GIÁO TRÌNH CHĂN NUÔI DÊ VÀ THỎ

Chia sẻ: Nguyen Trung Hieu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:123

Thêm vào BST

Báo xấu

300
lượt xem 102
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đưa đến cho bạn đọc những kiến thức cơ bản nhất là phương pháp nuôi và chăm sóc dê và thỏ. Đây là hai loại động vật quen thuộc và mang lại hiệu quả kinh tế cao.Dê và thỏ là 2 loài gia sucd1 quen thuộc và ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế bền vững.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH CHĂN NUÔI DÊ VÀ THỎ

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ðAI H C NÔNG NGHI P HÀ N I PGS.TS. ðinh Văn Bình, PGS.TS. Nguy n Xuân Tr ch Th.S. Nguy n Th Tú GIÁO TRÌNH CHĂN NUÔI DÊ VÀ TH HÀ N I 2008
L I NÓI ð U Dê và th là hai loài gia súc quen thu c và ngày càng ñóng vai trò quan tr ng trong vi c phát tri n nông nghi p b n v ng. ðây là nh ng loài ti u gia súc có kh năng s d ng t t các ngu n tài nguyên s n có, ñ c bi t là các lo i th c ăn ít c nh tranh ñ cho ra các lo i s n ph m có giá tr cao. Chính vì th Chăn nuôi dê và th là ñã ñư c ñưa vào thành m t h c ph n (môn h c) trong chương trình ñào t o cho sinh viên ñ i h c các ngành chăn nuôi và thú y nhi u trư ng ñ i h c. Giáo trình này ñư c biên so n ñ ph c v gi ng d y cho sinh viên h ñ i h c thu c các ngành này Trư ng ñ i h c Nông nghi p I. Tuy nhiên, các b c, h ñào t o khác cũng có th s d ng giáo trình này làm tài li u h c t p ho c tham kh o. N i dung c a giáo trình ñư c vi t tương ñ i ng n g n, bao g m nh ng ki n th c cơ b n nh t v nh ng v n ñ khoa h c và k thu t chăn nuôi dê và th . N i dung c a giáo trình g m có Bài m ñ u gi i thi u khái quát v chăn nuôi dê và th , sau ñó n i dung cơ b n c a giáo trình ñư c chia làm hai ph n là Chăn nuôi dê và Chăn nuôi th . Trong m i ph n này s có 4 chương v gi ng và công tác gi ng, dinh dư ng và th c ăn, chu ng tr i và các k thu t chăn nuôi chuyên khoa cho m i ñ i tư ng. Ngoài giáo trình này, ñ n m v ng và sâu hơn các ki n th c v chăn nuôi dê và th sinh viên nên ñ c thêm các tài li u tham kh o chính ñã ñư c li t kê cu i giáo trình. Giáo trình Chăn nuôi dê và th l n ñ u tiên ra m t b n ñ c ch c ch n s không tránh kh i nhi u thi u sót. Mong nh n ñư c s góp ý ki n c a các ñ ng nghi p và sinh viên ñ l n xu t b n sau giáo trình s ñư c hoàn thi n hơn. Chúng tôi xin chân thành c m ơn. CÁC TÁC GI 2 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
Bài m ñ u KHÁI QUÁT V CHĂN NUÔI DÊ VÀ TH Bài m ñ u này nh m khái quát v t m quan tr ng c a ngành chăn nuôi dê và chăn nuôi th trong ñ i s ng kinh t -xã h i, nh ng ñ c thù v sinh h c và sinh thái cơ b n c a dê và th mà con ngư i có th khai thác nh m s n xu t ra nh ng s n ph m có giá tr cao d a trên nh ng ngu n th c ăn ít b c nh tranh nh t. M t khác, chương này cũng nh m cung c p cho sinh viên m t t m nhìn t ng th v tình hình và xu th c a ngành chăn nuôi dê và th trong nư c và trên Th gi i trư c khi ñi vào nh ng v n ñ k thu t c th trong các chương sau ñó. I. KHÁI QUÁT V CHĂN NUÔI DÊ 1.1. Vai trò và ý nghĩa c a chăn nuôi dê Chăn nuôi dê có m t s vai trò và ý nghĩa quan tr ng sau ñây: - Cung c p th c ph m Th t và s a dê là nh ng lo i th c ph m có giá tr dinh dư ng cao và r t ñư c ưa chu ng. Dê sinh s n nhanh nên ngư i nuôi có th bán con gi ng hay bán dê th t ñư c thư ng xuyên. Chăn nuôi dê s a nông h có th cung c p s a ph c v tr c ti p cho nhu c u c a gia ñình ho c bán m t cách d dàng ñ có ngu n thu nh p hàng ngày. - Cung c p m t s ph ph m Lông và da dê có th dùng làm áo, mũ và các tư trang khác. S ng và xương có th dùng làm ñ m ngh , v t trang trí. Ngoài ra, chăn nuôi dê còn cung c p m t ngu n phân bón có giá tr cho cây tr ng hay làm ngu n th c ăn cho cá. - Ý nghĩa kính t -xã h i: + Phương ti n an sinh cho ngư i nghèo Dê là con v t tương ñ i r hơn so v i trâu bò nên thư ng d mua s m hơn, ñ c bi t là ñ i v i nh ng nhà nghèo v a thoát kh i các th m ho như l t, bão hay chi n tranh. Ch ng may mùa màng th t bát hay trong gia ñình c n ti n ñ trang tr i các kho n chi tiêu cho cu c s ng thư ng nh t thì có th bán b t m t s dê là gi i quy t ñư c. Chính vì th mà Mahatma Gandi, nhà lãnh t n i ti ng c a n ð , ñã t ng nói "Dê là con bò c a nhà nghèo". Khi ñư c nuôi con dê tr thành th tài s n có giá tr ñ cung c p s n ph m và t o ra s an sinh cho gia ñình. R. M. Acharay, Ch t ch H i chăn nuôi dê Th gi i, cũng ñã kh ng ñ nh "Dê chính là cơ quan b o hi m ñáng tin c y c a ngư i nghèo". + Phương ti n phát tri n kinh t b n v ng T lâu ngư i dân Trung Qu c và Vi t Nam ñã coi vi c nuôi dê là ngh d phát tri n kinh t , thu l i l i nhu n nhanh và cao do dê m n ñ và có th i gian mang thai ng n (5 tháng). Dê là con v t d nuôi, d thích ng, ít b nh t t, l i t n d ng ñư c các ñi u ki n t nhiên và nh t là không tranh ch p lương th c v i ngư i. - M t s vai trò khác c a dê Ngoài ý nghĩa kinh t và an sinh, con dê còn có m t s vai trò khác trong ñ i s ng xã h i như là m t phương ti n dùng ñ làm quà t ng, cho vay v n, dùng trong hành l tôn giáo hay các trò tiêu khi n. M t s s n ph m c a dê cũng ñư c dùng làm các v thu c. 1.2. Nh ng l i th c a chăn nuôi dê Chăn nuôi dê có nh ng l i th quan tr ng sau ñây: 3 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
