo, bãi chăn th r ng rãi, b ng ph ng. Không chăn th theo ñàn quá ñông. - Chăm sóc khi trâu bò ñ : Trư c khi trâu bò ñ c n chu n b chu ng nuôi s ch s , có rơm ñ n chu ng. Bi u hi n c a trâu bò s p ñ : b ng sa xu ng, s t hông, âm ñ o xưng to và nhão, niêm d ch nhi u nhưng loãng, vú m ng. ñ u tiên màng i v , trâu bò răn m nh ñ ñ y thai ra. Tư th c a thai bình thư ng: 2 chân trư c ra trư c, móng úp s p ho c 2 chân sau ra trư c móng ng a. N u tư th c a thai không bình thư ng c n ñi u ch nh thai ñúng tư th . Sau khi ñ 4 - 6 h nhau thai s ra. N u sau 10 - 12 h nhau thai không ra là không bình thư ng, c n ph i can thi p. Sau khi ñ c n r a s ch ph n thân sau, ñ u vú, cơ quan sinh d c b ng thu c tím 0,1 % ho c nư c mu i 10 % r i m i cho bê nghé bú. Sau khi trâu bò ñ 10-15 phút c n cho u ng nư c mu i có pha thêm ít cám (10 kg nư c + 10 kg cám + 50 g mu i). Ngày th nh t sau khi ñ cho ăn c khô và nư c cháo loãng. III. Chăn nuôi trâu bò ñ c gi ng 3.1. ð c ñi m c u t o cơ quan sinh d c 3.1.1. Âm nang Âm nang gi ng như cái túi gi a hai ñùi, trong ñó có tinh hoàn ph , tinh hoàn... C u t o âm nang g m 3 l p: ngoài cùng là l p da, gi a là l p cơ và bên trong giáp v i tinh hoàn là l p tương m c.Dư i da có l p màng gân g n ch t v i da, khi s i cơ c a l p này co l i, l p da cũng nheo l i. Dư i l p màng gân là l p cơ g m nh ng s i cơ vân g n ch t v i màng tương m c c a tinh hoàn. N u nh ng s i cơ trên co l i thì c tinh hoàn cũng co lên. Do âm nang có c u t o như v y nên có tác d ng ñi u ti t nhi t cho tinh hoàn, nhi t ñ c a tinh hoàn luôn th p hơn thân nhi t 3 - 4 0C. - 194 -
3.1.2. Tinh hoàn Tinh hoàn là nơi s n sinh ra tinh trùng và kích t sinh d c ñ c. L p màng ngoài c a tinh hoàn là màng tr ng, m t trong c a nó phát ra các b c ngăn chia tinh hoàn thành nhi u ô. Trong m i ô có kho ng 2 - 3 ng sinh tinh nh v i ñ dài kho ng 50 - 60 cm. Các ng sinh tinh nh t các ô t p trung l i th hygmor, hình thành lư i ng sinh tinh th ng. Trong ng sinh tinh có hai lo i t bào: t bào sinh d c ñ s n sinh ra tinh trùng, t bào sertoli có tác d ng dinh dư ng. Xung quanh ng sinh tinh nh là t ch c gian ch t g m m ch máu, lâm ba và t bào k . Tinh hoàn bò ñ c trư ng thành dài 8-12 cm, r ng 4-6 cm, n ng kho ng 300-500 g. 3.1.3. D ch hoàn ph D ch hoàn ph là nơi hình thành cu i cùng và nơi d tr tinh trùng. Ngoài là l p v , trong g m nhi u ng c a tinh hoàn và c a d ch hoàn ph ñ tích tr tinh trùng và d n tinh trùng ñ n ng d n tinh. 3.1.4. ng b n ng b n là c a thông giưã xoang b ng dư i và d ch hoàn ph ñ cho th n kinh, m ch máu, ng d n tinh thông qua mà ngưòi ta g i chung là th ng d ch hoàn. 3.1.5. Tuy n ph Tuy n sinh d c ph ti t ra tinh thanh trong khi giao ph i. Tuy n sinh d c ph g m: Tuy n ni u ñ o, tuy n ti n li t, túi tinh. 3.1.6. Dương v t Dương v t là ñư ng ni u ñ o, ñ ng th i cũng là cơ quan giao ph i, g m 3 ph n: ñ u, mình và g c. - 195 -
3.1.7. Bao bì Bao bì là b ph n cu i c a cơ quan sinh d c, dài và h p, phía sau r n, chung quanh có lông. Nó có tác d ng b o v quy ñ u, phân ti t d ch nh n và ñưa dương v t vào âm ñ o. 3.2. Th n kinh th d ch trong quá trình ho t ñ ng c a ñ c gi ng Khi ñ c gi ng ñ n tu i thành th c v tính, ch c năng các tuy n n i ti t, tuy n sinh d c hoàn thiên. Dư i tác ñ ng c a các nhân t ngo i c nh, kích thích ñư c truy n vào vùng dưói ñ i (hypothalamus), xu ng tuy n yên. Tuy n yên ti t ra FSH, LH. FSH có tác d ng kích thích quá trình hình thành tinh trùng, LH có tác d ng kích thích t bào k ti t ra kích t sinh d c ñ c testosteron. Testosteron ho t hoá t bào thư ng bì ng sinh tinh, m n c m v i kích thích c a FSH ñ s n sinh ra tinh trùng. Testosteron còn có tác d ng xúc ti n s phát tri n t ch c cơ năng c a các tuy n ph , duy trì s c s ng c a