Giáo trình Cơ sở Địa lí tự nhiên: Phần 2 - TS. Lê Thị Hợp

Chia sẻ: Minh Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:49

Thêm vào BST

Báo xấu

222
lượt xem 56
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Cơ sở Địa lí tự nhiên: Phần 2 - TS. Lê Thị Hợp gồm nội dung của chương 2 và chương 3, trình bày về lớp vỏ địa lí của trái đất, các quy luật địa lí chung của trái đất, địa lí Việt Nam và địa lí địa phương. Mời bạn đọc cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Cơ sở Địa lí tự nhiên: Phần 2 - TS. Lê Thị Hợp

Chương II LỚP VỎ ĐỊA LÍ CỦA TRÁI ĐẤT I - LỚP VỎ ĐỊA LÍ CỦA TRÁI ĐẤT 1. Lớp vỏ địa lí a) Kh¸i nÖm vÒ líp vá ®Þa lÝ Líp vá ®Þa lÝ lµ líp vá cña Tr¸i §Êt ®−îc cÊu t¹o bëi c¸c líp vá bé phËn nh− th¹ch quyÓn, khÝ quyÓn, thuû quyÓn, thæ nh−ìng vµ sinh vËt quyÓn. C¸c quyÓn nµy kh«ng t¸ch rêi mµ th©m nhËp vµ t¸c ®éng lÉn nhau t¹o nªn mét tæng thÓ tù nhiªn thèng nhÊt, v« cïng phøc t¹p vµ cã cÊu tróc th¼ng ®øng trong vá ®Þa lÝ. Trong c¸c thµnh phÇn cÊu t¹o nªn líp vá ®Þa lÝ th× th¹ch quyÓn lµ thµnh phÇn xuÊt hiÖn tr−íc hÕt, ®ång thêi còng lµ b¶o thñ nhÊt vµ nã ®· cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp, l©u dµi tíi c¸c thµnh phÇn kh¸c. Sinh quyÓn lµ quyÓn xuÊt hiÖn muén nhÊt nh−ng còng lµ quyÓn ®· t¹o nªn sù phong phó, ®a d¹ng vµ rÊt sinh ®éng cña líp vá ®Þa lÝ. b) Giíi h¹n cña líp vá ®Þa lÝ Kh«ng ph¶i toµn bé bÒ dµy cña c¸c quyÓn t¹o nªn líp vá ®Þa lÝ. Líp vá ®Þa lÝ chØ bao gåm c¸c tÇng bªn d−íi cña khÝ quyÓn (cho ®Õn hÕt tÇng ®èi l−u hay líp d−íi cña tÇng «z«n), toµn bé thuû quyÓn, thæ nh−ìng quyÓn, sinh quyÓn vµ bé phËn phÝa trªn cña th¹ch quyÓn (tíi mÆt ®¸y cña líp vá Tr¸i §Êt, n¬i xuÊt hiÖn c¸c t©m ®éng ®Êt hay nói löa vµ c¸c líp trÇm tÝch). Nh− vËy, bÒ dµy cña líp vá ®Þa lÝ ®−îc giíi h¹n trong ph¹m vi kho¶ng 60km. Còng cÇn chó ý lµ sù biÓu hiÖn vµ t¸c ®éng cña líp vá ®Þa lÝ ®−îc diÔn ra mét c¸ch râ nÐt vµ s©u s¾c nhÊt lµ ë ngay bÒ mÆt ®Êt. Cµng xa vÒ c¸c phÝa, cÊu tróc cña líp vá ®Þa lÝ cµng nghÌo nµn. 2. Khí quyển a) Kh¸i niÖm vÒ khÝ quyÓn KhÝ quyÓn lµ líp vá kh«ng khÝ bao bäc xung quanh Tr¸i §Êt. KhÝ quyÓn cã t¸c dông b¶o vÖ cho Tr¸i §Êt, duy tr× m«i tr−êng sèng vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña sinh vËt. Th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng l−îng, khÝ quyÓn th−êng xuyªn cã t¸c ®éng ®Õn mäi ho¹t ®éng trªn Tr¸i §Êt. b) Thµnh phÇn vµ cÊu t¹o cña khÝ quyÓn − Thµnh phÇn cña khÝ quyÓn : KhÝ quyÓn bao gåm hçn hîp c¸c chÊt khÝ cã thµnh phÇn hÇu nh− kh«ng ®æi, trong ®ã chñ yÕu lµ khÝ nit¬ chiÕm 78,1% vµ khÝ «xi chiÕm 20,9% thÓ tÝch. C¸c chÊt khÝ cßn l¹i chØ chiÕm 1% thÓ tÝch. Ngoµi ra trong khÝ quyÓn cßn lÉn nhiÒu t¹p chÊt nh− h¬i n−íc, khÝ CO2, bôi,... − CÊu t¹o khÝ quyÓn : ë s¸t mÆt ®Êt, khÝ quyÓn cã mËt ®é kh«ng khÝ rÊt dµy ®Æc, cµng lªn cao kh«ng khÝ cµng lo·ng dÇn. Tõ bÒ mÆt Tr¸i §Êt lªn ®Õn ®é cao 5km tËp trung kho¶ng 50% toµn bé khèi l−îng 25
khÝ quyÓn. §Õn ®é cao 10km lµ 75% vµ ®Õn ®é cao 16km chiÕm tíi 90% khèi l−îng khÝ quyÓn. Tuy vËy, ë ®é cao trªn 10 000km vÉn cßn quan s¸t thÊy dÊu vÕt kh«ng khÝ. Theo chiÒu th¼ng ®øng tõ d−íi lªn, khÝ quyÓn ®−îc chia lµm 5 tÇng, ®ã lµ : tÇng ®èi l−u, tÇng b×nh l−u, tÇng gi÷a, tÇng nhiÖt (tÇng ion) vµ tÇng ngoµi (tÇng khuÕch t¸n). c) Thêi tiÕt vµ khÝ hËu Thêi tiÕt vµ khÝ hËu lµ hai kh¸i niÖm cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau cïng ®Ò cËp ®Õn c¸c hiÖn t−îng vËt lÝ vµ tr¹ng th¸i cña khÝ quyÓn. − Thêi tiÕt : Thêi tiÕt lµ toµn bé c¸c hiÖn t−îng vËt lÝ vµ tr¹ng th¸i cña líp khÝ quyÓn gÇn s¸t mÆt ®Êt diÔn ra t¹i mét n¬i nµo ®ã trong mét thêi ®iÓm x¸c ®Þnh. C¸c hiÖn t−îng vËt lÝ nh− m−a, n¾ng, giã, gi«ng, b·o vµ c¸c tr¹ng th¸i cña líp kh«ng khÝ ®−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c yÕu tè nh− nhiÖt ®é, ®é Èm, khÝ ¸p, giã thÓ hiÖn râ nÐt ®Æc ®iÓm thêi tiÕt. C¸c hiÖn t−îng vµ tr¹ng th¸i khÝ quyÓn lu«n lu«n biÕn ®éng v× vËy thêi tiÕt còng biÕn ®æi kh«ng ngõng. − KhÝ hËu : KhÝ hËu lµ tr¹ng th¸i cña khÝ quyÓn diÔn ra trong mét ph¹m vi kh«ng gian réng lín vµ ®−îc ®Æc tr−ng bëi quy luËt biÕn ®æi nhiÒu n¨m cña chÕ ®é thêi tiÕt. Nh− vËy, nÕu nh− thêi tiÕt cã ®Æc ®iÓm lu«n lu«n biÕn ®éng (h»ng ngµy, h»ng giê) th× khÝ hËu cã tÝnh æn ®Þnh h¬n nhiÒu. Nh÷ng biÕn ®æi lín cña khÝ hËu trªn Tr¸i §Êt th−êng diÔn ra theo chu k× h»ng n¨m, h»ng tr¨m n¨m, h»ng ngh×n n¨m. d) C¸c nh©n tè h×nh thµnh khÝ hËu KhÝ hËu ë mçi n¬i nµo ®ã th−êng ®−îc h×nh thµnh bëi sù t¸c ®éng cña ba nh©n tè : bøc x¹ mÆt trêi, hoµn k−u khÝ quyÓn vµ ®Æc ®iÓm cña bÒ mÆt ®Öm. − Bøc x¹ mÆt trêi : Bøc x¹ mÆt trêi lµ nguån n¨ng l−îng chñ yÕu cña Tr¸i §Êt do MÆt Trêi cung cÊp. Bøc x¹ mÆt trêi ®em l¹i ¸nh s¸ng vµ nhiÖt ®é cho Tr¸i §Êt. Do Tr¸i §Êt cã h×nh d¹ng ªg«it, nªn l−îng bøc x¹ mÆt trêi chiÕu tíi bÒ mÆt Tr¸i §Êt t¹i c¸c vÜ ®é rÊt kh¸c nhau. ChÕ ®é bøc x¹ ®· quyÕt ®Þnh chÕ ®é nhiÖt cña Tr¸i §Êt. ë c¸c vïng vÜ ®é thÊp, tiÕp thu ®−îc l−îng bøc x¹ mÆt trêi lín nªn cã nÒn nhiÖt ®é cao vµ ®−îc gäi lµ vïng nhiÖt ®íi. ë c¸c cïng vÜ ®é trung b×nh cã nÒn nhiÖt ®é kh«ng cao ®−îc gäi lµ vïng «n ®íi, cßn c¸c vïng vÜ ®é cao h¬n cã nÒn nhiÖt ®é thÊp gäi lµ vïng hµn ®íi. ChÕ ®é bøc x¹ ®−îc coi lµ nguån gèc, lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khÝ hËu. − Hoµn l−u khÝ quyÓn : Hoµn l−u khÝ quyÓn lµ c¸c dßng khÝ chuyÓn ®éng trong c¸c líp kh«ng khÝ gÇn mÆt ®Êt vµ trªn cao cña khÝ quyÓn, do cã sù chªnh lÖch cña khÝ ¸p t¹i vïng kh¸c nhau trªn Tr¸i §Êt g©y ra. C¸c dßng khÝ chuyÓn ®éng g©y nªn sù x¸o trén vµ biÕn ®æi rÊt nhanh c¸c khèi kh«ng khÝ gi÷a c¸c vïng, lµm thay ®æi tr¹ng th¸i khÝ quyÓn vµ dÉn ®Õn ®Æc ®iÓm cña thêi tiÕt vµ khÝ hËu t¹i mçi ®Þa ph−¬ng. − §Æc ®iÓm cña bÒ mÆt ®Öm : BÒ mÆt ®Öm lµ líp phñ trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt bao gåm bÒ mÆt ®Þa h×nh (nói, thung lòng, ®ång b»ng), líp phñ rõng, ®ång cá, ®ång ruéng, mÆt n−íc (s«ng hå, biÓn, ®¹i d−¬ng), sa m¹c,... bÒ mÆt ®Öm cã ®Æc ®iÓm kh«ng ®ång nhÊt t¹i c¸c vïng kh¸c nhau sÏ chi phèi c¸c qu¸ 26
tr×nh tiÕp nhËn n¨ng l−îng bøc x¹ cña MÆt Trêi. Trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng l−îng, ®iÒu chØnh hoµn l−u khÝ quyÓn gãp phÇn t¹o nªn sù chuyÓn ho¸ vµ sù kh¸c biÖt trong ®Æc ®iÓm khÝ hËu t¹i mçi ®Þa ph−¬ng. Ba nh©n tè trªn th−êng xuyªn ¶nh h−ëng, chi phèi, ®ång thêi t¸c ®éng lÉn nhau ®· h×nh thµnh nªn ®Æc ®iÓm khÝ hËu t¹i mçi ®Þa ph−¬ng vµ c¸c vïng kh¸c nhau trªn Tr¸i §Êt. V× vËy, khi ph©n tÝch vµ x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm khÝ hËu cña mçi n¬i bao giê còng ph¶i ®Ò cËp vµ xem xÐt tíi c¸c nh©n tè h×nh thµnh khÝ hËu kÓ trªn. ®) C¸c kiÓu khÝ hËu trªn Tr¸i §Êt KhÝ hËu Tr¸i §Êt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Cã thÓ ph©n biÖt 5 kiÓu khÝ hËu chÝnh, ph©n bè cã tÝnh chÊt vßng ®ai tõ XÝch ®¹o tíi hai cùc cña Tr¸i §Êt. − KhÝ hËu xÝch ®¹o vµ cËn xÝch ®¹o Khu vùc cã khÝ hËu xÝch ®¹o vµ cËn xÝch ®¹o th−êng ë trong ph¹m vi xÝch ®¹o, h¬i lÖch vÒ o o nöa cÇu B¾c, tõ 5 N ®Õn 10 B, bao gåm l−u vùc s«ng Amaz«n, Guyan, bê biÓn C«l«mbia (Nam MÜ), mét phÇn c¸c ®¶o gi÷a Th¸i B×nh D−¬ng vµ quÇn ®¶o In®«nªxia, Xri Lanca (Ch©u ¸), mét phÇn bån ®Þa C«ngg«, Gab«ng, Cam¬run, mét bé phËn bê vÞnh Ghinª (ch©u Phi). §Æc ®iÓm cña khÝ hËu cña xÝch ®¹o vµ cËn xÝch ®¹o lµ : o o Cã nhiÖt ®é cao : NhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m lµ 26 − 27 C vµ ph©n bè t−¬ng ®èi ®Òu o trong n¨m. Biªn ®é nhiÖt ®é trung b×nh gi÷a c¸c th¸ng chØ kho¶ng 1 − 2 C. Cã l−îng m−a lín : L−îng m−a trung b×nh h»ng n¨m tõ 1500 − 2000mm vµ trong n¨m th−êng cã tõ 150 − 200 ngµy m−a. ë hÇu hÕt c¸c vïng ven biÓn vµ mét sè n¬i ë s©u trong lôc ®Þa nh− C«ngg«, Braxin cã l−îng m−a lín, l−îng m−a h»ng n¨m trªn 2000mm vµ cã kho¶ng 250 ngµy m−a. KhÝ ¸p thÊp vµ Ýt dao ®éng. Th−êng cã giã nhá. Giã ®Êt – biÓn cã ý nghÜa rÊt quan träng. Cã tÝnh chÊt ®¬n ®iÖu, c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu th−êng Ýt thay ®æi trong n¨m. − KhÝ hËu nhiÖt ®íi Khu vùc cã khÝ hËu nhiÖt ®íi ph©n bè thµnh hai d¶i ch¹y däc theo hai chÝ tuyÕn ë nöa cÇu o o o B¾c vµ nöa cÇu Nam. ë b¸n cÇu B¾c th−êng giíi h¹n tõ 10 − 30 B vµ nöa cÇu Nam tõ 5 − 20oN. Cã thÓ ph©n biÖt khÝ hËu nhiÖt ®íi thµnh hai kiÓu phô lµ khÝ hËu nhiÖt ®íi lôc ®Þa vµ khÝ hËu nhiÖt ®íi h¶i d−¬ng. + KhÝ hËu nhiÖt ®íi lôc ®Þa chia thµnh hai mïa râ rÖt trong n¨m. Mïa h¹ nãng vµ Èm do cã m−a nhiÒu. Mïa ®«ng bít nãng h¬n vµ kh«. Biªn ®é nhiÖt ®é h»ng n¨m vµ h»ng ngµy t¨ng lªn râ rÖt, tíi hµng chôc ®é. CÇn chó ý lµ do cã sù chuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña MÆt Trêi nªn mïa h¹ vµ mïa ®«ng ë hai nöa cÇu hoµn toµn tr¸i ng−îc nhau. ë nöa cÇu B¾c, mïa h¹ tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 9, mïa ®«ng tõ th¸ng 10 ®Õn th¸ng 3, cßn nöa cÇu Nam th× ng−îc l¹i, mïa h¹ tõ th¸ng 10 ®Õn th¸ng 3 vµ mïa ®«ng tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 9. o Do n»m tr¶i dµi tíi 20 vÜ tuyÕn, khÝ hËu nhiÖt ®íi cã sù ph©n ho¸ dÇn theo vÜ ®é. Cµng lªn c¸c vÜ ®é cao tÝnh chÊt nhiÖt ®íi cµng gi¶m dÇn. + KhÝ hËu chÝ tuyÕn h¶i d−¬ng th−êng ph©n bè ë c¸c quÇn ®¶o n»m trªn c¸c biÓn vµ ®¹i d−¬ng. ë khu vùc nµy do chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña c¸c dßng tÝn phong nªn cã sù ph©n ho¸ râ rÖt ë c¸c s−ên ®ãn giã vµ c¸c s−ên khuÊt giã. ë c¸c s−ên ®ãn giã, l−îng m−a th−êng rÊt lín. − KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi 27
KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi thùc chÊt cã tÝnh chÊt chuyÓn tiÕp tõ khÝ hËu nhiÖt ®íi sang khÝ hËu «n ®íi. Khu vùc cã khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi ë nöa cÇu B¾c n»m trong kho¶ng vÜ ®é tõ 30o − 42oB vµ ë nöa cÇu Nam n»m ë vµo kho¶ng vÜ ®é tõ 25o − 40oN. KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi còng cã sù ph©n ho¸ theo mïa râ rÖt vµ chñ yÕu dùa vµo chÕ ®é nhiÖt vµ chÕ ®é m−a. ë khu vùc khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi cã thÓ ph©n ra ba kiÓu phô mang tÝnh chÊt ®Þa ph−¬ng râ rÖt lµ : khÝ hËu ®Þa trung h¶i, cËn nhiÖt ®íi bê ®«ng c¸c lôc ®Þa vµ khÝ hËu hoang m¹c kh« h¹n cËn nhiÖt ®íi. + KhÝ hËu ®Þa trung h¶i h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë xung quanh khu vùc §Þa Trung H¶i cã ®Æc ®iÓm lµ mïa h¹ nãng vµ kh«, mïa ®«ng dÞu m¸t vµ cã m−a. Tuy vËy, do phô thuéc vµo vÜ ®é vµ møc ®é gÇn hay xa biÓn mµ trong kiÓu khÝ hËu nµy còng cã sù kh¸c biÖt, ®Æc biÖt ë khu vùc ch©u ¸. KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi bê ®«ng c¸c lôc ®Þa cã mïa h¹ gièng kiÓu khÝ hËu nhiÖt Èm vµ cã mïa ®«ng ng¾n, t−¬ng ®èi l¹nh vµ kh«. KhÝ hËu hoang m¹c kh« h¹n cËn nhiÖt ®íi h×nh thµnh trªn c¸c d¶i hoang m¹c kh« c»n ë ch©u ¸ (tõ Xiri tíi B¾c Trung Quèc), ë B¾c MÜ, Achentina, ¤xtr©ylia vµ mét phÇn nhá ë Nam Phi. Mïa h¹ ë khu vùc nµy còng nãng nh− ë c¸c hoang m¹c nhiÖt ®íi, song vÒ mïa ®«ng cã ng¾n h¬n. − KhÝ hËu «n ®íi o KhÝ hËu «n ®íi vµ cùc ®íi ph¹m vi ph©n bè kh¸ réng, kho¶ng vÜ ®é 40 ®Õn vïng cùc cña hai nöa cÇu. KhÝ hËu «n ®íi cã sù ph©n biÖt t−¬ng ®èi râ rÖt bèn mïa (xu©n, h¹, thu, ®«ng) trong n¨m do sù t−¬ng ph¶n vÒ chÕ ®é nhiÖt gi÷a c¸c mïa, gi÷a ngµy vµ ®ªm ®· gi¶m ®i. Mïa xu©n ®−îc b¸o hiÖu tõ lóc tuyÕt b¾t ®Çu tan. Mïa h¹ lµ nh÷ng ngµy n¾ng Êm kÐo dµi, mïa thu kh« h¬n, c©y cèi b¾t ®Çu trót l¸, tuy vËy vÉn cßn Êm h¬n mïa xu©n, mïa ®«ng l¹nh cã tuyÕt r¬i. − KhÝ hËu cùc ®íi KhÝ hËu cùc ®íi l¹nh gi¸ quanh n¨m, cã 6 th¸ng mïa h¹, 6 th¸ng mïa ®«ng kÕ tiÕp nhau. KhÝ hËu Nam cùc l¹nh lÏo vµ kh¾c nghiÖt h¬n so víi B¾c cùc. Líp phñ b¨ng trªn lôc ®Þa Nam cùc dµy tíi 3000m. VÒ mïa h¹ ë hai cùc ®Òu cã hiÖn t−îng tan b¨ng vµ tr«i b¨ng. 3. Thuỷ quyển a) Kh¸i niÖm vÒ thuû quyÓn TÊt c¶ c¸c n−íc trªn Tr¸i §Êt hîp thµnh thuû quyÓn hay cßn gäi lµ quyÓn n−íc. §©y lµ nh÷ng líp n−íc liªn tôc cña Tr¸i §Êt bao gåm : n−íc biÓn, ®¹i d−¬ng, n−íc trªn lôc ®Þa (s«ng ngßi, ao hå, ®Çm lÇy, b¨ng hµ) vµ c¸c lo¹i n−íc d−íi ®Êt. N−íc lµ mét trong nh÷ng vËt thÓ phæ biÕn nhÊt trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt. §Æc biÖt, n−íc ®ãng vai trß quan träng vÒ mÆt ®éng lùc víi c¸c hîp phÇn kh¸c nhau trong thiªn nhiªn. b) Thµnh phÇn vµ ph©n bè cña thuû quyÓn − Thµnh phÇn cña thuû quyÓn Thuû quyÓn cã thµnh phÇn t−¬ng ®èi phøc t¹p. ChiÕm 96% träng l−îng cña thuû quyÓn lµ n−íc, ®ång thêi ®ã còng lµ thµnh phÇn quang träng nhÊt cña thuû quyÓn, 4% cßn l¹i lµ c¸c chÊt hoµ tan, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c ion. Ngoµi ra, trong n−íc cßn rÊt nhiÒu vËt r¾n, nh− bïn, c¸t, c¸c chÊt h÷u c¬, song tØ lÖ cña c¸c chÊt nµy rÊt nhá. 28
Thµnh phÇn cña n−íc s«ng vµ n−íc biÓn rÊt kh¸c nhau. §é muèi trung b×nh cña n−íc biÓn lµ 35‰, c¸c hîp chÊt cña Clo vµ Natri chiÕm −u thÕ (88%), trong khi ®ã ®é mu«Ý trung b×nh cña n−íc s«ng lµ 0,0146‰, chñ yÕu lµ c¸c lo¹i muèi cacbonat. H»ng n¨m c¸c con s«ng ®em ra biÓn kho¶ng 4,5 tØ tÊn vËt liÖu hoµ tan vµ 32,5 tØ tÊn vËt liÖu l¬ löng. VÒ thµnh phÇn ho¸ häc, n−íc − phÇn quan träng nhÊt cña thuû quyÓn, lµ hîp chÊt cña hi®r« vµ «xi. N−íc lµ vËt chÊt duy nhÊt cña Tr¸i §Êt cã thÓ thÊy ë ba tr¹ng th¸i : láng, r¾n vµ h¬i tuú theo nhiÖt ®é, nã cã thÓ dÔ dµng chuyÓn ho¸ tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c. Nh−ng n−íc ë thÓ láng lµ chñ yÕu. C¸c nguyªn tö hi®r« vµ «xi cÊu t¹o nªn ph©n tö n−íc ®Òu lµ c¸c chÊt ®ång vÞ. V× vËy, cã nhiÒu lo¹i n−íc kh¸c nhau ®−îc h×nh thµnh tõ c¸c ®ång vÞ cña hi®r« vµ «xi. Nh−ng chØ cã c¸c ®ång vÞ cña hi®r« lµ quan träng h¬n c¶. N−íc ®−îc h×nh thµnh 1 2 tõ H gäi lµ n−íc nhÑ, chiÕm kho¶ng 99,73% tæng l−îng n−íc, cßn H t¹o nªn n−íc nÆng. L−îng n−íc nµy trong thuû quyÓn rÊt Ýt, chiÕm kho¶ng 0,017% toµn bé thuû quyÓn. MÆc dï vËy, l−îng n−íc nµy rÊt quan träng hÇu nh− kh«ng bÞ ®iÖn ph©n, Ýt hoµ tan c¸c muèi, cã t¸c 3 dông sinh ho¸ m¹nh ®èi víi mét c¬ thÓ sèng. N−íc nÆng ®−îc t¹o thµnh tõ H cã sè l−îng rÊt nhá, ®−îc sö dông trong c¸c ph¶n øng nhiÖt h¹ch nh−ng kh«ng quan träng l¾m. − Sù ph©n bè cña thuû quyÓn N−íc cã ë kh¾p n¬i trªn Tr¸i §Êt, trong tÊt c¶ c¸c hîp phÇn cña vá ®Þa lÝ. Ngay c¶ trong c¸c líp ®Êt ®¸, n−íc còng cã mét sè l−îng kh¸ lín. §Êy chÝnh lµ n−íc d−íi ®Êt. Trong th¹ch quyÓn n−íc tån t¹i d−íi d¹ng láng vµ c¸c d¹ng r¾n lµ b¨ng kÕt vµ ®«ng kÕt. §Æc biÖt trong khÝ quyÓn, n−íc tån t¹i d−íi d¹ng h¬i n−íc. L−îng n−íc nµy rÊt nhá, chØ chiÕm kho¶ng 0,009% tæng l−îng n−íc, nh−ng h¬i n−íc cã ý nghÜa rÊt quan träng trong sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sinh vËt. Trong c¬ thÓ cña c¶ thùc vËt, lÉn ®éng vËt ®Òu chøa mét l−îng n−íc nhÊt ®Þnh. N−íc cã trong ®Êt lµ mét thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt. Nh− vËy, n−íc cã sù ph©n bè réng r·i trong líp vá ®Þa lÝ. c) TuÇn hoµn cña n−íc trªn Tr¸i §Êt − C¸c lo¹i tuÇn hoµn n−íc N−íc cã mèi quan hÖ chÆt chÏ vÒ mÆt ®éng lùc víi c¸c quyÓn kh¸c trong líp vá ®Þa lÝ. Mèi quan hÖ nµy ®−îc thùc hiÖn nhê c¸c qu¸ tr×nh tuÇn hoµn cña n−íc. D−íi d¹ng t¸c ®éng trùc tiÕp cña bøc x¹ mÆt trêi, n−íc sÏ bèc h¬i tõ c¸c bÒ mÆt n−íc (biÓn, ®¹i d−¬ng, s«ng hå,...), c¸c sinh vËt còng tho¸t h¬i. L−îng h¬i n−íc nµy ®i vµo khÝ quyÓn, khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ nhiÖt ®é vµ c¸c yÕu tè kh¸c, h¬i n−íc sÏ ng−ng tô thµnh m©y hoÆc c¸c giät n−íc vµ d−íc t¸c ®éng cña träng lùc nã l¹i r¬i xuèng bÒ mÆt Tr¸i §Êt. Khi n−íc r¬i xuèng ®Êt, mét phÇn bèc h¬i trë l¹i kh«ng khÝ, mét phÇn t¹o thµnh dßng ch¶y trªn mÆt, mét phÇn chuyÓn xuèng ®Êt thµnh n−íc ngÇm, dßng n−íc nµy l¹i cung cÊp n−íc cho s«ng, suèi vµ ch¶y ra biÓn, ®¹i d−¬ng. Tõ bÒ mÆt Tr¸i §Êt (biÓn, ®¹i d−¬ng, s«ng, hå, c©y cèi,...) n−íc l¹i bèc h¬i vµ h×nh thµnh mét vßng tuÇn hoµn míi. Cã thÓ chia tuÇn hoµn n−íc thµnh hai lo¹i kh¸c nhau : + TuÇn hoµn nhá : chu tr×nh vËn ®éng cña n−íc chØ cã hai giai ®o¹n lµ bèc h¬i vµ r¬i t¹i chç. + TuÇn hoµn lín : chu tr×nh vËn ®éng cña n−íc cã ba giai ®o¹n : bèc h¬i, n−íc r¬i, dßng ch¶y ; hoÆc cã bèn giai ®o¹n : bèc h¬i, n−íc r¬i, ngÊm xuèng ®Êt vµ dßng ch¶y. §Æc tr−ng cña 29