- S d ng ñư c các lo i th c ăn s n có ít c nh tranh Dê là gia súc nhai l i có kh năng s d ng các ngu n th c ăn giàu xơ, ñ c bi t là các lo i cây lùm b i, chình ví th có th khai thác ñư c m t cách có hi u qu các di n tích ñ t khác nhau ñ chăn nuôi. Th c ăn c a dê ña d ng, phong phú, d tìm ki m. Chăn nuôi ñê c n ít di n tích ñ ng c . N u nuôi ít dê có th chăn th quanh nhà, d c theo b ñê, b ru ng. Dê còn có th nuôi nh t hoàn toàn trong chu ng, trong sân bãi ñ c t c lá v cho ăn ho c có th k t h p chăn th dê dư i vư n cây ăn qu , dư i r ng cây lâm nghi p hay vùng ñ i gò, núi ñá. N u chăn th dê dư i tán cây lâm nghi p, cây ăn qu chúng còn giúp làm h n ch c d i, cây b i không có l i phát tri n, phân dê th i ra l i là ngu n phân bón t t cho cây tr ng. - Dê có kh năng thích ng r ng v khí h u và ñ a hình Dê có kh năng thích ng r ng v i nhi u vùng khí h u và sinh thái khác nhau, k c vùng khô c n kh c nghi t (nh có kh năng s d ng nư c ti t ki m) hay ñ a th hi m tr (nh kh năng leo trèo gi i). Dê có th s ng nh ng nơi khó khăn và khô h n, thâm chí các gia súc nhai l i khác có th không ch u ñ ng ñư c. - Chăn nuôi dê không ñòi h i v n ñ u tư ban ñ u l n V n c n ñ nuôi dê ít hơn so v i trâu bò tính theo m i ñ u con. Hi n nay Vi t Nam v i giá 1 bò s a trung bình có th mua ñư c 10-15 con dê s a Bách Th o ho c 25-30 dê C nuôi l y th t. Chính vì th mà nuôi m t s con dê (giá tr th p ñ i v i m i con) s ít b r i ro hơn là nuôi m t con bò (có giá tr l n). Hơn n a, nuôi dê phù h p hơn ñ i các nông h có ti m l c ñ u tư th p v i quy mô chăn nuôi nh . - Dê có s c s n xu t khá cao Dê có tu i ñ l a ñ u tương ñ i s m (11-13 tháng tu i), m i năm trung bình m i dê cái sinh s n ñ 1,5-1,7 l a, m i l a 1,4-1,8 con. Do v y, n u so sánh mua 1 dê cái m i sinh ra cùng v i 1 bê cái thì sau 4 năm dê ñ ra ñư c 23 con v i t ng kh i lư ng là 500 kg; trong khi ñó m t con bò ch ñ ra ñư c m t con v i kh i lư ng kho ng 350 kg. Do v y chăn nuôi dê cho phép tăng ñàn và thu h i v n nhanh hơn chăn nuôi trâu bò. Tuy dê nh con nhưng kh năng s n xu t s a khá cao. Trong ñi u kiên th c t t i Vi t Nam, n u tính ch s năng su t s a/th tr ng thì dê Barbari là cao nh t: 3,41, dê Bách Th o: 2,4, trong khi ñó bò s a nuôi t i Ba Vì là 2,1. K t qu tương t cũng thu ñư c t các nghiên c u nư c ngoài. - Dê d chăm sóc và qu n lý Dê là con v t nh bé, hi n lành nên d chăm sóc qu n lý và d v n chuy n, ñ c bi t là trong tình tr ng kh n c p. Chu ng tr i và trang thi t b chăn nuôi dê thư ng ñơn gi n, d làm và không t n kém nhi u. Ph n và tr em có th d dàng chăm sóc dê. - Th trư ng tiêu th th t dê thu n l i Th t dê là ngu n th c ph m có giá tr và ñư c th trư ng ưa chu ng, nhưng chăn nuôi dê nư c ta m i ch ñáp ng ñư c m t ph n nh nhu c u ñó. Như v y, ngành chăn nuôi dê không có khó khăn v th trư ng tiêu th s n ph m. 1.3. Nh ng khó khăn và h n ch c a chăn nuôi dê Sau ñây là nh ng khó khăn và h n ch chính c a chăn nuôi dê: - Dê b coi là phá ho i cây c i Do phàm ăn, dê ăn ñư c h u h t các lo i lá cây c t nhiên và cây tr ng nên có th ăn tr i cây c i, phá phách hoa màu trong vư n nhà và hàng xóm. Do v y, v m t tâm lý, nhi u ngư i cho r ng con dê là con v t phá ho i cây c i, chúng b t h t nh ng búp lá non, làm cây 4 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
c i không phát tri n lên ñư c. Chính vì th , m t th i con dê ñã b coi là con v t tàn phá môi trư ng và c n ph i tiêu di t. - Dê d b t n công và b t tr m Khi chăn th trong môi trư ng t nhiên dê d b t n công b i các loài ăn th t và cũng d b m t tr m do nh bé và hi n lành. - Kinh nghi m chăn nuôi dê h n ch nư c ta, thi u kinh nghi m chăn nuôi là m t y u t h n ch làm cho ngh nuôi dê chưa phát tri n m nh lên ñư c. Ki n th c v chăn nuôi dê có ñư c t các tài li u, do tích lu và s h c h i t ngư i khác. Nhưng trên th c t tài li u v con dê l i r t ít, mà kinh nghi m thì ai bi t cũng ít có ñi u ki n ñ chia s cho ngư i khác. Hơn n a là trư c ñây nuôi dê ch là th rông d a trên các bãi chăn t nhiên là chính, t n d ng ñ t r ng, ñ i gò, công lao ñ ng và v n nhàn r i, ch chưa ai nghĩ ñ n nuôi dê ñ t o ngu n thu nh p và làm giàu. - Ch t lư ng gi ng và công tác gi ng dê còn h n ch ðàn dê nư c ta ch y u là gi ng dê C , t m vóc bé, con ñ c trư ng thành ch n ng kho ng 30-35 kg. Thói quen c a ngư i nuôi dê là lưu gi m t ñ c gi ng trong ñàn khá lâu, ho c l i ch n ngay m t con ñ c trong ñàn ñ làm gi ng, ph i cho c ñàn, d n ñ n tình tr ng ñ ng huy t. Hi n tư ng ñ ng huy t x y ra trong chăn nuôi dê là r t ph bi n, d n ñ n tình tr ng dê còi c c, lư ng tính d c, sinh s n kém và t l ch t cao. Cho sinh s n s m là m t t p quán thi u khoa h c. Thông thư ng dê ñ t ñ tu i t 5-6 tháng là ñã có th phát d c. Nhưng ñ dê sinh s n t t thì ph i ñ t ñ tu i ít nh t t 8 tháng tu i tr ñi. Do qu n lý gi ng kém nên dê thư ng ph i t do, có con lúc ph i gi ng ch ñ t 5-6 tháng tu i, do v y nh hư ng l n ñ n con m , ñ i con sinh ra thì còi c c, hay m y u, ch t lư ng gi ng gi m sút. - Ngư i tiêu dùng chưa quen dung s a dê M c dù s a dê thơm ngon, hàm lư ng dinh dư ng cao, d tiêu hoá và h p thu, l i an toàn nhưng hi n nay nư c ta s a dê v n chưa ñư c ngư i tiêu dùng s d ng r ng rãi. Thông thư ng ngư i ta có n tư ng s a dê có mùi hôi khó u ng. - M t s h n ch khác + Dê d b b nh viêm ph i và m t s n i ký sinh trùng. + Do có giá tr th p nên chăn nuôi dê khó tham gia các h th ng tín d ng và b o hi m. 1.4. Các phương th c chăn nuôi dê Phương th c chăn nuôi dê ñư c th hi n ch y u b ng ch ñ nuôi dư ng và bi n pháp qu n lý ñàn trong quá trình chăn nuôi. Chăn nuôi dê hi n nay ph bi n có các phương th c chính như sau: - Chăn nuôi qu ng canh Dê ñư c chăn th hoàn toàn, chúng t tìm ki m và ch n l a nh ng lo i th c ăn t nhiên ña d ng, ñôi khi ñư c b xung thêm ít s n, khoai, cám, ngô và c lá t i chu ng. Vi c qu n lý ñàn dê và công tác gi ng không ñư c ti n hành theo cá th . Nuôi dê theo phương th c qu ng canh thư ng có năng su t th p nhưng yêu c u v n ñ u tư v gi ng, th c ăn, chu ng tr i th p. Phương th c này thư ng ñư c áp d ng ñ nuôi dê ñ a phương l y th t. Nh ng nơi có ñ i, bãi, núi ñá hay r ng cây r ng thì có th áp d ng phương th c này. - Chăn nuôi bán thâm canh Dê ñư c nuôi theo ki n chăn d t ho c c t bu c luân phiên khu v c quanh nhà, ñ i gò, ho c hình th c nuôi nh t k t h p v i chăn th . Ngoài các lo i c lá t nhiên mà dê t ki m 5 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