tinh trùng và kh năng th thai c a tinh trùng. Testosteron cũng có tác d ng nh t ñ nh ñ i v i s phát tri n cơ th và hình thành ñ c ñi m th c p con ñ c. 3.3. Tu i thành th c v tính c a trâu bò ñ c gi ng Thành th c v tính c a trâu bò ñ c gi ng tính t khi trong tinh hoàn xu t hi n tinh trùng. Gi ng, tu i, kh i lư ng, dinh dư ng và nhi u nhân t khác ñ u có nh hư ng ñ n tu i thành th c v tính. Bê ñ c gi ng sinh trư ng t t, 32 - 36 tu n tu i ñã có tinh trùng trong ng sinh tinh, 39 tu n tu i có tính hăng và trên 39 tu n tu i có th xu t tinh l n ñ u. Nói chung tu i thành th c c a bò ñ c gi ng t 6 - 11 tháng tu i. Các gi ng chín s m, m c dinh dư ng t t, có s tác ñ ng kích thích nh t ñ nh.. s thành th c s m và l y tinh l n ñ u s m. Tu i s d ng l n ñ u liên xô quy ñ nh t 14 - 18 tháng tu i. Kh i lư ng khi b t ñ u s d ng ph i ñ t 60 - 70 % so v i kh i lư ng khi trư ng thành. Trong ñi u ki n nư c ta có th cho ph i 18 - 24 tháng tu i. Trâu ñ c c n cho ph i mu n hơn. 3.4. Ph m ch t tinh d ch Lư ng tinh d ch tuỳ thu c vào gi ng, tu i, cá th , dinh dư ng... có khác nhau. Bình quân kho ng 5 - 6 ml, bi n ñ ng t 1 - 15 ml. M t ñ tinh trùng có th t 0 - 3.109 , trung bình kho ng 2 - 2,2 .109 tinh trùng trong m t ml tinh d ch. Mùa hè khi tr i nóng b c, nuôi dư ng kém, n ng ñ tinh trùng gi m xu ng nhi u. pH tinh d ch thư ng là 6,6 - 6,9, th c ăn, s c kho , cách l y tinh, cách b o qu n... ñ u có nh hư ng ñ n ñ pH. Lư ng ch t khô trong tinh d ch cũng bi n ñ i theo gi ng, tu i và ñi u ki n nuôi dư ng, ph m vi bi n ñ ng t 3 - 10 %. H s tương quan gi a s lư ng tinh trùng và hàm lư ng ch t khô là 0,48. Lư ng ñư ng fructose trong tinh d ch r t cao. Có th t 376 - 1062, bình quân là 683 mg/100 ml tinh d ch . Axit lactic n m trong kho ng 510 - 1100 mg/100 ml tinh d ch. Hàm lư ng axit lactic nhi u hay ít ph thu c vào s ho t ñ ng c a tinh trùng sau khi l y tinh. N u dùng bi n pháp c ch t t s ho t ñ ng c a tinh trùng thì hàm lư ng axit lactic s th p. Trong tinh d ch cũng như trong tinh trùng có r t nhi u axit amin c n thi t, trong ñó hàm lư ng arginin là cao nh t, sau ñó là: lizin, glyxin, glutamin. - 196 -
Hàm lư ng ph tpho trong tinh d ch bò tương ñ i cao, ñ t 128,9 mg/ 100 ml tinh dich. Hàm lư ng ph tpho càng cao thì s lư ng tinh trùng càng l n ( r = 0,88). Ngoài ra trong tinh d ch còn có m t s ch t khác như: vitamin, men và m t s kích t . 3.5. Nh ng nhân t nh hư ng ñ n ph m ch t tinh d ch 3.5.1. Gi ng Tuỳ t ng gi ng, t m vóc to hay nh , cư ng ñ trao ñ i ch t m nh hay y u, kh năng thích nghi v i ñi u ki n th i ti t, khí h u t t hay kém s có ch t lư ng tinh d ch khác nhau. Lư ng tinh d ch bò ñ c ngo i có th ñ t 10 - 15 ml trong 1 l n l y tinh, bò Vi t Nam kho ng 3 - 5 ml, trâu càng ít hơn. 3.5.2. Th c ăn Th c ăn là m t trong nh ng nhân t cơ b n nh hư ng ñ n ch t lư ng tinh d ch. Trao ñ i ch t c a bò ñ c gi ng cao hơn bò thư ng t 10 - 12%, khi giao ph i cư ng ñ trao ñ i ch t tăng t 10 - 12 %, thành ph n tinh d ch cũng ñ c bi t hơn các s n ph m khác, vì v y th c ăn c a bò ñ c gi ng ñòi h i c v s lư ng và ch t lư ng. Nhi u thí nhi m ñã ch ng minh r ng: giá tr sinh h c c a protein trong th c ăn có nh hư ng rõ r t ñ n ch t lư ng tinh d ch. Vitamin cũng r t quan tr ng ñ i v i bò ñ c gi ng, thi u vitamin E và vitamin A làm d ch hoàn kém phát tri n, ph n x v tính kém. Ph tpho là m t nguyên t khoáng quan tr ng ñ i v i bò ñ c gi ng, thi u ph tpho thì quá trình hình thành tinh trùng gi m, t l th thai con cái th p. Lo i hình th c ăn cũng có nh hư ng rõ r t ñ n ch t lư ng tinh d ch, nên s d ng th c ăn toan tính ñ i v i bò ñ c gi ng. 3.5.3. Chăm sóc Th c ăn, gi ng t t nhưng n u chăm sóc không t t cũng nh hư ng ñ n ch t lư ng tinh d ch. M t con bò ñ c gi ng có th s