vßng tuÇn hoµn nµy lµ bèc h¬i ë mét chç nh−ng l¹i r¬i ë mét chç kh¸c, h¬i n−íc di chuyÓn theo giã d−íi d¹ng m©y. TuÇn hoµn cña n−íc cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi thiªn nhiªn còng nh− ®èi víi ®êi sèng con ng−êi. Qu¸ tr×nh tuÇn hoµn cña n−íc cã thÓ lµm thay ®æi nhiÒu thµnh phÇn kh¸c trong líp vá ®Þa lÝ. − Ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n−íc BiÕt ®−îc chu tr×nh vËn ®éng cña n−íc, cã thÓ lËp ®−îc ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n−íc ®Ó x¸c ®Þnh sè l−îng n−íc thay ®æi trong tõng khu vùc. NÕu gäi Y lµ l−îng dßng ch¶y, X lµ l−îng n−íc r¬i vµ Z lµ l−îng n−íc bÞ mÊt ®i (bao gåm c¶ bèc h¬i trªn bÒ mÆt l−u vùc vµ c¶ l−îng n−íc ngÇm xuèng ®Êt) th× ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n−íc cho mét l−u vùc s«ng ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau : Y = X − Z d) N−íc trªn bÒ mÆt lôc ®Þa N−íc trªn bÒ mÆt lôc ®Þa chiÕm gÇn 1,75% tæng l−îng n−íc chung, bao gåm n−íc ë ao hå, ®Çm lÇy vµ b¨ng hµ. Trong ®ã n−íc s«ng ®ãng vai trß quan träng. − S«ng S«ng lµ dßng n−íc th−êng xuyªn, cã kÝch th−íc t−¬ng ®èi lín, ch¶y trong lßng s«ng do chÝnh nã t¹o nªn. L−îng dßng ch¶y vµ chÕ ®é n−íc s«ng chÞu ¶nh h−ëng cña h×nh th¸i s«ng ngßi. H×nh th¸i s«ng ngßi ®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng yÕu tè sau : + HÖ thèng s«ng ngßi Theo Sªb«tarÐp th× hÖ thèng s«ng ngßi lµ tËp hîp c¸c s«ng ngßi cña mét l·nh thæ nhÊt ®Þnh, hîp nhÊt víi nhau mang n−íc ra khái l·nh thæ d−íi d¹ng mét dßng ch¶y chung. Mét hÖ thèng s«ng bao gåm dßng chÝnh lµ dßng ch¶y lín nhÊt, c¸c phô l−u lµ c¸c dßng ch¶y nhá vµo dßng chÝnh, c¸c chi l−u lµ c¸c dßng ch¶y tiªu n−íc cho dßng chÝnh. C¸c phô l−u vµ c¸c chi l−u l¹i chia thµnh c¸c cÊp kh¸c nhau. C¸c phô l−u th−êng tËp trung chñ yÕu ë th−îng vµ trung l−u dßng chÝnh, cßn c¸c chi l−u chØ tån t¹i ë h¹ l−u, nhÊt lµ trong vïng cöa s«ng. + L−u vùc s«ng L−u vùc s«ng lµ l·nh thæ trªn ®ã s«ng nhËn ®−îc nguån cung cÊp n−íc. L−u vùc s«ng bao gåm hai phÇn : l−u vùc mÆt vµ l−u vùc ngÇm. Gi÷a l−u vùc cña hÖ thèng s«ng ngßi nµy víi l−u vùc cña hÖ thèng s«ng ngßi kh¸c cã ®Þa h×nh (®−êng ®Ønh nói) lµm ranh giíi. §ã lµ ®−êng chia n−íc (®−êng ph©n thuû). L−u vùc s«ng cã t¸c ®éng quan träng tíi c¸c dßng ch¶y s«ng ngßi. KÝch th−íc l−u vùc cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi l−îng dßng ch¶y s«ng ngßi. Trong c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lÝ t−¬ng tù, diÖn tÝch l−u vùc lín sÏ cã dßng ch¶y lín, møc ®é ®iÒu tiÕt tù nhiªn cµng nhiÒu. + Lßng s«ng Lßng s«ng lµ bé phËn thÊp nhÊt cña thung lòng trong ®ã cã n−íc ch¶y th−êng xuyªn. Lßng s«ng lu«n lu«n biÕn ®æi, phô thuéc vµo sù thay ®æi cña l−îng n−íc trong s«ng. Do c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt − ®Þa m¹o, c¸c quy luËt chuyÓn ®éng cña n−íc s«ng, lßng s«ng th−êng uèn khóc quanh co. Nh×n chung, ®é uèn khóc vµ kÝch th−íc c¸c uèn khóc cã xu h−íng gi¶m tõ h¹ l−u ®Õn phÝa th−îng l−u. + MÆt c¾t ngang vµ mÆt c¾t däc cña s«ng H×nh th¸i cña s«ng cßn ®Æc tr−ng bëi mÆt c¾t ngang vµ mÆt c¾t däc cña s«ng. MÆt c¾t ngang (hay tiÕt diÖn ngang) lµ mét phÇn cña mÆt ph¼ng th¼ng gãc víi dßng ch¶y. MÆt c¾t ngang còng lu«n lu«n thay ®æi tuú theo l−îng n−íc cña s«ng. Th−êng mÆt c¾t ngang cã h×nh d¹ng bÊt ®èi xøng do ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt, ®Þa m¹o, thuû lùc cña dßng n−íc ë hai bê kh¸c nhau : 30
mét bê th−êng lâm s©u vµ dèc ®øng, bê kia l¹i låi, n«ng vµ tho¶i h¬n. MÆt c¾t däc lµ h×nh chiÕu trªn mÆt th¼ng ®øng cña ®−êng nèi liÒn c¸c ®iÓm thÊp nhÊt cña dßng s«ng. H×nh d¸ng cña mÆt c¾t däc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn nham th¹ch, ®Þa h×nh,... nh−ng chñ yÕu phô thuéc vµo qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña dßng n−íc, vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña dßng s«ng. Nh×n chung c¶ hai mÆt c¾t ngang vµ däc cña s«ng ®Òu thay ®æi tõ th−îng nguån ®Õn trung l−u, h¹ l−u vµ ®Òu thay ®æi qua c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ tuæi trÎ, tr−ëng thµnh vµ giµ nua cña s«ng. + §¹i l−îng dßng ch¶y − chÕ ®é s«ng ngßi C¸c s«ng ph©n biÖt víi nhau b»ng chÕ ®é s«ng ngßi vµ l−îng dßng ch¶y. §©y lµ hai chÕ ®é chñ yÕu cña s«ng. §¹i l−îng dßng ch¶y ®−îc dïng phæ biÕn lµ l−u l−îng n−íc. L−u l−îng lµ l−îng n−íc ch¶y qua mÆt c¾t ngang (tr¹m ®o) cña dßng s«ng ë mét n¬i