ñư c khi chăn th , chúng còn ñư c cung c p m t lư ng th c ăn nh t ñ nh ,k c th c ăn thô (c thu c t, ph ph m cây tr ng) và th c ăn tinh (cám, h t ngũ c c, tinh h n h p …) và th c ăn b sung khoáng. Các lo i th c ăn b sung khoáng, mu i, protein và c , lá ho c ph ph m nông nghi p thư ng ñư c cung c p t i chu ng vào ban ñêm và ngày mưa gió không ñi chăn th . V i phương th c này ngư i chăn nuôi có th qu n lý cá th ñư c ñ i v i hư ng nuôi dê kiêm d ng s a-th t t i nông h . - Chăn nuôi thâm canh N u nuôi dê l y s a ho c kiêm d ng s a-th t, nh t là nh ng nơi không có ñi u ki n chăn th , thì có th áp d ng phương th c nuôi thâm canh. phương th c này dê ñư c nuôi nh t trong chu ng hoàn toàn và ñư c ñáp ng nhu c u dinh dư ng theo t ng th i kỳ s n xu t. Ngu n th c ăn nuôi dê thâm canh bao g m th c ăn thô xanh (các lo i lá cây, c t nhiên ho c c tr ng thu c t) và các lo i th c ăn tinh (ngũ c c, tinh h n h p giàu dinh dư ng) và các lo i th c ăn b sung (n m th c ăn ch a urê và r m t, t ng ñá li m b xung khoáng, mu i). Rơm, c khô, ng n, lá ho c thân cây mía và các ph ph m nông nghi p khác (bã ñ u, bã s n...) ñ u là ngu n th c ăn t t cho dê trong phương th c chăn nuôi này. Vi c ch n l c, lo i th i con gi ng và ghép ñôi giao ph i trong ñàn dê gi ng d a trên cơ s ghi chép theo dõi k t qu s n xu t c a cá th nh m t ng bư c nâng cao năng su t c a ñàn gi ng. - Nuôi dê trong các h th ng canh tác h n h p Dê có th nuôi chăn chung trên ñ ng c cùng v i c u hay các loài gia súc khác. Vi c nuôi dê có th ti n hành dư i hình th c cho chăn th dư i tán cây tr ng lâu năm như d a, c , cao su, v.v… Chăn nuôi dê có th là m t h p ph n quan tr ng trong các h th ng canh tác h n h p VAC (Vư n-Ao-Chu ng) hay VACR (Vư n-Ao-Chu ng-R ng). 1.5. Tình hình chăn nuôi dê trên Th gi i Trong m t th i gian dài vai trò c a chăn nuôi dê trong n n kinh t c a các nư c ñang phát tri n không ñư c ñánh giá ñ y ñ . S ñóng góp tích c c c a con dê ñ i v i ñ ì s ng c a ngư i dân, ñ c bi t là nh ng gia ñình khó khăn v các ngu n l c cũng thư ng b b qua. Có nhi u nguyên nhân cho v n ñ này. Trư c h t, dê thư ng khó ñ m ñư c chính xác và vì th s lư ng ñ u dê thư ng không ñư c th ng kê ñ y ñ . M t khác, dê s ng cũng như các s n ph m c a chúng ít khi tham gia vào các th trư ng chính th ng và không ph i ch u thu nên s ñóng góp trong n n kinh t qu c dân không ñư c ghi chép ñ y ñ . Hơn n a, nh ng ngư i nuôi dê thư ng là nh ng ngư i dân nghèo b lép v v c m t kinh t và xã h i. H u qu là các chính tr gia, các nhà ho ch ñ nh chính sách phát tri n cũng như các nhà khoa h c ñ u coi nh con dê (Peacock et al., 2003). Tuy nhiên, g n ñây nh n th c v vai trò c a con dê ñã có s thay ñ i và ti m năng c a nó ñã b t ñ u ñư c khai thác tích c c hơn. Tuy còn có nhi u quan ñi m khác nhau v ch trương phát tri n, nhưng chăn nuôi dê ñang ngày càng ñư c chú tr ng hơn và có ñóng góp l n vào vi c phát tri n kinh t c a ngư i dân nghèo, ñ c bi t là các vùng mà nh ng gia súc khác như bò s a, l n lai không phù h p thì con dê ñư c coi là con v t có th giúp cho ngư i nông dân tăng thêm thu nh p, xoá ñói, gi m nghèo và vươn lên làm giàu. Th c t , hi n nay có kho ng 95% trong t ng s 765 tri u dê trên Th gi i ñư c nuôi các nư c ñang phát tri n và mang l i thu nh p có ý nghĩa cho ngư i dân (b ng 1). châu Á, nư c nuôi nhi u dê nh t là Trung Qu c (173 tri u con), sau ñó là n ð (125 tri u con) và Pakistan (53 tri u con). Chăn nuôi dê t p trung các nư c ñang phát tri n, nhưng ch y u khu v c nông h qui mô nh , nh ng vùng khô c n, nông dân nghèo. nh ng nư c phát tri n, chăn nuôi dê có quy mô ñàn l n hơn và chăn nuôi theo phương th c thâm canh v i m c ñích l y s a làm pho mát ho c chuyên l y th t cho tiêu dùng trong nư c hay xu t kh u. Ngoài ra, chăn nuôi dê th gi i cũng ñã cung c p m t kh i lư ng khá l n s n ph m v lông và da. 6 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
B ng 1: S lư ng dê trên th gi i và các khu v c ( nghìn con) Nă m 2001 2003 2006 Toàn th gi i 737.175 765.511 775.211 Các nư c phát tri n 30.998 31.650 33.350 Các nư c ñang phát tri n 706.177 732.861 741.861 Châu Á 464.344 487.588 492.549 Châu Âu 18.200 18.425 18.968 Châu Phi 217.614 219.736 220.768 Châu Mý La tinh & Caribê 34.804 36.713 36.911 Theo FAO (2004), trong năm 2003 s n lư ng th t các lo i c a toàn th gi i ñ t 249 tri u t n, trong ñó, s n lư ng th t dê ñ t 4,1 tri u t n (chi m 1,64%). Khu v c các nư c ñang phát tri n là nơi s n xu t nhi u th t dê nh t (3,9 tri u t n, chi m 95,4% t ng s n lư ng th t dê), trong ñó t p trung ch y u các nư c châu Á (3,0 tri u t n, chi m 73,42%). Nư c cung c p nhi u th t dê nh t là Trung Qu c (1,5 tri u t n), sau ñó là n ð (0, 47 tri u t n) và Pakistan (0,37 tri u t n). B ng 3: S n lư ng th t và s a dê trên th gi i năm 2001 – 2003 ( nghìn t n) Khu v c 2001 2002 2003 Th t Sa Th t Sa Th t Sa Toàn th gi i 3.895 11.680 4.048 11.756 4.091 11.816 Các nư c phát tri n 182 2.585 187 2.517 188 2.538 Các nư c ñang phát tri n 3.713 9.095 3.861 9.239 3.903 9.278 Châu Á 2.820 6.177 2.964 6.263 3.004 6.291 Châu Âu 120 2.470 122 2.395 122 2.421 Châu Phi 810 2.686 811 2.743 814 2.745 Châu M La tinh và Caribê 132 347 137 355 138 359 Cũng theo s li u c a FAO (2004), t ng s n lư ng s a các lo i trong năm 2003 c a toàn th gi i ñ t kho ng 600 tri u t n, trong ñó s a dê là 12 tri u t n (chi m 1,97%). Cũng như th t dê, s a dê ch y u do các nư c ñang phát tri n s n xu t (9,3 tri u t n, chi m 78,52%). Các nư c châu Á cung c p ph n l n lư ng s a này (6,3 tri u t n, chi m 53,24%), trong ñó ñ ng ñ u là n ð (2,6 tri u t n), sau ñó là Bangladesh (1,3 tri u t n) và Pakistan (0,64 tri u t n). V s lư ng các gi ng dê, theo Acharya (1992) trên th gi i có 150 gi ng dê ñã ñư c miêu t c th , ph n còn l i chưa ñư c bi t ñ n và phân b kh p các châu l c. Trong ñó có 63% gi ng dê hư ng s a, 27% gi ng dê hư ng th t và 5% là dê kiêm d ng l y lông làm len. Các nư c châu Á có s gi ng dê nhi u nh t, chi m 42% s gi ng dê th gi i. Các nư c có nhi u gi ng dê nh t là Pakistan (25 gi ng), Trung Qu c (25 gi ng) và n ð (20 gi ng). n ð là nư c có ngành chăn nuôi dê r t phát tri n. Công tác nghiên c u v chăn nuôi dê ñư c nhà nư c ñ c bi t quan tâm chú ý. H có Vi n nghiên c u chăn nuôi dê, Vi n S a qu c gia, các trư ng ñ i h c và m t s trung tâm nghiên c u v dê. Trung Qu c, t năm 1978 Chính ph ñã b t ñ u quan tâm ñ n chăn nuôi dê và do ñó mà t c ñ phát tri n chăn nuôi dê ngày càng nhanh. Hi n t i Trung Qu c có 12 tr i dê gi ng s a v i gi ng Ximong - Saanen là gi ng dê ph bi n. Trung Qu c ñã s d ng gi ng dê này lai 7 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