ng 15 - 20 năm, nhưng th i gian s d ng trung bình trong kho ng 5 - 8 năm, th m chí ch 2 - 3 năm. Berker ñã nghiên c u 2 254 con bò b lo i th i, trong ñó ch có 10 % do kh năng di truy n cho ñ i sau kém b lo i th i, còn l i do nhi u nguyên nhân khác. 3.5.4. Khí h u, th i ti t các nư c ôn ñ i ch t lư ng tinh d ch kém nh t v mùa ñông, t t nh t v mùa h và mùa thu, nguyên nhân ch y u là do thi u ánh sáng. Trong ñi u ki n nư c ta c n chú ý ñ n nhân t nóng, m. Ngoài ra còn nhi u nhân t nh hư ng ñ n ch t lư ng tinh d ch như: ch ñ l y tinh, tu i, m c ñ ñ ng huy t b nh t t.. IV. Chăn nuôi bò s a 4.1. C u t o tuy n s a Tuy n s a là cơ quan s n xu t s a trâu bò cái. C u t o c a tuy n s a bao g m: t ch c liên k t, m ch máu, dây th n kinh, tuy n th , h th ng d n s a. Tuy n s a g m 2 ph n chính: Ph n phân ti t g m các tuy n bào; ph n d n s a g m có các ng d n s a l n và các ng d n nh . - 197 -
- H th ng phân ti t: H th ng phân ti t bao g m các bao tuy n, các bao tuy n có ch c năng t ng h p s a. M i bao tuy n ñư c c u t o b i các t bào thư ng bì ñơn, các t bào này liên k t v i nhau và t o ra xoang bao tuy n. Xoang bao tuy n ñư c thông ra ngoài b i ng d n s a nh . Trong th i kỳ ti t s a m nh, các t bào tích tr nhi u d ch phân ti t. Chung quanh bao tuy n là m t l p t ch c liên k t m ng, có nhi u vi ti huy t qu n, th n kinh, lâm ba và cơ thư ng bì. - Ph n d n s a g m r t nhi u ng d n s a nh t các tuy n bào ñi ra , n i v i nhau thành ng d n nh , ñ n ng d n l n, ti p ñ n là b s a và ng ti t s a. Ngoài t ch c trên còn có 4 t ng cơ r t dày g m: cơ d c, cơ vòng, cơ h n h p và cơ tia. B s a chia làm 2 ph n: ph n trên g i là b tuy n, ph n dư i g i là b ñ u vú. 4.2. Thành ph n c a s a và quá trình hình thành s a 4.2.1. Thành ph n c a s a Thành ph n c a s a bao g m có nư c, m s a, protit, ñư ng s a, khoáng, vitamin và men. Hàm lư ng các ch t trong s a c a m i gi ng bò không gi ng nhau, ngay trong cùng m t gi ng tuỳ theo ñi u ki n nuôi dư ng, k thu t v t s a hàm lư ng các ch t trong s a cũng khác nhau. ` Thành ph n s a c a m t s gi ng trâu bò Thành ph n (%) Lo i s a Nư c M Protit ðư ng Khoáng Bò Thanh Hoá 82,83 4,69 6,75 4,91 0,84 Bò lai Sind 81,71 5,65 6,35 4,65 0,79 Bò Hà Lan 87,50 3,80 3,30 4,70 0,70 Trâu Vi t Nam 79,9 8,50 5,70 4,97 0,87 (Ngu n: Vi n v sinh d ch t ) M : khác v i các lo i m khác, m trong s a g m nhi u axit béo có tr ng lư ng phân t th p (C4 - C8 ) chi m t i 33-36 % trong t ng s axit béo trong m , vì th nên m s a d tiêu. ðư ng kính c a h t m : 2-3 µm, 1 ml s a có kho ng 20 - 50 t h t m .Trong s a tươi, h t m khó liên k t v i nhau, do xung quanh h t m có l p albumin bao b c. Khi ñ lâu hay l c m nh l p albumin s b phân hu , h t m k t h p v i nhau n i lên trên. Protit: Protit trong s a tươi g m: cazein, albumin, globulin, galactalbumin, galactglobulin. Cazein chi m 2- 8%, albumin chi m 0,5%, globulin chi m 0,1%. Cazein g m có: C, O, N, H, P, S, không tan trong nư c và rư u. Dư i tác d ng c a mu i, axit y u và men tiêu hoá cazeinogen k t t a l i. Albumin: Albumin không có P, có th hoà tan trong nư c, dư i tác d ng c a tiêu hoá và axit albumin không l ng xu ng, ñun nóng nhi t ñ 800C thì l ng xu ng. Albumin d tiêu hoá do phân t nh và có tác d ng l n trong vi c duy trì áp su t th m th u c a m ch máu. Globulin: Khi ñun nóng globulin không ngưng k t, globulin là m t ch t kháng th r t c n thi t cho bê nghé sơ sinh. S a thư ng ch có 0,1 %, nhưng s a ñ u có t i 12 %. - 198 -