nµo ®ã trong mét ®¬n vÞ thêi gian. 3 C«ng thøc chung ®Ó tÝnh l−u l−îng lµ Q = S.V(m /s) trong ®ã Q lµ l−u l−îng dßng ch¶y, S lµ diÖn tÝch mÆt c¾t ngang, V lµ tèc ®é b×nh qu©n dßng ch¶y. L−îng dßng ch¶y lu«n lu«n biÕn ®æi theo thêi gian vµ sù biÕn ®æi nµy th−êng mang tÝnh chu k× : theo chu k× n¨m, mïa, th¸ng,... Thêi gian s«ng ngßi ®−îc cung cÊp nhiÒu n−íc (chñ yÕu do n−íc trªn mÆt nh− m−a, tuyÕt, b¨ng tan), s«ng ®Çy n−íc gäi lµ mïa lò. Cßn thêi gian s«ng ®−îc cung cÊp Ýt n−íc, lßng s«ng thu hÑp, møc n−íc h¹ thÊp ®−îc gäi lµ mïa c¹n. HiÖn t−îng mïa lò, mïa c¹n lµ mét ®Æc tr−ng cho chÕ ®é n−íc s«ng (thÝ dô : l−îng dßng ch¶y t¨ng dÇn vÒ phÝa h¹ l−u). Ngoµi ra s«ng cßn cã ®Æc tr−ng n÷a lµ dßng c¸t bïn hay cßn gäi lµ dßng ch¶y r¾n. §ã lµ nh÷ng bïn, c¸t, sái, cuéi bÞ dßng n−íc x©m thùc vµ vËn chuyÓn ®i trong lßng s«ng. Còng nh− dßng ch¶y n−íc, dßng c¸t bïn thay ®æi theo thêi gian vµ kh«ng gian. Sù thay ®æi nµy phô thuéc nhiÒu vµo chÕ ®é n−íc s«ng. − Hå, ®Çm Hå, ®Çm lµ mét ®èi t−îng thuû v¨n quan träng trªn bÒ mÆt c¸c lôc ®Þa. Hå, ®Çm cã nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i vµ thuû v¨n kh¸c biÖt víi s«ng ngßi trong m«i tr−êng ®Þa lÝ nhÊt ®Þnh. MÆt kh¸c, nhiÒu hå, ®Çm cã quan hÖ thuû v¨n vµ cã t¸c ®éng t−¬ng hç, quan träng víi s«ng ngßi. Hå, ®Çm cã t¸c dông quan träng trong viÖc ®iÒu tiÕt dßng ch¶y, ®iÒu hoµ khÝ hËu, dù tr÷ n−íc, cung cÊp thuû s¶n. Riªng c¸c ®Çm lÇy cßn ph¶i g¾n víi mét ®iÒu kiÖn n÷a lµ cã c¸c líp than bïn. − B¨ng hµ B¨ng lµ n−íc tån t¹i ë thÓ r¾n. B¨ng cã thÓ ®−îc h×nh thµnh trªn biÓn (biÓn b¨ng) vµ trªn 2 lôc ®Þa. DiÖn tÝch phñ b¨ng trªn Tr¸i §Êt tíi 16,3 triÖu km , chiÕm 11% tæng diÖn tÝch c¸c lôc ®Þa. B¨ng hµ cã ý nghÜa rÊt quan träng. §ã lµ nguån cung cÊp n−íc cho s«ng ngßi ë c¸c miÒn cã khÝ hËu kh« h¹n, nguån n−íc ngät cho sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt. §ång thêi, b¨ng hµ còng cã t¸c ®éng trùc tiÕp viÖc h×nh thµnh khÝ hËu vµ ®Þa h×nh, nhÊt lµ ë vïng cùc vµ vïng nói cao th−êng xuyªn phñ b¨ng. e) N−íc d−íi ®Êt vµ n−íc ngÇm Trong th¹ch quyÓn chøa mét l−îng n−íc kho¶ng 1,711% tæng l−îng n−íc chung. §ã lµ n−íc d−íi ®Êt. N−íc d−íi ®Êt còng tån t¹i ë ba tr¹ng th¸i kh¸c nhau : h¬i, láng vµ r¾n (b¨ng 31
®«ng kÕt). N−íc d−íi ®Êt tån t¹i ®−îc trong líp th¹ch quyÓn lµ do c¸c tÝnh chÊt cña ®Êt ®¸ chøa n−íc, thÊm n−íc,... N−íc ngÇm lµ bé phËn quan träng nhÊt cña n−íc d−íi ®Êt. §©y lµ n−íc träng lùc, ë tr¹ng th¸i tù do, hoµn toµn b·o hoµ vµ tån t¹i th−êng xuyªn trong líp chøa n−íc ®Çu tiªn tÝnh tõ mÆt 3 ®Êt xuèng. Trong n−íc ngÇm cã kho¶ng 105 106km n−íc ngät, chiÕm 30% l−îng dù tr÷ n−íc ngät cña toµn bé Tr¸i §Êt. N−íc ngÇm ®−îc h×nh thµnh trong hai qu¸ tr×nh : thÈm thÊu vµ ng−ng tô, trong ®ã vai trß cña qu¸ tr×nh thÈm thÊu quan träng h¬n. NghÜa lµ n−íc chñ yÕu do n−íc trªn mÆt (n−íc m−a vµ n−íc b¨ng tuyÕt tan) ngÊm xuèng vµ ®äng l¹i ë c¸c líp ®Êt ®¸. Qu¸ tr×nh thÈm thÊu nµy x¶y ra ë mäi n¬i trªn mÆt ®Êt. N−íc ngÇm còng cã thÓ h×nh thµnh do sù ng−ng tô h¬i n−íc cã trong ®Êt. ChÝnh v× lÏ ®ã n−íc ngÇm lu«n biÕn ®æi, nã phô thuéc vµo l−îng n−íc m−a, l−îng n−íc do tuyÕt tan, vµo tÝnh chÊt bÒ mÆt ®Öm : ®é dèc, ®Þa h×nh, tÝnh chÊt ®Êt ®¸, líp phñ thùc vËt,... Con ng−êi trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh còng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp t¸c ®éng tíi mùc n−íc ngÇm. Mùc n−íc ngÇm thay ®æi theo thêi gian vµ kh«ng gian. TÝnh chÊt vËt lÝ dÔ nhËn thÊy nhÊt cña n−íc ngÇm lµ nhiÖt ®é. NhiÖt ®é cña líp n−íc ngÇm gÇn mÆt ®Êt chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é bÒ mÆt Tr¸i §Êt. Vµo mïa h¹, khi trêi nãng th× m¸t h¬n n−íc trªn mÆt ®Êt, cßn vµo mïa ®«ng th× Êm h¬n mét chót so víi trªn mÆt. Nh−ng tõ ®é s©u 36m trë xuèng th× nhiÖt ®é cña n−íc ngÇm cµng xuèng cµng t¨ng, trung b×nh cø xuèng s©u 33m th× t¨ng thªm o 1 C do nhiÖt trong lßng Tr¸i §Êt lµm n−íc nãng lªn. §Æc biÖt, nhiÖt ®é n−íc ngÇm cßn phô thuéc vµo qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña nói löa, kiÕn t¹o. GÇn nh÷ng khu vùc nµy nhiÖt ®é n−íc ngÇm t¨ng lªn, cã khi tíi 100 − 120oC. §ã lµ nguån cña c¸c suèi n−íc nãng. Ngoµi ra, trong n−íc ngÇm cßn chøa nhiÒu c¸c chÊt kho¸ng, c¸c chÊt khÝ kh¸c nhau lµm n−íc ngÇm cã nh÷ng tÝnh chÊt kh¸c nhau, cã lo¹i chøa nhiÒu chÊt kho¸ng cã t¸c dông ch÷a ®−îc mét sè bÖnh,... N−íc ngÇm cã gi¸ rÞ rÊt lín trong ®êi sèng con ng−êi. Nã cung cÊp n−íc cho ng−êi vµ gia sóc, cung cÊp n−íc t−íi cho n«ng nghiÖp, cho c«ng nghiÖp, cho c¸c môc ®Ých ch÷a bÖnh, du lÞch. f) N−íc trong c¸c biÓn vµ ®¹i d−¬ng Trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt, biÓn vµ ®¹i d−¬ng chiÕm diÖn tÝch lín, tíi 92,28% tæng l−îng n−íc chung lµ ë biÓn vµ ®¹i d−¬ng. C¸c biÓn vµ ®¹i d−¬ng th−êng l−u th«ng víi nhau, t¹o thµnh mét d¶i liªn tôc vµ thèng nhÊt. Tuú theo kÝch th−íc vµ ®Æc ®iÓm h¶i v¨n, ng−êi ta chia ra thµnh c¸c biÓn vµ ®¹i d−¬ng kh¸c nhau. − Mét vµi ®Æc ®iÓm cña n−íc biÓn N−íc biÓn hoµ tan nhiÒu chÊt. Trong n−íc biÓn cã thÎ chøa tÊt c¶ c¸c nguyªn tè trong b¶ng tuÇn hoµn Men®ªlªep. Nång ®é c¸c chÊt hoµ tan trong biÓn lín h¬n nhiÒu trong n−íc s«ng ngßi. Trong c¸c chÊt hoµ tan, muèi biÓn chiÕm phÇn quan träng nhÊt. Muèi biÓn kh¸c muèi s«ng c¶ vÒ nång ®é vµ thµnh phÇn. §é muèi trung b×nh cña n−íc biÓn lµ 35‰, trong ®ã thµnh phÇn clorua chiÕm 88,64% (riªng clorua natri chiÕm 77,8%). V× vËy, muèi biÓn cã vÞ ch¸t. §é muèi cña n−íc biÓn thay ®æi theo thêi gian do c¸c ®iÒu kiÖn khÝ t−îng, thuû v¨n quyÕt ®Þnh. M−a nhiÒu hay bèc h¬i nhiÒu sÏ lµm thay ®æi ®é muèi. Gi÷a c¸c ®¹i d−¬ng, ®é muèi còng kh¸c nhau : ®é muèi ë ®¹i T©y D−¬ng lín nhÊt (35,4‰) vµ thÊp nhÊt ë Ên §é D−¬ng (34,8‰). §é muèi cßn thay ®æi trong tõng ®¹i d−¬ng, t¨ng lªn tõ XÝch ®¹o vÒ phÝa c¸c chÝ tuyÕn, sau ®ã gi¶m dÇn vÒ hai cùc. Tuú theo c¸c ®iÒu kiÖn khÝ t−îng thuû v¨n, ®é muèi cßn thay ®æi theo chiÒu s©u tõ líp mÆt xuèng ®¸y. 32
NhiÖt ®é n−íc biÓn còng lµ mét yÕu tè quan träng. ChÕ ®é nhiÖt cña n−íc biÓn ®iÒu hoµ h¬n chÕ ®é nhiÖt cña kh«ng khÝ. Sù chªnh lÖch nhiÖt ®é g÷a c¸c mïa Ýt (chØ kho¶ng 10oC), cßn chªnh lÖch ngµy vµ ®ªm th× hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ (kho¶ng 1oC). Sù chªnh lÖch nhiÖt ®é n−íc trªn bÒ mÆt ë c¸c vÜ ®é Ýt h¬n nhiÖt ®é kh«ng khÝ. − Sù chuyÓn ®éng cña n−íc biÓn N−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng lu«n lu«n chuyÓn ®éng. Cã ba d¹ng chuyÓn ®éng cña n−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng ®ã lµ sãng, thuû triÒu vµ dßng biÓn. + Sãng biÓn Lµ sù chuyÓn ®éng dao ®éng cña c¸c chÊt ®iÓm n−íc. Sãng ®−îc h×nh thµnh bëi nhiÒu nh©n tè kh¸c nhau nh− thuû v¨n, khÝ t−îng, ®Þa chÊt, thiªn v¨n nh−ng sãng do giã lµ quan träng nhÊt. Giã thæi chØ cÇn tèc ®é 0,25m/s lµ ®ñ g©y ra sãng. Lóc ®Çu chØ lµ sãng l¨n t¨n, nhá. Sau ®ã sãng sÏ dÇn ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn cña sãng phô thuéc vµo nhiÒu nh©n tè nh− tèc ®é giã hay lùc giã, thêi gian giã thæi (giê giã) vµ ph¹m vi giã thæi (vïng giã). Trong c¸c ®¹i d−¬ng vµ biÓn, sãng do giã kh«ng gièng nhau. Th−êng th× trong c¸c biÓn, sãng nhá h¬n nhiÒu so víi ë c¸c ®¹i d−¬ng do nhiÒu nguyªn nh©n : kÝch th−íc biÓn, ®Þa h×nh ®¸y, sù truyÒn sãng tõ ®¹i d−¬ng vµo,... + Thuû triÒu Lµ hiÖn t−îng mùc n−íc biÓn lªn xuèng theo nh÷ng chu k× vµ biªn ®é nhÊt ®Þnh. Thuû triÒu cã thÓ ®−îc h×nh thµnh do nguyªn nh©n khÝ t−îng ®Þa chÊt, thiªn v¨n, trong ®ã quan träng nhÊt lµ nguyªn nh©n thiªn v¨n : n−íc biÓn trùc tiÕp bÞ c¸c thiªn thÓ xung quanh Tr¸i §Êt (MÆt Tr¨ng vµ MÆt Trêi) t¸c ®éng. Tr¸i §Êt chÞu ¶nh h−ëng lín cña søc hót MÆt Tr¨ng vµ MÆt Trêi. Khèi l−îng MÆt Tr¨ng chØ b»ng 1/27 000 000 cña MÆt Trêi. Nh−ng kho¶ng c¸ch gi÷a MÆt Tr¨ng vµ Tr¸i §Êt chØ b»ng 1/390 kho¶ng c¸ch gi÷a MÆt Trêi víi Tr¸i §Êt nªn søc hót MÆt Tr¨ng lín h¬n søc hót cña MÆt Trêi 2,15 lÇn. Søc hót Êy lµm cho mÆt n−íc biÓn d©ng lªn sinh ra thuû triÒu. Nh−ng n−íc biÓn cßn d©ng cao c¶ ë phÝa ®èi diÖn do ¶nh h−ëng cña søc hót li t©m (søc c¨ng cña Tr¸i §Êt khi quay quanh MÆt Trêi). Nh− vËy, trong mét ngµy ®ªm, mçi ®Þa ®iÓm trªn Tr¸i §Êt n−íc d©ng lªn hai lÇn vµ rót xuèng hai lÇn. Nh−ng tèc ®é quay cña Tr¸i §Êt vµ MÆt Tr¨ng kh«ng gièng nhau, nªn mçi ngµy thuû triÒu lªn chËm h¬n ngµy h«m tr−íc 50 phót, tøc lµ trong 24 giê 50 phót míi cã hai lÇn n−íc lªn, hai lÇn n−íc xuèng. Thuû triÒu kh«ng gièng nhau ë c¸c biÓn, ®¹i d−¬ng, nã chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè : kÝch th−íc, h×nh d¹ng cña biÓn, vÞnh,... Thuû triÒu cã nhiÒu ¶nh h−ëng tíi c¸c hiÖn t−îng kh¸c : chuyÓn ®éng cña n−íc ë cöa s«ng, chuyÓn ®éng tù quay cña Tr¸i §Êt, ®Þa h×nh ven biÓn,... + Dßng biÓn (h¶i l−u) Dßng biÓn lµ sù chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn thµnh dßng tõ n¬i nµy qua n¬i kh¸c. Cã nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra dßng biÓn : cã thÓ do sù chªnh lÖch vÒ nhiÖt ®é, ®é muèi, tØ träng gi÷a c¸c khèi n−íc. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu sinh ra dßng biÓn lµ søc giã. Søc giã khi t¸c ®éng th−êng xuyªn vµ l©u dµi theo mét h−íng nhÊt ®Þnh (thÝ dô tÝn phong hay giã mïa) cã thÓ ®Èy n−íc biÓn thµnh dßng. Nh÷ng dßng biÓn do t¸c ®éng cña giã lµ nh÷ng dßng n−íc quan träng nhÊt trªn c¸c ®¹i d−¬ng. Dßng biÓn ®−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c ®¹i l−îng : tèc ®é, h−íng ch¶y, l−u l−îng. Nh÷ng dßng biÓn tõ XÝch ®¹o ch¶y lªn c¸c vÜ ®é cao lµ nh÷ng dßng biÓn nãng (thÝ dô dßng biÓn Cur«siv« ë Th¸i B×nh D−¬ng). Nh÷ng dßng biÓn tõ c¸c vÜ ®é cao ch¶y xuèng XÝch ®¹o lµ nh÷ng dßng 33