v i dê ñ a phương, con lai cho năng su t s a tăng lên t 80 - 100% th h th nh t, 200% th h th hai. Hi n có t i 95% dê s a Trung Qu c là gi ng Simong - Saanen và th h con lai c a chúng. Trung Qu c cũng là nư c ñã s d ng k thu t c y truy n h p t trên dê. Philippine, vi c nghiên c u và phát tri n con dê cũng ñư c chính ph quan tâm chú ý. M t chương trình nghiên c u và phát tri n chăn nuôi dê qu c gia ñã ñư c thi t l p, hi n ñã ñưa ra và ñang ti n hành m t chương trình nghiên c u toàn di n v con dê ñ ñ y m nh ngành chăn nuôi dê trong nh ng năm t i. ð h i t các nhà khoa h c cùng tham gia nghiên c u và t ch c trao ñ i, h c t p kinh nghi m l n nhau, ñ y m nh phát tri n chăn nuôi dê trên toàn th gi i, H i Chăn nuôi dê th gi i ñã ñư c thành l p t năm 1976 (International Goat Association), và c 4 năm h p m t l n. Khu v c châu Á cũng ñã thành l p t ch c Chăn nuôi gia súc nhai l i nh (Small Ruminant Production System Network for Asia) v i m c ñích góp ph n ñ y m nh trao ñ i thông tin nghiên c u và phát tri n chăn nuôi dê c u trong khu v c. 1.6. Tình hình chăn nuôi dê Vi t Nam Vi t Nam ngh chăn nuôi dê ñã tuy ñã có t lâu ñ i, nhưng ch y u là nuôi qu ng canh t n d ng bãi chăn th t nhiên là chính, thi u kinh nghi m và ki n th c k thu t. Ph n l n gi ng dê là dê C ñ a phương nh con, năng su t th p. Ngh chăn nuôi dê v i quy mô trang tr i l n chưa ñư c hình thành. G n ñây do nhu c u tiêu th th t dê tăng nhanh, giá bán cao nên ngành chăn nuôi dê có t c ñ phát tri n khá nhanh (hình 1). 1800 40000 38000 1600 35000 35000 32000 32000 1400 30000 24000 28000 1200 25000 20000 1000 18000 20000 800 15000 15000 600 13500 12000 10000 11000 400 9000 9000 9000 8500 10000 5000 200 0 0 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 Sè l−îng dª (ngh×n con) Gi¸ (®ång/kg) Hình 1: S lư ng và giá dê th t hơi t năm 1991 ñ n 2006 Năm 2001 c nư c có 550.000 con dê; trong ñó Mi n B c có 407.300 con (chi m 70%); Mi n nam có 165.100 con (chi m 30%). Năm 2006 t ng ñàn dê c a c nư c có 1.457.637 con, trong ñó 55% phân b mi n B c (801.400 con); 45% mi n Nam (656.200 con) (Tây Nguyên chi m 8,1%, Duyên h i mi n Trung chi m 5,1%, ðông và Tây Nam B chi m 31,7%). ðàn dê vùng núi phía B c chi m 36,7% t ng ñàn dê c a c nư c, và chi m 64% t ng ñàn dê c a mi n B c. C nư c s n xu t ñư c kho ng 11.000 t n th t dê trong năm. S n lư ng s a dê c a nư c ta không ñáng k (kho ng 150-180 t n/năm). G n ñây Nhà nư c cũng ñã có s quan tâm trong vi c ñ u tư cho nghiên c u, xây d ng mô hình, ñ c bi t là vi c ñào t o chuy n giao k thu t thích h p v chăn nuôi dê cho các cán b k thu t cũng như cho ngư i dân. T 1993 B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ñã 8 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
quy t ñ nh giao nhi m v nghiên c u và phát tri n chăn nuôi dê ñ c bi t là chăn nuôi dê s a, dê kiêm d ng th t s a nư c ta cho Trung tâm Nghiên c u Dê và Th -Vi n Chăn Nuôi. ðây là ñơn v ch u trách nhi m nghiên c u toàn b các v n ñ v chăn nuôi dê và t ch c chuy n giao k thu t xây d ng ngành chăn nuôi dê Vi t Nam. T ñó ñ n nay ngành chăn nuôi dê, ñ c bi t là chăn nuôi dê s a, nư c ta ñã b t ñ u ñư c kh i s c. B ng 3: So sánh tình hình chăn nuôi dê Vi t nam v i m t s nư c trong khu v c --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Nư c Di n tích(DT) Dân s (DS) S dê Ghi chú (1000km2) (Tri u ng- (Tri u con) (So sánh v i Vi t Nam) ư i) Trung Qu c 9.600 1284,5 172,9 (TQ)Dt=30 l n, DS=14 l n dê=110 l n Ân ñ 3.200 1.065,7 124,5 (Âð)Dt=9 l n, DS=12,8 l n dê=95 l n Pakistan 804,2 150,0 52,8 Dt=2,5 l n, DS=1,8 l n dê=38 l n Philippine 300,3 76,5 3,2 Dt=0,95 l n, DS=0,8 l n dê=2 l n Thai land 513,1 62,93 0,45 Dt=1,4 l n, DS=0,75 l n dê=0,4 l n Indonecia 1.900 200,0 3,7 Dt =6 l n, DS =2,5 l n dê=3,2 l n Vietnam 329,7 83,4 1,458 Dê=1/110TQ, =1/95Âð, =1/38 Pakistan M t s gi ng dê chuyên d ng, cao s n trên th gi i ñã ñư c nh p vào nư c ta. Năm 1994 nh p 3 gi ng dê s a t n ð (Beetal, Jumnapari, Barbari), năm 2002 nh p 2 gi ng chuyên s a (Alpine, Saanen) và m t gi ng siêu th t (Boer) t M nh m nuôi thu n và lai t o v i ñàn dê ñ a phương ñ nâng cao năng su t c a chúng. K t qu nghiên c u nhi u năm qua cho th y, dùng dê ñ c gi ng Bách Th o, n ð lai v i ñàn dê cái C hoÆc sö dông dª ®ùc Boer, Saanen, Alpine lai víi dª c¸i B¸ch th¶o t o con lai 1/2 m¸u ñã nâng cao năng su t chăn nuôi dê lai vÒ khèi l−îng v s¶n l−îng s÷a t¨ng lên t 25-30%. Con lai cÊp tiÕn 3/4 m¸u năng xu t tăng lªn 40-55%. ð n nay, ñàn dª lai gi a c¸c gi ng dª ngày càng phát tri n nhi u nơi và tr thành phong trào r ng kh p, ñã và ñang ñóng góp tích c c vào vi c phát tri n kinh t , xoá ñõi gi m nghèo, nâng cao thu nh p cho ngư i dân nh t là vùng nông thôn mi n núi. II. KHÁI QUÁT V CHĂN NUÔI TH 2.1. Vai trò và ý nghĩa c a chăn nuôi th Th là m t loài v t hi n lành, d m n, ñư c con ngư i thu n hóa ñã lâu ñ tr thành con v t nuôi cung c p th c ph m, ph ph m và ñem l i hi u qu kinh t -xã h i. - Cung c p th t ch t lư ng cao Chăn nuôi th cung c p cho con ngư i m t lo i th t có giá tr dinh dư ng cao hơn th t các lo i th t gia súc khác. + Hàm lư ng protein trong th t th (21%) cao hơn so v i th t bò (17%) và th t l n (15%). + T l m trong th t th (10 %) th p hơn so v i th t gà (17%), th t bò (25%) hay th t l n (29,5%). + Th t th giàu ch t khoáng (1,2%) so v i th t bò (0,8%) hay th t l n (0,6%). + Nh hàm lư ng colesteron r t th p nên th t th là lo i th c ph m ñư c dùng ñ ñi u dư ng cho nh ng ngư i b b nh tim m ch. 9 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
- Cung c p ph ph m có giá tr + Lông da th sau khi thu c xong có th dùng ñ may thành mũ, áo ho c làm ñ th công m ngh có giá tr l n trong tiêu dùng và xu t kh u. + Phân th t t hơn các lo i phân gia súc khác (b ng 4). Phân th có th s d ng ñ bón cây, nuôi cá và nuôi giun (l y giun nuôi gà, v t, ngan, cá, lươn). B ng 4: Thành ph n hoá h c c a phân gia súc (%) Lo i phân gia súc Ch t h u cơ ðm Lân Kali Bò s a 30 4,38 0,30 0,65 Ln 30 6,25 0,75 0,85 Gà 52 10,00 1,25 0,90 Th -Phân ư t 42 28,50 1,12 2,10 - Phân khô 83 9,20 0,82 0,60 - Dùng làm ñ ng v t thí nghi m Th là m t lo i ti u gia súc r t m n c m v i ñi u ki n ngo i c nh nên nó ñư c dùng nhi u làm ñ ng v t thí nghi m, ñ ng v t ki m nghi m thu c và ch vacxin trong y h c và thú y. 2.2. Nh ng l i th c a chăn nuôi th Chăn nuôi th có nh ng l i th c nh tranh chính như sau: - Khai thác ñư c ngu n th c ăn s n có Chăn nuôi th có th cho phép t n d ng ñư c các ngu n rau, lá, c t nhiên, các s n ph m ph nông nghi p làm th c ăn. Khác v i chăn nuôi l n, gà, v t... (s d ng 95-100% th c ăn tinh), th có kh năng s d ng ñư c nhi u th c ăn thô xanh trong kh u ph n. Trong chăn nuôi công nghi p, t l thô xanh trong kh u ph n ăn c a th (tính theo v t ch t khô) là 50- 55%. Trong chăn nuôi gia ñình, t l thô xanh trong kh u ph n c a th còn cao t i 65-80%. Như v y, th là m t lo i gia súc ít c nh tranh lương th c v i ngư i cung như các gia súc và gia c m khác. - Th có kh năng chuy n hoá protein cao ð c trưng c a ngành chăn nuôi là bi n ñ i ngu n protein trong các lo i th c v t mà con ngư i ít ho c không s d ng ñư c thành ngu n protein ñ ng v t có giá tr dinh dư ng cao nh m ñáp ng nhu c u con ngư i. V ñi u này th ñư c coi là m t v t nuôi hi u qu vì chúng có th chuy n hóa 20% protein trong th c ăn c a chúng quay tr l i trong các ph n ăn ñư c cho con ngư i. Con s này các v t nuôi khác như gà th t (broiler) là 22-23%, l n 16-18% và bò th t 8-12%. M t khác, th cũng có kh năng chuy n hoá t t các protein s n có trong các th c v t giàu xơ mà s là không kinh t khi s d ng cho l n, gà và ñà ñi u. - Th m n ñ và sinh trư ng nhanh Th ñ kho và tăng tr ng nhanh. M t năm trung bình m i th cái sinh s n ñ 6-7 l a, m i l a 6-7con. Sau 3 tháng nuôi th có kh i lư ng xu t chu ng 2,5-3,0 kg. Như v y m i th m (n ng 4-5kg) m t năm có th s n xu t ra 90-140kg th t th , cao hơn nhi u so v i các lo i gia súc khác. - Chăn nuôi th t n d ng ñư c lao ñ ng ph và c n ít v n Chăn nuôi th t n d ng ñư c s c lao ñ ng ph (ngư i già, tr em) ñ tìm ki m th c ăn và chăm sóc. Hơn n a, chăn nuôi th c n v n ñ u tư ban ñ u th p, chu ng nuôi có th t n 10 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
d ng các v t li u s n có r ti n ñ làm, chi phí ñ mua con gi ng ban ñ u so v i các gia súc khác ít hơn r t nhi u và ch ph i b ra m t l n ñ u là có th duy trì chăn nuôi liên t c ñư c. Vòng ñ i s n xu t c a th ng n (nuôi 3-3,5 tháng là gi t th t, 5,5 - 6 tháng b t ñ u sinh s n) nên thu h i v n nhanh, phù h p v i kh năng c a nhi u gia ñình. Do v y, chăn nuôi th phù h p v i ñi u ki n c a nhi u vùng nông thôn nư c ta và là m t phương ti n ñ khai thác t i ña các ngu n tài nguyên s n có m i ñ a phương nh m gi i quy t công ăn vi c làm và tăng thu nh p cho các h gia ñình . - Nguy cơ lây b nh t th sang ngư i th p Cho ñ n này ngư i ta chưa tìm th y có b nh truy n nhi m nào c a th lây sang ngư i. Do v y, m i khi các loài gia súc gia c m khác b d ch (như d ch cúm gia c m, d ch lơn tai xanh), ngư i nông dân thư ng chuy n sang chăn nuôi th v i hi u qu cao. Như v y, chăn nuôi th v a t n d ng ñư c cây c t nhi n, ph ph m nông nghi p, t n d ng ñư c s c lao ñ ng ph , v a ñ t n lương th c l i cho ra m t lo i s n ph m ñ c bi t (th t, lông, da) có giá tr tiêu dùng, y h c, thú y và xu t kh u. V i ñi u ki n khí h u nhi t ñ i nư c ta, cây c b n mùa xanh t t, lương th c và v n ñ u tư c a ngư i nông dân còn khó khăn thì chăn nuôi th s mang l i hi u qu kinh t -xã h i l n. 2.3. Nh ng h n ch c a chăn nuôi th Chăn nuôi th có h n ch chính như sau: - Th d m n c m v i b nh t t Th là m t gia súc r t m n c m v i ñi u ki n ngo i c nh nên ñòi h i ngư i chăn nuôi ph i có k thu t chăn nuôi t t, ñ c bi t là khâu v sinh thú y, n u không thi t h i do b nh t t có th l n. - Th trư ng tiêu th th t th h n ch T p quán s d ng th t th trong dân ta còn chưa ph thông như nh ng lo i th t gia súc khác và ngư i ta thư ng coi th t th là lo i th t ñ c s n c n có nh ng gia v cũng như cách ch bi n n u nư ng ñ c bi t hơn. Chính vì th cho ñ n nay nư c ta chưa có th t th bán s n t i các ch như th t các gia súc khác. Hơn n a, t l th t móc hàm c a th th t thư ng ch ñ t 50- 55% nên giá bán 1 kg th t th móc hàm thư ng cao hơn các lo i th t l n, bò, gà, ngan, ng ng làm cho nh ng ngư i có thu nh p th p chưa có ñi u ki n s d ng th t th hàng ngày. - Chăn nuôi th ph i có th c ăn xanh Không gi ng như gia c m, l n có th s d ng hoàn toàn th c ăn tinh công nghi p ñ nuôi, kh u ph n c a th c n ph i có m t lư ng th c ăn thô xanh chi m t i 50-70% nên chăn nuôi th cũng gi ng như các loài gia súc nhai l i c n ph i có m t di n tích ñ t nh t ñ nh ñ tr ng các lo i cây th c ăn n u các ngu n th c ăn xanh t nhiên không s n có. - V n ñ môi trư ng Nư c ti u th thư ng có mùi khai hơn nư c ti u các lo i gia súc khác nên chu ng tr i chăn nuôi th n u không làm h p v sinh s gây ô nhi m môi trư ng nh hư ng ñ n s c kh e con ngư i. - Ki n th c v chăn nuôi th còn h n ch Ngh chăn nuôi th nư c ta còn r t m i m h u h t mang tính t phát, chăn nuôi nh l nên ngư i chăn nuôi ch nuôi d a theo kinh nghi m c a mình mà chưa ñư c h c t p ñ n m ñư c k thu t; vì v y hi u qu chăn nuôi chưa cao do b nh d ch thư ng x y ra. . 2.4. Các phương th c chăn nuôi th Có 3 phương th c chăn nuôi th thư ng ñư c áp d ng các nư c như sau: 11 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