ðư ng s a (lactose): Có màu tr ng, k t tinh, không hoà tan trong rư u và trong ete, lactose d lên men dư i tác d ng c a vi khu n lactic. S a thư ng ñư ng chi m 4 -5 %, nhưng trong s a ñ u l i gi m xu ng ñ tránh lên men. Vitamin: trong s a có ñ y ñ các lo i vitamin, tuỳ theo ñi u ki n th c ăn và nuôi dư ng hàm lư ng có thay ñ i vitamin A v i hàm lư ng cao nh t là 1 000 - 6 000 mg/kg trong s a ñ u, gi m xu ng còn 6 mg/kg trong s a thư ng. Vitamin C có kho ng 15 mg/kg s a, d b oxy hoá, v t s a vào ban ñêm mùa ñông nhi u vitamin C hơn v t s a vào ban trưa, chi u và mùa hè có nhi u ánh n ng. Vitamin C d b nhi t phân hu . Ngoài ra còn có vitamin E, D, B, vitamin E có kh năng ch u nhi t cao. Khí th : Trong s a còn hoà tan m t s khí th , 1lít s a có 57-87 ml khí th . Khi m i v t s a lư ng khí th r t cao, khi ñ lâu hay ñun sôi khí th bay ra h t. Men: Trong s a còn có m t s men (peroxydaza, dehydraza, catalaza). Ngư i ta l i d ng nh ng ñ c ñi m c a men ñ ki m nghi m s a r t có hi u qu . 4.2.2. Quá trình hình thành s a Tuy n s a ti p nh n nguyên li u t máu ñưa ñ n, ch ñ ng chuy n hoá thành s a v i ñ c tính, thành ph n khác h n máu. Trong s a ñư ng g p 90 l n trong máu, m g p 9 l n, protit ít hơn 2 l n, K nhi u g p 5 l n, Ca g p 13 l n, P g p 10 l n, Na ít hơn 7 l n... Qua nghiên c u ngư i ta th y: ñ hình thành 1 lít s a c n có 400 - 500 lít máu ch y qua tuy n s a. M s a: Ch y u do các axit béo t o nên. ðư ng s a: g m 2 phân t glucose và galactose k t h p v i nhau t o thành. galactose m t ph n ñư c t o thành t glucose, m t ph n t axit béo. Protit: Cazein và globulin ñư c tuy n s a t ng h p t các axit amin do máu ch t i, zactalbumin và lactglobulin do tuy n vú t ng h p. Tuy n s a l i d ng albumin có s n trong máu ñ t o albumin s a. Kháng th trong sũa do máu ñưa t i. Trong quá trình hình thành s a các kích t c a tuy n Yên, tuy n Giáp, bu ng tr ng... có tác d ng nh t ñ nh kích thích quá trình t o s a, trong ñó tuy n Yên ñóng vai trò quan tr ng. 4.2.3. Tác d ng c a th n kinh và th d ch trong quá trình bài ti t s a Tác d ng c a th n kinh: Nhi u thí nghi m và th c ti n ñã ch ng minh th n kinh có tác d ng r t l n trong quá trình bài ti t s a. ð ng tác xoa bóp có tác d ng kích thích tuy n yên phân ti t prolactin, m t khác th n kinh tr c ti p kích thích các cơ thư ng bì co bóp làm cho s a xu ng b s a. Xoa bóp b u vú s n lư ng s a có th tăng 10-12%, t l m tăng 0,2-0,4%. Tác d ng c a th d ch: Quá trình bài ti t s a b nh hư ng c a quá trình th n kinh - th d ch. Dư i tác d ng c a th n kinh thuỳ sau tuy n Yên phân ti t ra oxytoxin, vasopressin làm cho các t bào thư ng bì, các t ng l p cơ tuy n bào, ng d n s a co bóp có th t ñ ñ y s a ra ngoài. 4.3. Nh ng nhân t nh hư ng t i s n lư ng s a 4.3.1. Gi ng và cá th Gi ng là y u t cơ b n, không có gi ng t t thì nh t ñ nh không có s n lư ng s a cao. Các gi ng bò ñ a phương hi n nay do chưa c i t o nên s n lư ng s a th p. Trong cùng m t gi ng cùng ñi u ki n nuôi dư ng, s n lư ng s a cũng không gi ng nhau, có con cao con th p, - 199 -
do quá trình sinh trư ng phát d c, k t c u v gi i ph u, t ch c c a các cơ quan, ñ c bi t là tuy n vú khác nhau. S khác nhau gi a các cá th t o ñi u ki n cho chúng ta ti n hành ch n l c. 4.3.2. Th c ăn Trong khi ti t s a kh n trương n u thi u th c ăn, bò s a s huy ñ ng ngu n dinh dư ng trong cơ th cho quá trình t o s a, nhưng không ñư c lâu, cơ th s g y sút và nh hư ng ñ n th i gian s d ng sau này. N u th c ăn quá dư th a, bò s a s béo lên. Lo i hình th c ăn cũng có tác d ng rõ r t ví d th c ăn xanh, c qu , bã bia... là lo i th c ăn tăng s a r t t t. M c ñ protein trong kh u ph n c a bò s a cũng nh hư ng ñ n s n lư ng s a. Lư ng protein cao ho c th p quá ñ u không t t. nh hư ng c a m c protein trên 1kg s a T l s a gi m trong Lư ng protein (g) 10 tu n (%) 40,3 19,2 50,7 16,9 59,4 15,4 69,8 19,1 79,0 20,6 ð i v i lo i s a có t l m 3,4 - 3,8 %, m i kg s a c n cung c p 60 g protein. C n cung c p ñ y ñ vitamin, khoáng và nư c u ng cho