biÓn l¹nh (dßng biÓn Pªru ven bê Nam MÜ ë Th¸i B×nh D−¬ng). Nhê cã dßng biÓn mµ n−íc l−u th«ng vµ kh¸ ®ång nhÊt. Dßng biÓn cã t¸c dông rÊt lín ®èi víi khÝ hËu vµ ®Þa h×nh bê biÓn. §èi víi ®êi sèng cña con ng−êi, dßng biÓn còng cã ý nghÜa quan träng. 4. Thạch quyển a) Kh¸i niÖm vÒ th¹ch quyÓn Th¹ch quyÓn lµ líp vá cøng cña Tr¸i §Êt bao gåm vá Tr¸i §Êt vµ líp trªn cña tÇng manti cÊu t¹o b»ng c¸c ®¸ kÕt tinh. ChiÒu dµy cña th¹ch quyÓn thay ®æi ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau : ë lôc ®Þa vµo kho¶ng 100km, ë ®¹i d−¬ng vµo kho¶ng 50km. Nghiªn cøu vÒ th¹ch quyÓn cã nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau tham gia. §Þa chÊt häc nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn cÊu t¹o, nguån gèc ph¸t sinh vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña th¹ch quyÓn. §Þa lÝ häc nghiªn cøu vÒ ®Þa h×nh,... Kh«ng chØ giíi h¹n trong viÖc m« t¶ c¸c ®Þa h×nh, ®Þa lÝ häc cßn cã nhiÖm vô gi¶i thÝch sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn, còng nh− sù ph©n bè cña ®Þa h×nh trong kh«ng gian. b) Kh¸i niÖm vÒ ®Þa h×nh §Þa h×nh lµ h×nh d¹ng bÒ mÆt Tr¸i §Êt nãi chung hay cña mét khu vùc nãi riªng. §Þa h×nh ®−îc ph©n biÖt víi nhau bëi c¸c yÕu tè ®Þa h×nh. C¸c yÕu tè ®Þa h×nh ®Æc tr−ng b»ng h×nh th¸i, tr¾c l−îng h×nh th¸i, nguån gèc vµ tuæi. − H×nh th¸i vµ tr¾c l−îng h×nh th¸i H×nh th¸i lµ d¹ng bÒ ngoµi cña c¸c yÕu tè ®Þa h×nh, nã cã thÓ lµ d−¬ng (låi) nh− mét qu¶ nói hay ©m (lâm) nh− mét bån ®Þa, trßn nh− ®Ønh mét qu¶ ®åi hay nhän nh− ®Ønh c¸c nói ®¸, cã thÓ kÝn nh− lßng ch¶o hay hë nh− mét thung lòng s«ng h−íng vÒ biÓn. Tr¾c l−îng h×nh th¸i lµ h×nh th¸i biÓu thÞ b»ng c¸c kÝch th−íc chÝnh x¸c cña c¸c yÕu tè ®Þa h×nh. Nã ®−îc biÓu thÞ b»ng c¸c yÕu tè ®Þnh l−îng nh− diÖn tÝch, ®é dµi, ®é cao tuyÖt ®èi, ®é s©u trung b×nh, ®é dèc trung b×nh, ®é cao t−¬ng ®èi,... H×nh th¸i vµ tr¾c l−îng h×nh th¸i còng cã thÓ dïng lµm c¬ së ®Ó ph©n lo¹i c¸c yÕu tè ®Þa h×nh. − Nguån gèc h×nh thµnh ®Þa h×nh §Þa h×nh trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt lu«n biÕn ®æi, mét mÆt do nh÷ng lùc cã nguån gèc ë trong lßng Tr¸i §Êt sinh ra (néi lùc), mÆt kh¸c do nh÷ng lùc bªn ngoµi Tr¸i §Êt sinh ra (ngo¹i lùc). + Qu¸ tr×nh néi sinh Qu¸ tr×nh néi sinh lµ nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi ®Þa h×nh do néi lùc sinh ra. Nã liªn quan ®Õn c¸c hiÖn t−îng x¶y ra ë bªn trong Tr¸i §Êt nh− : sù t¨ng nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt do sù ph©n huû c¸c chÊt phãng x¹, sù di chuyÓn c¸c dßng vËt chÊt theo träng lùc. C¸c qu¸ tr×nh nµy khi x¶y ra ë d−íi s©u ®· lµm thay ®æi vÞ trÝ c¸c líp ®¸ cña vá Tr¸i §Êt, dÉn tíi viÖc ph¸ huû c¸c ®Þa h×nh cò, h×nh thµnh ®Þa h×nh míi. C¸c qu¸ tr×nh néi sinh bao gåm c¸c qu¸ tr×nh t¹o nói, t¹o lôc, ho¹t ®éng nói löa vµ ®éng ®Êt, ®øt g·y,... + Qu¸ tr×nh ngo¹i sinh Qu¸ tr×nh ngo¹i sinh lµ qu¸ tr×nh x¶y ra ë trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt, víi nguån n¨ng l−îng chñ yÕu lµ nhiÖt bøc x¹ MÆt Trêi. §ã lµ c¸c qu¸ tr×nh ph¸ huû, bµo mßn ë chç nµy, båi tô ë chç kh¸c, do t¸c ®éng cña nhiÖt ®é, giã, m−a, n−íc ch¶y, b¨ng tan, n−íc biÓn vµ c¸c sinh vËt g©y ra. TÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh ngo¹i sinh nµy ®Òu chÞu sù chi phèi cña träng lùc. Trong mét sè tr−êng hîp, träng lùc lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp cña sù di chuyÓn vËt chÊt kh«ng cÇn sù cã mÆt cña n−íc ch¶y, giã, b¨ng hµ,... thÝ dô nh− hiÖn t−îng ®¸ lë, ®Êt tr−ît. + Mèi quan hÖ cña c¸c qu¸ tr×nh néi sinh vµ ngo¹i sinh 34
C¸c qu¸ tr×nh néi sinh vµ ngo¹i sinh x¶y ra ®ång thêi vµ ®Þa h×nh chÝnh lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai qu¸ tr×nh ®ã. C¸c qu¸ tr×nh néi sinh cã khuynh h−íng t¨ng tÝnh gå ghÒ cña bÒ mÆt Tr¸i §Êt. Trong khi ®ã c¸c qu¸ tr×nh ngo¹i sinh l¹i cã xu h−íng san b»ng nh÷ng gå ghÒ Êy. MÆc dï ®èi lËp nhau nh−ng c¸c qu¸ tr×nh néi, ngo¹i sinh cã mèi quan hÖ ¶nh h−ëng ®Õn nhau : qu¸ tr×nh néi sinh x¶y ra m¹nh, n©ng lªn cao, th× qu¸ tr×nh ph¸ huû, bãc mßn x¶y ra m¹nh h¬n. CÇn l−u ý r»ng, mÆc dï c¶ hai qu¸ tr×nh cïng tham gia vµo viÖc h×nh thµnh ®Þa h×nh, nh−ng trong c¸c yÕu tè ®Þa h×nh lín, néi lùc ®ãng vai trß chñ yÕu, cßn trong c¸c yÕu tè ®Þa h×nh nhá th× vai trß néi lùc l¹i lµ thø yÕu, ngo¹i lùc míi ®ãng vai trß chÝnh. Dùa vµo c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ng−êi ta chia ®Þa h×nh bÒ mÆt Tr¸i §Êt thµnh: §Þa h×nh kiÕn t¹o (c¸c yÕu tè cÊu tróc, h×nh th¸i) trong ®ã qu¸ tr×nh néi sinh ®ãng vai trß chÝnh. §Þa h×nh bãc mßn båi tô (c¸c yÕu tè ®iªu kh¾c h×nh th¸i) trong ®ã qu¸ tr×nh ngo¹i sinh ®ãng vai trß chñ yÕu. − Tuæi ®Þa h×nh Tuæi ®Þa h×nh chØ møc ®é cæ hay míi cña ®Þa h×nh. Cã hai c¸ch x¸c ®Þnh tuæi ®Þa h×nh : tuæi ®Þa chÊt vµ tuæi h×nh th¸i. Tuæi ®Þa h×nh cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng sè n¨m tÝnh tõ khi ®Þa h×nh ®ã xuÊt hiÖn b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p phãng x¹. §ã lµ tuæi tuyÖt ®èi cña ®Þa h×nh. Tuæi ®Þa h×nh còng cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng nh÷ng kho¶ng thêi gian trong niªn biÓu ®Þa chÊt. §ã lµ tuæi t−¬ng ®èi. Tuæi h×nh th¸i cña ®Þa h×nh cho ta c¸c giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn mµ mét yÕu tè ®Þa h×nh ®· ®¹t ®Õn. Th«ng th−êng qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña mét yÕu tè ®Þa h×nh bao gåm c¸c giai ®o¹n trÎ, tr−ëng thµnh vµ giµ. T−¬ng øng víi mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy, ®Þa h×nh cã nh÷ng h×nh th¸i ®Æc tr−ng. Tuæi ®Þa chÊt vµ tuæi h×nh th¸i kh«ng ph¶i lóc nµo còng phï hîp víi nhau. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n, mét yÕu tè ®Þa h×nh dï xuÊt hiÖn sau còng cã thÓ ®¹t ®Õn nh÷ng giai ®o¹n tr−ëng thµnh tr−íc. c) C¸c d¹ng ®Þa h×nh chñ yÕu − §Þa h×nh lôc ®Þa vµ ®¹i d−¬ng T×nh tr¹ng låi lâm cña bÒ mÆt Tr¸i §Êt cho phÐp ph©n ra hai lo¹i ®Þa h×nh c¬ b¶n ë cÊp hµnh tinh : ®Þa h×nh lôc ®Þa vµ ®Þa h×nh ®¸y ®¹i d−¬ng. Dùa vµo ®é cao trªn lôc ®Þa chia ra c¸c lo¹i ®Þa h×nh : ®Þa h×nh miÒn ®Êt thÊp (b×nh nguyªn), cao nguyªn vµ miÒn nói. ë ®¸y ®¹i d−¬ng theo ®é s©u cã : thÒm lôc ®Þa, s−ên lôc ®Þa vµ ®¸y ®¹i d−¬ng. 35