- Chăn nuôi nông h v i qui mô t vài con ñ n dư i 300 th cái. - Chăn nuôi trang tr i v i qui mô t 300 th cái tr lên, có trang tr i chăn nuôi t i 1000 con th cái. - Chăn nuôi công nghi p v i qui mô t 5 000-10 000 th . Phương th c này s d ng h th ng trang thi t b h u như t ñ ng toàn b nên ch c n s d ng 5-6 công nhân chăn nuôi. nư c ta chăn nuôi th hi n nay ch y u theo qui mô nông h qui mô nh thư ng 5-50 th cái/h . M y năm g n ñây có m t s nông h ñã chăn nuôi th v i qui mô l n hơn v i 300- 500 th cái/h ; có m t s trang tr i ñã nuôi t i 1000 th cái kèm theo c h th ng gi t m và tiêu th s n ph m. 2.5. Tình hình chăn nuôi th trên Th gi i ð u th k 19 vi c chăn nuôi th trong chu ng ñư c phát tri n r ng kh p các vùng nông thôn và ven ñô th các nư c Tây Âu. Ngư i châu Âu ñã gi i thi u chăn nuôi th t i các nư c khác như Australia, New Zealand và sau ñó ñư c lan to kh p th gi i. Năm 1996 th gi i s n xu t kho ng 1,2 tr u t n th t th , ñ n năm 1998 con s này ư c tính kho ng 1,5 tri u t n (b ng 6). Bình quân ñ u ngư i tiêu th 280 gram th t th /năm. B ng 6: Các nư c s n xu t th chính trên th gi i năm 1998 Nư c S n lư ng th t x Nư c S n lư ng th t x (nghìn t n) (nghìn t n) Italia 300 B ðào Nha 20 Nga và Ukraina 250 Moroco 20 Pháp 150 Thái Lan 18 Trung Qu c 120 Vi t Nam 18 Tây Ban Nha 100 Phillippine 18 Indonesia 50 Rumani 16 Nigeria 50 Mê hi cô 15 M 35 Ai c p 15 ðc 30 Braxin 12 T i p Kh c 30 T ng c ng 22 nư c 1 311 chính Ba Lan 25 Bungari 24 Các nư c khác 205 1 516 Hungary 23 T ng s n lư ng th gi i Ngu n: Lebas và Colin ( 1998) Châu Âu ñư c coi là trung tâm s n xu t và tiêu th th th gi i. Italia là nư c có ngành chăn nuôi th th t phát tri n nh t, nơi mà s n xu t th t th ñã tr thành truy n th ng t ñ u nh ng năm 1970, năm 1975 vi c chăn nuôi th ñã ñư c công nghi p hoá và ñ n năm 1990 ngành chăn nuôi th công nghi p ñã phát tri n b n v ng kh p ñ t nư c, do ñó s n lư ng th t th nư c này ñã tăng v t t 120 000 t n nh ng năm 1975 lên 300 000 t n năm 1990. Châu M , nư c M là trung tâm s n xu t và tiêu th th t th v i s n lư ng 35 nghìn t n/năm trong nh ng năm 1990. ñây ngư i ta ch y u tiêu th th t th non trung bình 1,8 kg/con ñ ch bi n món th t th rán. Hàng năm nư c M s n xu t và tiêu th kho ng 195 tri u con th th t. Canada chính quy n m t s bang có chính sách khuy n khích và h tr nông 12 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
dân phát tri n chăn nuôi th . Mêhicô là ñ t nư c có truy n th ng s n xu t th t th quy mô nh gia ñình t 20-100 th cái sinh s n dươi hình th c nuôi "sân sau" ñ tiêu th gia ñình k t h p s n xu t hàng hoá r ng kh p các vùng nông thôn và ven ñô th . Các nư c vùng Caribê ch y u nuôi các gi ng th nh ñ a phương v i hình th c nuôi gia ñình ñ t n d ng các th c ăn rau c . S n xu t th t th Châu Á không nhi u, t p trung ch y u m t s nư c như Indonesia, Trung qu c, Philippin, Thái lan, Malaysia, Vi t Nam và B c Tri u tiên. Tuy nhiên, ngh chăn nuôi th Trung qu c khá ph bi n và ch y u cho tiêu th ñ a phương. M c dù v y, hàng năm kho ng 20 tri u con th Angora ñư c s n xu t ph c v xu t kh u lông và th t sang châu Âu. Ngoài ra Trung qu c các thương gia nhi u t nh thành ñã thu gom th th t ñ xu t kh u sang các nư c có n n kinh t ti n t m nh. S n xu t th t th Châu Phi t p trung ch y u các nư c c n sa m c Sahara như Nigeria, Ghana, Công Gô, Cameroon và Benin. các nư c này vi c chăn nuôi th ñ tiêu th gia ñình là chính. Ghana có m t chương trình phát tri n chăn nuôi th qu c gia trong ñó m i gia ñình ch nuôi t 3 ñ n 6 th sinh s n, v i ngu n th c ăn ch y u là các rau c và s n s n có ñ a phương ñ t s n xu t th th t tiêu th gia ñình, ph n th a ra ñư c ñem bán. Năm 1998 có 23 nư c tham gia vào th trư ng xu t nh p kh u th t th th gi i v i s n lư ng t 1 000 t n th t th /năm, chi m 95 % t ng s n lư ng xu t nh p kh u th t th th gi i. Trong ñó có 9 nư c ch xu t kh u, 6 nư c ch nh p kh u và 8 nư c khác v a xu t kh u v a nh p kh u th t th . Hai nư c xu t kh u th t th l n nh t th gi i là Trung qu c (40 000 t n/năm) và Hungary (23 700 t n/năm). Th t th t Trung qu c ñư c xu t kh u sang Pháp và m t s nư c châu Âu khác ch y u dư i d ng thân th t ñóng gói l nh, m t ph n khác ñư c xu t kh u tr c ti p sang các nư c ñang phát tri n. Ph n l n th t th s n xu t ra Hungari ñư c xu t kh u ra nư c ngoài, trong ñó 50% ñư c xu t sang Croatia; th trư ng trong nư c ch tiêu th kho ng dư i 5 % t ng s n lư ng th t th hàng năm t i nư c này. Các nư c nh p kh u th t th chính bao g m Italia, B , Pháp, Anh, ð c, Hà lan, Thu s và m t s nư c ðông Âu. Nư c nh p kh u th t th l n nh t th gi i là Italia (30 000 t n), ph n l n th t th nh p kh u vào Italia là t Hungari, Trung qu c, Romani và Balan. B ñ ng th 2 v nh p kh u th t th nhưng ñ ng th i h cũng xu t kh u r t m nh (10 300 t n/năm). Da th cũng là m t m t hàng có giá tr thương m i trên Th gi i. M t s nư c s n xu t và t tiêu thu ph n l n da th thi trư ng trong nư c như Nga và Balan. M t s nư c khác s n xu t da th ñ bán. Pháp là nư c s n xu t da th thô l n nh t th gi i v i s lư ng kho ng 125 tri u da th /năm, 56 % trong s ñó (70 tri u da) ñư c tiêu th trong nư c, s còn l i xu t kh u. Úc và m t s nư c khác cũng s n xu t da th v i s lư ng l n. Ph n l n da thô t các nư c s n xu t da ñư c xu t sang các nư c ñang phát tri n như B c Tri u Tiên, Phillippin.., ñây ngư i ta s d ng ngu n nhân công r ñ ch bi n thành các s n ph m hoàn ch nh sau ñó các s n ph m da th này l i ñư c xu t kh u tr l i các nư c phát tri n như M , Nh t, ð c, Italia. 2.6. Tình hình chăn nuôi th Vi t Nam Chăn nuôi th Vi t Nam ñã có t lâu ñ i nhưng chưa ñư c quan tâm nhi u. Trư c năm 1975 chăn nuôi th ch y u t p trung các gia ñình nuôi th có truy n th ng nhi u năm các thành ph như Hà N i, Sài Gòn, ðà L t, Hu và m t s gia ñình vùng ngo i ô các thành ph l n. Sau ngày mi n Nam gi i phóng chăn nuôi th phát tri n nhanh hơn. Năm 1976 −íc tÝnh c nư c cã kho¶ng 315 000 con th , trong ñó các t nh phía Nam có 193 000 con. Năm 1982 c nư c có 400 000 con th , trong ñó mi n B c có 190 000 con. Sau ñó s lư ng th l i gi m xu ng cho ñ n ñ u nh ng năm 1990 m i tăng tr l i. T năm 1995 ñ n nay chăn nuôi th Vi t nam ñang phát tri n m nh theo cơ ch th trư ng do nhu c u tiêu th th t th trong 13 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