bò s a. 4.3.3. Chăm sóc qu n lý Bò s a r t m n c m v i s chăm sóc qu n lý. Chăm sóc qu n lý không nh ng nh hư ng ñ n s n lư ng s a, mà còn nh hư ng ñ n b nh t t, t l sinh s n, tính tình...t t c ñ u nh hư ng tr c ti p ho c gián ti p ñ n s n lư ng s a. 4.3.4. Kỳ cho s a Trong m t kỳ cho s a, thư ng tháng th 2 có s n lư ng cao nh t sau ñó s n lư ng s a gi m d n. Trong m t ñ i bò s a, lu ng s a ñ t cao nh t lúc 4 - 8 năm tu i. Ngoài ra còn nhi u y u t nh hư ng t i s n lư ng s a như: K thu t v t s a, tu i ñ l a ñ u, tháng có thai, t m vóc c a bò s a, ñ ng d c, t l ñ , s y thai. nh hư ng c a vi c dùng thu c... 4.4. Nuôi dư ng chăm sóc và qu n lý bò s a 4.4.1. Xác ñ nh nhu c u dinh dư ng Nhu c u dinh dư ng c a trâu bò s a ñư c xác ñ nh trên cơ s nhu c u duy trì và nhu c u s n xu t. Nhu c u duy trì ph thu c vào kh i lư ng cơ th , nhu c u s n xu t ph thu c vào s n lư ng s a, ngoài ra còn nhu c u cho thai phát tri n và nhu c u cho s ph c h i , phát tri n cơ th . + Nhu c u cho s n xu t s a: Nhu c u cho s n xu t s a ph thu c vào s n lư ng s a, 4 % m ( s a tiêu chu n). Cách tính lư ng s a tiêu chu n: M = ( M’ x 0,4 ) + (15 x F ) - 200 -
M; là lư ng s a tiêu chu n có t l m 4 %. M’: là lư ng s a th c t v t ñư c. 0,4: là t l m 4%. F: là lư ng m th c t tính theo lư ng s a v t ñư c. 15: là h s . M i kg s a 4 % c n cung c p 0,5 ñơn v th c ăn. + Nhu c u cho thai phát tri n: Nhu c u cho thai phát tri n ph thu c vào tháng có thai. N u ch a 5 tháng thì b sung thêm 0,4 ñơn v th c ăn N u ch a 6 tháng thì b sung thêm 0,7 ñơn v th c ăn N u ch a 7 tháng thì b sung thêm 0,9 ñơn v th c ăn N u ch a 8 tháng thì b sung thêm 1,2 ñơn v th c ăn N u ch a 9 tháng thì b sung thêm 1,5 ñơn v th c ăn. + Nhu c u cho s phát tri n cơ th ; Nhu c u cho s phát tri n cơ th ph thu c vào tu i c a trâu bò s a. N u trâu bò s a 3 năm tu i c n b sung 0,4 ñơn v th c ăn. N u trâu bò s a 4 năm tu i c n b sung 0,3 ñơn v th c ăn. N u trâu bò s a 5 năm tu i c n b sung 0,2 ñơn v th c ăn. + Nhu c u cho s ph c h i cơ th : Khi c n s a ñ i v i nh ng trâu bò g y sút, ñ tăng tr ng 200 g/ngày c n b sung 1 ñơn v th c ăn. M i ñơn v th c ăn c n có 100-110 g protein tiêu hoá, 6-7 g Ca, 4-5 g P, 6-7 g NaCl. Khi ph i h p kh u ph n cho trâu bò s a c n chú ý các lo i th c ăn trong kh u ph n. 4.4.2. Chăm sóc qu n lý ð i v i trâu bò s a công tác chăm sóc qu n lý ñòi h i s c n th n, ch t ch và chu ñáo. ð i v i trâu bò v t s a c n chú ý m t s ñi m sau: - Thái ñ ph i hoà nhã, nh t là khi v t s a. Ngư i v t s a ph i n m v ng ñ c ñi m, tính tình c a t ng con trâu, bò s a. - Thư ng xuyên t m ch i và v sinh chu ng tr i s ch s . - Th c ăn ph i ñ m b o s ch s . C 10 ngày m t l n, căn c vào s n lư ng s a ñ ñi u ch nh kh u ph n cho thích h p. Ph i chú ý ñ m b o cung c p ñ nư c u ng s ch. M t con bò có năng su t s a 6-7 kg/ngày c n cung c p 40 kg nư c vào mùa ñông, 60 kg nư c vào mùa hè. C n chú ý phòng và ñi u tr b nh k p th i cho trâu bò s a, nh t là b nh viêm vú. 4.4.3. K thu t v t s a 4.4.3.1. V sinh Trư c khi v t s a c n ti n hành tráng d ng c ñ ng s a b ng nư c sôi. Sau khi v t s a ph i g t s ch v i l c, khăn m t bông và r a s ch, kh trùng d ng c ñ ng s a b ng nư c sôi. Ti n hành v sinh chu ng s ch s trư c khi v t s a. Trâu bò s a trư c khi v t s a ph i r a s ch mông và b u vú. Dùng nư c nóng 40 - 450C ñ r a b u vú. Khi r a k t h p v i vi c xoa bóp b u vú, thao tác như sau: xoa t trên xu ng dư i, t trư c ra sau. Khi v t g n h t s a c n ngh v t và ti n hành xoa bóp t ng núm vú ñ khai thác tri t ñ s a. - 201 -
4.4.3.2. V t s a Trong th c t hi n nay thư ng s d ng cách v t s a b ng tay và v t s a b ng máy. + V t s a b ng tay. - V t n m: c 2 tay n m vào ng ñ u vú và co các ngón tay l i theo th t t trên xu ng dư i: ñ u tiên là ngón tay tr , ti p ñ n là ngón gi a, ngón nh n, cu i cùng là ngón út. - V t vu t: dùng ngón tay cái và ngón tay tr k p ch t ng ñ u vú phía trên, sau ñó vu t xu ng. Khi v t ph i chú ý tránh tai n n. + V t s a b ng máy Trư c khi v t s a c n v sinh máy và chu n b t t các bư c c n thi t trư c khi l p c c v t s a vaò ng ñ u vú. T n s bóp c a c c v t s a t 40 - 45 l n/phút là v a. + S l n v t s a trong ngày. S l n v t s a trong ngày ph thu c vào s n lư ng s a c a t ng con. N u s n lư ng s a 10 - 15 kg/ ngày, v t 2 l n/ ngày. N u s n lư ng s a 15 - 20 kg/ ngày, v t 3 - 4 l n/ ngày. + Th i gian v t s a. N u v t 2 l n/ngày: sáng 3 h - 4 h 30’ chi u 15h - 16 h. N u v t 3 l n/ ngày: sáng 3 h - 4 h 30’. trưa 10 h - 11 h chi u 17 h - 18 h. 4.5. Bi n pháp nâng cao kh năng cho s a 4.5.1. Gi ng Gi ng là nhân t cơ b n nh t và lâu dài nh t ñ nâng cao kh năng cho s a. Ch t lư ng gi ng c a ñàn bò s a c a nư c ta còn th p, t l bò v t s a trong ñàn còn quá ít. Hơn n a khí h u c a nư c ta ña s không phù h p v i các gi ng bò s a ôn ñ i. Nhu c u v s a ñ c i thi n ñ i s ng c a nhân dân ngày càng tăng, năng su t lao ñ ng ngày càng ph i nâng cao, do ñó công tác gi ng càng tr nên c p bách, Hi n nay chúng ta ñang tăng cư ng xây d ng tr i nhân gi ng, ch n l c các t nh, tr i nhân gi ng thu n các vùng có khí h u t t như: M c Châu - Sơn La, ð c Tr ng - Lâm ñ ng. 4.5.2. Th c ăn Th c ăn là y u t quan tr ng ñ ñ m b o và nâng cao ch t lư ng gi ng. Hi n nay nhi u nơi do không ch ñ ng s n xu t, d tr ñ y ñ th c ăn, nên bò tơ ch m ñ ng d c, bò cái g y y u, s a ít. Gi ng không t t, th c ăn l i thi u nên s n lư ng s a l i càng th p, không phát huy ñư c kh năng c a ñàn bò hi n có và nâng cao ch t lư ng gi ng v sau. 4.5.3. Chăm sóc, qu n lý Mu n có gi ng t t, s n lư ng s a cao, ngoài bi n pháp gi i quy t t t th c ăn c n ph i có bi n pháp chăm sóc và qu n lý t t. N u chăm sóc không t t, qu n lý không ch t s không th ti n hành ñư c công tác gi ng, s c kho c a con v t không ñư c ñ m b o. Công tác qu n lý chăm sóc ñòi h i t m , lâu dài, thư ng xuyên do ñó ph i có s kiên trì và tinh th n trách nhi m cao. - 202 -
4.5.4. Nâng cao t l ñ Bê tơ không ch a ñ s không có s a, bò cái không ch a ñ th i gian c n s a s kéo dài, không nh ng không v t ñư c s a mà còn không có bê ñ b sung cho ñàn bò s a. V. Chăn nuôi trâu bò cày kéo 5.1. S c kéo c a trâu bò 5.1.1. Hư ng s d ng s c kéo c a trâu bò S c kéo c a trâu bò ñư c s d ng ch y u trong s n xu t nông nghi p, lâm nghi p, chuyên ch hàng hoá dư i m t s hình th c sau: - Cày b a: ðây là công vi c quan tr ng trong s n xu t tr ng tr t. Bò kéo cày kém hơn trâu nh t là ru ng nư c, nhưng nh ng vùng ñ ng màu, v i ñ c ñi m là ñ t cát nh bò ñư c dùng ph bi n hơn, vì bò có kh năng ch i nóng, ch i rét hơn trâu. Khi s d ng các công c kéo nh , bò có t c ñ nhanh hơn trâu. - Kéo xe: Bò lai Sind ñư c s d ng ph bi n ñ kéo xe trên các tuy n ñư ng ng n, còn trâu kéo xe kho hơn nhưng t c ñ ch m nên thư ng ñư c s d ng ñ kéo xe, kéo g nh ng vùng trung du, mi n núi. - Th : Hình th c th hàng thư ng ñư c áp d ng cho ng a các vùng núi cao. M t s nơi còn dùng trâu bò ñ ép mía, nghi n th c ăn cho gia súc. Nhìn chung trong ñi u ki n th c t c a s n xu t nông nghi p nư c ta hi n nay, l i d ng s c c a trâu bò ñ nâng cao s c lao ñ ng và gi i phóng ñôi vai còn khá ph bi n. 5.1.2. Nh ng y u t nh hư ng t i s c kéo c a trâu bò 5.1.2.1. Gi ng Gi ng là y u t cơ b n nh hư ng t i s c kéo. Nh ng gi ng có t m vóc càng l n, càng có kh năng cày kéo t t. Nh ng gi ng có kh năng ch i ñư c khí h u nóng m, cũng như thích nghi ñư c công vi c cày kéo thì có s c kéo t t. Trong thưc t hi n nay bò lai Sind có s c kéo t t hơn bò Vi t Nam. Các gi ng bò ôn ñ i