nư c liên t c tăng. Hi n nay ư c tính c nư c có trên 6.000.000 con th , trong ñó mi n B c có g n 4.000 000 con. Giá bán th th t tăng t 12.000 ñ/kg th hơi lên 18.000 ñ/kg năm 2000, 25 000 ñ/kg năm 2004 và 30.000ñ năm 2006. Hi n nay do s lư ng th có h n nên th t th m i ch ñ tiêu dùng n i ñ a. N u có nhi u th ta có th xu t kh u ñư c vì th trư ng tiêu th là có s n. Vi c nghiên c u v phát tri n chăn nuôi th ñư c tăng cư ng k t khi Trung Tâm Nghiên C u Dê & Th c a Vi n chăn nuôi ñư c thành l p (năm 1993). N¨m 1999 Trung tâm này ñã nh p 3 gi ng th m i có năng su t cao t Hungari v nuôi nhân thu n và làm tươi máu ñàn th New Zealand (nh p t năm 1978) ñem l i hi u qu t t, tăng năng su t ñàn th gi ng cũ lên 35-40%, ñáp ng nhu c u con gi ng th ngo i cao s n cho s n xu t nên ñã thúc ñ y ngư i dân quan tâm chú ý ñ n vi c phát tri n chăn nuôi th kh p nơi trong c nư c. CÂU H I ÔN T P: 1. Phân tích ý nghĩa kinh t , sinh thái và xã h i c a chăn nuôi dê và chăn nuôi th . 2. Phân tích nh ng l i th c a chăn nuôi dê và chăn nuôi th . 3. Phân tích nh ng khó khăn và h n ch c a chăn nuôi dê và chăn nuôi th . 4. Các phương th c chăn nuôi dê và chăn nuôi th ph bi n trên th gi i và nư c ta? 5. Phân tích tình hình chăn nuôi dê và chăn nuôi th trên th gi i. 6. ðánh giá tình hình phát tri n chăn nuôi dê và chăn nuôi th nư c ta. 14 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
7. PH N I CHĂN NUÔI DÊ 15 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
Chương 1 GI NG VÀ CÔNG TÁC GI NG DÊ Gi ng có tính ch t ti n ñ trong chăn nuôi nói chung cũng như trong chăn nuôi dê nói riêng. Nh ng ki n th c chung v gi ng dê và nh ng vi c c n làm ñ không ng ng nâng cao ch t lư ng gi ng dê là là n i dung chính c a chương này. Trư c h t nh ng thông tin cơ b n v ngu n g c và m t s ñ c thù sinh h c c a dê s ñư c ñ c p. Các gi ng dê ñ a phương và gíông ngo i nh p ñư c nuôi ph bi n nư c ta cũng s ñư c gi i thi u. Ti p theo là nh ng n i dung cơ b n v ch n l c và nhân gi ng dê. Ph n cu i c a chương nói v m t s bi n pháp theo dõi và qu n lý ñàn dê. I. NGU N G C VÀ ð C THÙ SINH H C C A DÊ 1.1. Ngu n g c và phân lo i c a dê a Ngu n g c dê nhà ðã có trên 350 gi ng dê ñư c ghi nh n và cũng ñã có nhi u nghiên c u khác nhau v ngu n g c c a dê nhà. Tuy còn nhi u ý ki n khác nhau v v n ñ này song các nhà khoa h c ñ u th ng nh t cho r ng dê là m t trong nh ng loài v t ñư c con ngư i thu n hoá s m nh t, sau ñ y m i ñ n chó (Zeuner, 1963). Gi ng như các v t nuôi khác sau khi thu n hóa, ñ u tiên dê ñư c nuôi ñ l y th t, sau ñó ñư c nuôi ñ l y s a. Ngu n g c c a dê nhà là dê r ng. Dê r ng (Capra aegagrus) trên th gi i ñư c chia làm ba nhóm: + Nhóm 1 là dê Bezoar (C.a aegagrus) có s ng hình xo n (xem hình 1-1), phân b t nhiên vùng Tây Á + Nhóm 2 là dê Ibex (C.a Ibex), phân b t nhiên vùng Tây Á, ñông châu Phi và châu Âu + Nhóm 3 là dê Markhor (C.a Falconeri) thư ng có s ng qu n v phía sau (xem hình 1- 1), phân b Afghanistan và vùng Kashimir-Karakorum. a- Bezoar b: Markhor Hình 1-1: Ki u s ng c a dê r ng Khó xác ñ nh ñư c th t chính xác th i gian và ñ a ñi m l n ñ u tiên con ngư i thu n hóa dê r ng. Nhi u tài li u cho r ng nơi thu n hóa các gi ng dê ñ u tiên là vùng núi Tây Á 16 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
vào thiên niên k th 7-9 trư c Công nguyên (Th c t ngày nay còn cho th y nhi u loài dê nguyên th y v i s lư ng l n thung lũng ñ u ngu n sông n và nh ng dãy núi n m phía ñông con sông này). Có tài li u cho r ng khu v c nuôi dê c nh t là các nư c Trung ðông, sau ñó ñ n n ð và Ai C p, ti p ñ n là các nư c phương Tây và châu Á, châu Phi. Khu v c nuôi dê m i nh t là ðông Nam Á. b. Phân lo i dê nhà Dê là gia súc nhai l i nh (cùng v i c u) thu c: + loài dê (Capra), + h ph dê c u (Capra rovanae), + h s ng r ng (Bovidae), + b ph nhai l i (Ruminantia), + b gu c ch n (Artiodactyta), + l p có vú (Mammalian). 1.2. M t s t p tính ñ c trưng c a dê a. T p tính ăn u ng Dê là gia súc nhai l i có kh năng g m c như trâu bò nhưng nó thích ăn lá cây, hoa và các cây lùm b i (xem hình 1-2), cây h ñ u thân g h t dài. Dê r t phàm ăn, nhưng luôn luôn tìm th c ăn m i. Dê là con v t thích ho t ñ ng nhanh nh n, chúng di chuy n r t nhanh khi ăn xung quanh cây và b t lá búp ph n ngon nh t r i nhanh chóng chuy n sang cây và b i khác. Dê thích ăn ñ cao 0,2-1,2m. Chúng có th ñ ng b ng 2 chân r t lâu ñ b t lá, th m chí còn trèo lên cây ñ ch n ph n ngon ñ ăn. Môi và lư i dê r t linh ho t ñ vơ ngo m th c ăn và ch n lo i th c ăn nào nó ưa thích nh t. Dê khó ăn th c ăn ñ sát m t ñ t, Hình 1-2: T p tính ăn ng n lá cây c a dê thư ng ph i quỳ chân trư c xu ng ñ ăn. Dê là con v t có kh năng ch u khát r t gi i. Devendra (1967) cho bi t dê n ng 18-20 kg thì m t ngày c n u ng 680 ml nư c mùa hè và 454 ml nư c vào mùa xuân. Dê là lo i gia súc r t s ch s , không ăn các th c ăn th a, b n hay lên men th i r a; th c ăn rơi vãi dê thư ng b không ăn l i b. T p tính ng ngh Dê thích n m nh ng nơi cao ráo thoáng mát, thích ng ngh trên nh ng mô ñ t ho c trên nh ng t ng ñá ph ng và cao. Dê ng nhi u l n trong ngày, nhi u lúc trong khi ng v n nhai l i. c. T p tính ñàn Dê thư ng s ng t p trung thành t ng ñàn. M i con có m t v trí xã h i nh t ñ nh trong ñàn. Do v y, nh ng con m i nh p ñàn thư ng ph i th s c ñ xác ñ nh v trí xã h i c a nó. Ch i nhau là hình th c th s c r t ph bi n trong ñàn dê. Con “ñ a v xã h i” th p ph i ph c tùng và trong sinh ho t ph i như ng con “ñ a v xã h i” cao. Trong ñàn dê thư ng có 17 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