tuy to l n, nhưng không thích nghi v i công vi c cày kéo. 5.1.2.2. Cá th Trong cùng m t gi ng, các cá th có t m vóc, ngoai hình, th ch t , tính tình khác nhau, do ñó s c kéo cũng khác nhau. Nh ng cá th có tính tình hi n lành nhưng nhanh nh n, không gan lì , d t n cũng không quá nhút nhát là nh ng cá th có s c kéo t t, d ñi u khi n. Nh ng cá th có t m vóc l n thì có s c kéo l n. Nh ng cá th có ngo i hình phù h p v i hư ng cày kéo, th ch t thô săn thì có s c kéo t t. 5.1.2.3. Tính bi t và tu i Thông thư ng con ñ c có s c kéo kho hơn so v i con cái. Con cái tính tình hi n, s c kéo y u nên dùng ñ cày b a nơi ñ t nh . Trong giai ño n trư ng thành (3 - 6 tu i) là giai ño n trâu bò cho s c kéo t t nh t. 5.1.2.4. Nuôi dư ng chăm sóc Trâu bò ñư c nuôi dư ng t t, chăm sóc , qu n lý và s d ng h p lý s có kh năng b o v và nâng cao ñư c s c kéo. - 203 -
5.1.2.5. Ch ñ s d ng h p lý Trong quá trình khai thác s c kéo c n có ch ñ s d ng h p lý. Quan h gi a s c kéo, th i gian làm vi c và v n t c theo công th c sau: P' V ' T ' + + =3 P V T Trong ñó P, V, T là s c kéo trung bình, t c ñ và th i gian làm vi c phù h p v i kh năng c a trâu bò, P', V', T' là s c kéo, t c ñ và th i gian làm vi c thay ñ i ñ phù h p v i kh năng c a trâu bò. Ví d : M t con bò n ng 300 kg, có s c kéo trung bình 50 KG N, kéo xe v i t c ñ 0,7 m/s, làm vi c 8 h/ngày. N u s c kéo ñòi h i là 60 KG N, t c ñ kéo xe là 0,7 m/s, H i th i gian làm vi c là bao nhiêu thì thích h p?   P ' V '    60  T ' = T 3 −  +  = 83 −  + 1 = 8(3 − 2,2 ) = 6h 24   P V    50  5.1.2.6. Công c và trình ñ s d ng Xe và cày b a không t t ñ u nh hư ng ñ n năng su t làm vi c c a gia súc. V i xe bánh s t không có bi ch kéo ñư c 5 - 7 t , n u xe có bánh l p và có bi có th kéo ñư c 17 - 20 t . Ngư i cày b a thành th o có năng su t cao hơn so v i ngư i không thành th o. 5.1.2.7. Tính ch t c a m t ñư ng, m t ru ng S c kéo không nh ng ph th c vào tr ng t i, mà còn ph thu c vào h s ma sát c a m t ñư ng. N u trâu bò kéo xe trên ñư ng b ng thì m i quan h gi a tr ng t i, s c kéo và h s ma sát v i m t ñư ng ñư c bi u th b ng công th c: P W = C Trong ñó W là tr ng t i, P là s c kéo, C là h s ma sát v i m t ñư ng. Như v y n u tr ng t i l n thì ñòi h i s c kéo l n, h s ma sát càng nh thì tr ng t i càng l n. N u trâu bò kéo xe trên ñư ng d c thì ñòi h i s c kéo ph i l n hơn. S c kéo khi lên d c = S c kéo trung bình + s c kéo ph S c kéo ph là s c kéo gi cho trâu bò và xe ñ ng ñư c trên d c. S c kéo ph = (kh i lư ng xe + kh i lư ng bò + tr ng t i). sin α Trong ñó α là ñ d c. Ví d : M t con bò n ng 350 kg, kéo m t chi c xe có kh i lư ng 200 kg, tr ng t i c a xe là 1000 kg, leo lên d c có ñ d c là 70, s c kéo trung bình khi ñi trên ñư ng b ng là 50 KG N và khi lên d c s c kéo s là: S c kéo lên d c = 50 + { ( 200 + 350 + 1000 ) sin 70 } = 50 + ( 1550 x 0,12) = 236 KG N Như v y khi kéo xe lên d c, v i ñ d c 70, bò ph i s n ra m t s c kéo g p g n 5 l n so v i khi không lên d c. Khi cày b a ru ng l y th t năng su t gi m 30 - 40 % so v i khi cày b a ru ng c n. - 204 -
5.1.2.8. Th i ti t khí h u Khi th i ti t khí h u quá nóng, quá rét ñ u nh hư ng t i s c kéo c a trâu bò. Nư c ta có 2 v chính là v chiêm và v mùa, khi cày b a cho v mùa thì th i ti t quá nóng, ngư c l i khi cày b a cho v chiêm thì th i ti t l i quá rét. 5.2. Nuôi dư ng và qu n lý trâu bò cày kéo 5.2.1. Xác ñ nh nhu c u dinh dư ng cho trâu bò cày kéo Tiêu chu n ăn = nhu c u duy trì + nhu c u s n xu t Nhu c u s n xu t ph thu c vào s c kéo. A = P. L Trong ñó: A là công (Nm) P là s c kéo (N) L là ñ dài ñư ng ñi (m) 5.2.2. Chăm sóc và qu n lý trâu bò cày kéo 5.2.2.1. Ch ng nóng Trong khi làm vi c trâu bò s n sinh ra m t lư ng nhi t r t l n, n u trâu bò làm vi c