con dê ñ u ñàn d n ñ u trên bãi chăn, ñàn dê di chuy n g m c theo con ñ u ñàn. Khi trong ñàn dê r t yên tâm, còn khi b tách kh i ñàn dê t ra s hãi. Khi m dê thư ng v n c theo ñàn cho ñ n khi ki t s c ngã qu xu ng m i ch u. Kh u giác và thính giác c a dê r t phát tri n nên dê r t nh y c m v i ti ng ñ ng dù nh như khi có ti ng chân ngư i ñi ñ n g n chu ng chúng phát hi n ñư c ngay và lao xao kêu khe kh như thông báo cho nhau bi t. Dê ñ c và dê cái ñ u có tuy n hôi hình lư i li m n m g c c a s ng. Tuy n hôi ti t ra mùi riêng bi t ñ dê nh n bi t nhau. Ð i v i dê ñây là mùi h p d n vì th dê nuôi trong ñàn thư ng c ñ u vào nhau. d. Tính hi u ñ ng và khéo leo trèo Dê là loài v t có tính hi u ñ ng, thích ch y nh y và leo trèo r t gi i. Trung bình hàng ngày dê ñi l i ch y nh y 10-15km. Chúng có th leo lên nh ng vách núi, m m ñá cheo leo nguy hi m c nh v c sâu, có th di chuy n d dàng trên nh ng m m ñá cheo leo nh t. Trong trư ng h p c n thi t con dê ñ c trư ng thành có th ñ ng r t lâu trên m t m m ñá bên b v c th m v i di n tích ch ch ng 200-300 cm2. Bám móng vào nh ng gò ñá ch hơi nhô lên m t chút dê có th leo lên nh ng sư n d c g n như th ng ñ ng. Ngay c dê con ch m i 12-15 ngày tu i cũng ñã có th nh y lên nh ng m m ñá cao 1-2 m. e. Tính thích chơi trò ñùa Dê s ng vùng núi, thích chơi trò "leo núi cao". M i con dê ñ u c leo lên cao hơn "ñ ch th ". Chúng húc ñ u, c ng trán và có khi dùng c móng ñ d a nhau. M t hi n tư ng thú v là n u m t con dê giành ñư c th ng l i, chi m ñư c ch cao nh t, thì các con khác li n b trò chơi ñó chuy n sang trò khác, ho c khi không b o v ñư c "ngôi bá ch " n a thì con "bá ch " l i lao t ñ nh cao th ng tr xu ng dư i và "chan hòa" v i ñám b n bè. Dê thích chơi trò “kéo co”. Ngư i ta ñã nhìn th y dê ngh ch m t ño n thân cây s n dây dài kho ng n a mét dùng làm "dây th ng", m t con ng m ch t dây s n và vung v y trư c m t m t con khác. Con này li n ch y l i và ng m l y m t ñ u c a dây, và sau ñó b t ñ u cu c "kéo co". Nh ng b y dê nuôi th trong r ng thích ñùa trên nh ng vách ñá cheo leo d ng ñ ng, và nh ng "cú nh y li u m ng” ñôi khi d n ñ n tai n n. Dê còn có chơi trò “t ñùa d n”. Ngư i ta nh n th y nhi u con không có m t nguyên do nào mà cũng phóng như bay theo m t ñư ng tròn khá r ng, có khi theo m t vòng cung, thư ng là ch y quanh m t v t chu n nào ñó, r i b ng nhiên nó d ng l i ñ t ng t và không hi u vì sao, con v t l i ch y th t nhanh như tên b n, nh y theo m t phía. T t c nh ng v n ñ ng ñó ñ u ñư c th c hi n b ng ki u "phi nư c ñ i", b ng nh ng bư c nh y cóc ñ c trưng cho loài, cũng có lúc nó nh y ch m c b n vó b t ñi r t xa. f. Tính hung hăng Dê thư ng ch i nhau r t hăng, không riêng gì dê ñ c mà c dê cái cũng v y. Chúng dùng s ng húc vào m t, vào ñ u, vào b ng ñ ch th . Nh ng con dê không s ng thì húc c ñ u. Cu c chi n ñ u có khi kéo dài ñ n n a gi . Tính thích húc nhau là do tính hung hăng hay gây s , ho c do ñùa nhau, ho c là do c ch c a m t con dê trong ñàn mà chúng cho là khiêu khích. ðôi khi do bu n s ng hay m t lý do nào ñó mà dê t nhiên chu n b tư th chi n ñ u, nó lùi l i l y ñà r i cúi ñ u lao th ng vào m t b i cây ho c húc ñ u vào m t mô ñ t. Khi g p nguy hi m, ñôi khi dê t ra r t hăng, li u m ng, nhưng nhi u khi l i t ra r t nhát, d ho ng s trư c m t v t l . g. Trí khôn ngoan và thông minh c a dê Nhi u ngư i nuôi dê phàn nàn cho là dê ương bư ng. Tuy nhiên dê cũng là con v t r t khôn ngoan, bi t quý m n ngư i chăm sóc chúng. Dê có kh năng nh ñư c nơi c a mình 18 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
cũng như tên c a nó khi con ngư i ñ t cho. Nó nh n bi t ñư c ngư i ch c a chúng t xa v và thư ng kêu m lên ñ ñón chào. Nhi u lúc dê ph m l i b ph t ñòn thì không kêu, nhưng n u b ñánh oan thì dê kêu be be m ĩ ñ ph n ñ i. h. T p tính sinh d c Dê ho t ñ ng sinh d c quanh năm và có kh năng ph i gi ng r t m nh. Dê ñ c có tính hay ghen nên n u có m t dê ñ c khác ñ n g n m t dê cái thì nó húc ñ u ñánh ñu i. dê cái s ñ ng h n cũng r t m nh và nhi u khi dê cái t tìm ñ n dê ñ c ñ ñư c giao ph i. 1.3. M t s ch tiêu sinh lý quan tr ng c a dê M t s ch tiêu sinh lý c a dê bi n ñ ng như sau: 38,6-40oC Thân nhi t (tr c tràng) M ch ñ p 70-80 l n/phút Nh p th 12-20 l n/phút T n s nhai l i 1-1,5 l n/phút ð ng d c l n ñ u 4-12 tháng Th i gian ñ ng d c 12-36 gi (trung bình 18 gi ) Chu kỳ ñ ng d c 18-23 ngày Th i gian mang thai 148-153 ngày Dung lư ng máu 7% th tr ng Hemoglobin 8-14 g% T kh i huy t c u (PCV) 30-40% 12-13 tri u/mm3 H ng c u 9-10 tri u/mm3 B ch c u Th i gian ñông máu 2,5 phút Công th c b ch c u : Trung tính 30-48% Lympho 50-70% Ái ki m 0-2% Ái toan 3-8% ðơn nhân 1-4% II. GI I THI U M T S GI NG DÊ PH BI N 2.1. Các gi ng dê n i a. Dê ñ a phương M t s nơi còn g i là dê C . Dê C có màu lông khá khác nhau, ña s màu vàng nâu ho c ñen loang tr ng. Kh i lư ng sơ sinh 1,7-1,9 kg, 6 tháng tu i 11-12kg; trư ng thành 30-35 kg. Kh năng cho s a 350-370g/ngày v i chu kỳ cho s a là 90-105 ngày. Tu i ph i gi ng l n ñ u 6-7 tháng, ñ 1,4 l a/năm, bình quân 1,3 con/l a. Hình 1-3: Dê C 19 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………
Thích nghi v i chăn th qu ng canh. b. Dê Bách Th o Là gi ng dê kiêm d ng s a-th t. Cho ñ n nay chưa xác ñ nh ñư c rõ ngu n g c (M t s ngư i cho r ng ngu n g c c a nó là con lai gi a dê British- Alpine t Pháp v i dê n ð ñã ñư c nh p vào nư c ta, nuôi qua hàng trăm năm nay). Dê Bách Th o có màu lông ñen loang s c tr ng. Tai to c p xu ng. Kh i lư ng sơ sinh 2,6-2,8 kg, 6 tháng 19-22 kg, trư ng thành c a dê cái 40-45 kg, dê ñ c 75-80 Hình 1-4: Dê Bách Th o kg. Kh năng cho s a : 1,1 -1,4 kg/ngày X chu kỳ 148-150 ngày. Tu i ph i gi ng l n ñ u: 7-8 tháng, ñ 1,7 con/l a và 1,8 l a/năm. Tính tình hi n lành, có th nuôi nh t hoàn toàn ho c nh t k t h p chăn th các vùng. 2.2. Các gi ng dê nh p n i a. Dê Jumnapari Là gi ng n ð ñư c nh p vào nư c ta t năm 1994. Dê này có màu lông tr ng tuy n, chân cao. Kh i lư ng sơ sinh : 2,8-3,5 kg, 6 tháng 22-24 kg, trư ng thành con cái 42-46 kg, con ñ c 70-80 kg. Kh năng cho s a 1,4- 1,6 kg/ngày v i chu kỳ 180-185 ngày. Hình 1-5: Dê Jumnapari Tu i ph i gi ng l n ñ u 8-9 tháng, ñ 1,3 con/1 a, 1,3 l a/năm. Dê phàm ăn và ch u ñ ng t t v i th i ti t nóng b c. b. Dê Beetal Là m t gi ng dê n ð ñư c nh p v cùng lúc v i dê Jumnapari (1994). Màu lông ñen tuy n ho c loang tr ng Tai to dài c p. Kh i lư ng và kh năng s n xu t tương ñương dê Jumnapari. Dê này cũng phàm ăn nhưng hi n lành. Hình 1-6: Dê Beetal 20 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chăn nuôi Dê và th …………………….. …………………