trong ñi u ki n nóng b c thì kh năng to nhi t s b h n ch . Quá trình to nhi t c a cơ th theo nhi u con ñư ng khác nhau: qua da, qua quá trình hô h p, qua con ñư ng bài ti t. Quá trình to nhi t c a cơ th theo nhi u phương th c: truy n nhi t, b c x nhi t, khu ch tán nhi t và b c hơi nư c. Các phương th c truy n nhi t, b c x nhi t, khu ch tán nhi t ñ u r t h n ch khi nhi t ñ môi trư ng cao, hơn n a trâu bò ít tuy n m hôi nên kh năng to nhi t qua phương th c b c hơi nư c h n ch . Do ñó ch ng nóng cho trâu bò là r t c n thi t. ð ch ng nóng nên cho trâu bò làm vi c vào th i ñi m mát m trong ngày, cho trâu ñ m t m thư ng xuyên. Trâu bò có t m vóc nh , màu da sáng có kh năng ch u nóng t t hơn. 5.2.2.2 . Ch ng rét Vào mùa ñông nhi t ñ môi trư ng th p, th c ăn kém s làm cho trâu bò ki t s c, d b ñ ngã khi làm vi c n ng. C n ch ng rét cho trâu bò trong v ñông - xuân b ng cách: ñ m b o chu ng m áp, khô ráo, tránh gió lùa, nh ng ngày quá rét c n có áo m cho trâu bò. Không s d ng quá s c trâu bò khi làm vi c, không ñi làm quá s m. Tăng thêm lư ng th c ăn cho trâu bò khi quá rét. VI. Chăn nuôi trâu, bò th t Chăn nuôi trâu bò th t thì giai ño n nuôi th t thư ng b t ñ u t khi cai s a ñ n 24 tháng tu i r i gi t th t. Thư ng trâu bò th t g m c tươi ngoài bãi chăn th m i ngày thu ñư c kho ng 10 kg th c ăn. V y ph i cho ăn thêm m t s lo i th c ăn t i chu ng như c tươi, c khô, c chua, rơm, c , qu … - Cu i kì khi gi t th t trâu bò thư ng ñ t trên dư i 300 kg, nên c n t ch c nuôi v béo kho ng 3 tháng (t tháng th 22 - 24). - Trong giai ño n nuôi v béo thì ngoài th c ăn thô còn cho ăn thêm 1 kg th c ăn tinh m i ngày. - Th c ăn tinh và c , qu cho ăn m i ngày 2 l n trư c khi ăn c tươi. - C khô luôn có trong máng ñ cho trâu bò ăn t do. - 205 -
- Lư ng c tươi cho trâu bò ăn bu i sáng ít hơn bu i chi u t 30-40% vì ñêm trâu bò s có th i gian ñ nhai l i. - Thư ng xuyên t m vào mùa hè, ch i vào mùa ñông cho lông, da s ch s (hai ngày m t l n). - Chu ng tr i c n quét d n s ch s , tránh ru i mu i ñ t trâu bò, t o ñi u ki n cho trâu bò ăn và ngh yên tĩnh. - Trong chu ng c n cung c p ñ nư c s ch ñ trâu bò u ng t do. 6.1. Th c ăn thô Cung c p cho trâu bò thư ng có hàm lư ng ch t xơ trên 18%. 6.1.1. Th c ăn xanh Bao g m các lo i rau c thiên nhiên mà trâu bò s d ng lúc tươi xanh như c voi, c h ñ u, ng n mía… 6.1.2. Th c ăn khô Bao g m các lo i như rơm, c khô, cây ngô phơi khô… 6.1.3. Th c ăn c , qu Bao g m các lo i như khoai lang, b u, bí… 6.1.4. Th c ăn ph ph ph m Bao g m các lo i như hèm bia, bã ñ u, r m t ñư ng… 6.2. Th c ăn tinh Là th c ăn có hàm lư ng protein, ñư ng, m cao. 6.2.1. Th c ăn c , qu Bao g m các lo i như: khoai, ngô, t m, cám… 6.2.2. Th c ăn b sung ñ m - G m các lo i như b t cá, b t th t. - Urê tr n ñ u vào th c ăn tinh cho trâu, bò ăn d n d n ho c hoà vào nư c r i phun ñ u vào c khô ho c rơm cho trâu bò ăn. 6.2.3. Th c ăn b sung khoáng, vitamin - Như s d ng ñá li m. - Các bánh dinh dư ng ñư c ch bi n t khoáng, vitamin, r m t ñư ng. Câu h i ôn t p chương VI 1/ ð c ñi m ngo i hình, s c s n xu t c a m t s gi ng bò ñang nuôi Vi t Nam? 2/ ð c ñi m tiêu hóa c a bê, nghé? T ñó ñ xu t các bi n pháp nuôi dư ng h p lý? 3/ Các phương th c nuôi dư ng bê, nghé? Ưu như c ñi m c a t ng phương th c? 4/ Bi n pháp nâng cao kh năng sinh s n c a ñàn trâu bò nư c ta? 5/ K thu t ph i gi ng cho trâu bò v a cày kéo, v a sinh s n (tu i, hình th c, mùa v ph i gi ng)? 6/ Thành ph n c a s a? Các nhân t nh hư ng ñ n s n lư ng s a? 7/ Bò c n s a là gì (m c ñích, ý nghĩa, nguyên t c và phương pháp c n s a)? 8/ Nh ng nhân t nh hư ng ñ n s c kéo c a trâu, bò? 9/ M i quan h gi a s c kéo (P), v n t c (V) và th i gian (t)? ng d ng trong vi c s d ng trâu bò cày kéo? - 206 -