Ngoµi ra cßn cã thÓ dùa vµo c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Ó ph©n chia c¸c d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau trªn Tr¸i §Êt. − §Þa h×nh kiÕn t¹o (c¸c yÕu tè cÊu tróc h×nh th¸i) Qu¸ tr×nh néi sinh ®ãng vai trß chñ yÕu trong sù h×nh thµnh ®Þa h×nh kiÕn t¹o. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña d¹ng ®Þa h×nh nµy lµ cã sù t−¬ng øng rÊt lín gi÷a ®Þa h×nh víi cÊu tróc ®Þa chÊt vµ th−êng cã kÝch th−íc rÊt lín : miÒn nói, miÒn ®ång b»ng réng lín t−¬ng øng víi miÒn ®Þa m¸ng, miÒn nÒn,... − §Þa h×nh bãc mßn − båi tô (c¸c yÕu tè ®iªu kh¾c h×nh th¸i) Qu¸ tr×nh ngo¹i sinh ®ãng vai trß chñ yÕu trong sù h×nh thµnh ®Þa h×nh bãc mßn − båi tô, ph¸t triÓn trªn c¸c ®Þa h×nh kiÕn t¹o vµ ®em l¹i cho nh÷ng yÕu tè ®Þa h×nh kiÕn t¹o Êy nh÷ng d¸ng vÎ riªng biÖt. Dùa vµo c¸c nh©n tè h×nh thµnh cã thÓ chia c¸c d¹ng ®Þa h×nh sau : + §Þa h×nh do dßng ch¶y t¹o thµnh §Þa h×nh do dßng ch¶y t¹o thµnh lµ d¹ng ®Þa h×nh phæ biÕn nhÊt trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt. §Þa h×nh do dßng ch¶y t¹o thµnh rÊt ®a d¹ng, ®−îc h×nh thµnh nhê t¸c dông ph¸ huû vµ båi tô cña dßng n−íc. T¸c dông ph¸ huû cña dßng n−íc gäi lµ t¸c dông x©m thùc. X©m thùc cña dßng n−íc bao gåm x©m thùc s©u (®µo lßng) vµ x©m thùc ngang. X©m thùc s©u chiÕm −u thÕ trong giai ®o¹n ®Çu cña sù ph¸t triÓn cña dßng s«ng, ë khu vùc th−îng nguån t¹o thµnh c¸c thung lòng h×nh ch÷ V : ®µo s©u lßng, v¸ch dèc ®øng. X©m thùc ngang chiÕm −u thÕ ë khu vùc trung l−u vµ h¹ l−u. T¹i ®©y, s«ng ngõng ®µo s©u lßng, ®¸y s«ng më réng, t¹o thµnh c¸c thung lòng h×nh ch÷ U. X©m thùc ngang x¶y ra lµm cho con s«ng ®¸ng ra ch¶y th¼ng, nay trë nªn ngo»n nghÌo. Nh÷ng ®o¹n cong Êy cña thung lòng s«ng gäi lµ khóc uèn cña s«ng. C¸c s¶n phÈm bÞ x©m thùc ®−îc mang ®i b»ng con ®−êng hoµ tan hay c¬ häc. §ã lµ t¸c dông vËn chuyÓn cña dßng n−íc. T¹i nh÷ng n¬i tèc ®é dßng n−íc nhá ®i hay l−îng n−íc gi¶m xuèng th× ë ®ã x¶y ra qua tr×nh båi tô. Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ x¶y ra suèt däc s«ng nh−ng chñ yÕu vÉn lµ ë bé phËn h¹ l−u vµ cöa s«ng. T¹i ®©y trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi : phï sa cña s«ng lín, khu vùc biÓn gÇn cöa s«ng n«ng, sãng biÓn yÕu, thuû triÒu nhá,... sÏ h×nh thµnh nªn c¸c ®ång b»ng ch©u thæ. C¸c dßng ch¶y t¹m thêi (lµ dßng ch¶y chØ h×nh thµnh sau c¬n m−a vµ sau khi tuyÕt tan) còng t¹o nªn c¸c d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau. ë nh÷ng khu vùc cÊu t¹o b»ng ®¸ vôn bë, kh«ng cã líp phñ thùc vËt, m−a nhiÒu víi c−êng ®é vµ s−ên dèc th−êng t¹o thµnh khe r·nh, m−¬ng xãi. Khe r·nh, m−¬ng xãi ph¸t triÓn víi c−êng ®é vµ mËt ®é lín t¹o thµnh ®Þa h×nh xÊu. Dßng ch¶y t¹m thêi cßn t¹o thµnh nãn phãng vËt. Nãn phãng vËt lµ d¹ng ®Þa h×nh båi tô, th−êng n»m ë d−íi ch©n s−ên nói hoÆc ®åi, cã h×nh nöa c¸i nãn, vËt liÖu ë ®Ønh th«, cµng xuèng d−íi ch©n, vËt liÖu cµng trë nªn nhá dÇn. + §Þa h×nh cacxt¬ §Þa h×nh cacxt¬ lµ d¹ng ®Þa h×nh liªn quan tíi sù l−u th«ng cña n−íc trong c¸c ®¸ dÔ hoµ tan. §Þa h×nh cacxt¬ rÊt phæ biÕn ë n−íc ta vµ trªn thÕ giíi. Qu¸ tr×nh ¨n mßn x¶y ra trªn nh÷ng khe nøt hay trªn nh÷ng chç tròng xuèng cña bÒ mÆt ®Þa h×nh t¹o nªn nh÷ng d¹ng ®Þa h×nh ©m nhá gäi lµ caren. Th−êng hay gÆp caren d−íi h×nh thøc nh÷ng r·nh, gi÷a chóng lµ nh÷ng mµo ®¸ s¾c nhän mµ nh©n d©n ta hay gäi lµ ®¸ tai mÌo. PhÔu cacxt¬ lµ nh÷ng d¹ng ®Þa 36
h×nh ©m, cã s−ên dèc, ®¸y cña chóng cã nh÷ng lç hót n−íc. §©y lµ nh÷ng kho¶ng rçng nhá, d¹ng èng, th¼ng ®øng hay nghiªng. Cacxt¬ tµn tÝch lµ nh÷ng d¹ng ®Þa h×nh d−¬ng cßn sãt l¹i sau qu¸ tr×nh më réng vµ nèi liÒn c¸c d¹ng ®Þa h×nh cacxt¬ ©m. Cacxt¬ tµn tÝch bao gåm : th¸p cacxt¬, nãn vµ vßm cacxt¬. Hang ®éng cña d¹ng ®Þa h×nh cacxt¬ ngÇm, h×nh thµnh do sù x©m thùc ¨n mßn, më réng c¸c khe trong lßng khèi ®¸ v«i. Trong hang cã nhiÒu d¹ng ®Þa h×nh nhá. §ã lµ c¸c cét x©m thùc, h×nh thµnh ë ®¸y hang vµ thÒm ®¸ do ¨n mßn vµ x©m thùc t¹o thµnh. Nh−ng k× thó nhÊt vÉn lµ c¸c th¹ch nhò −d¹ng ®Þa h×nh do l¾ng ®äng ho¸ häc t¹o nªn. Tuú thuéc vµo vÞ trÝ trong hang mµ th¹ch nhò cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng. Chu«ng ®¸ lµ nh÷ng th¹ch nhò bu«ng thâng tõ trÇn hang xuèng, cã h×nh nãn lén ng−îc. ë trªn sµn hang cã m¨ng ®¸ lµ nh÷ng kÕt tña cña canxi tõ c¸c chu«ng ®¸ r¬i xuèng. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chu«ng ®¸ vµ m¨ng ®¸ nèi víi nhau sÏ t¹o thµnh cét ®¸. Trªn nh÷ng hèc nhá cña sµn hang cßn gÆp nh÷ng kÕt h¹ch canxi h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc, mµ nh©n d©n ta ë mét sè n¬i th−êng gäi lµ "trøng tiªn". + C¸c qu¸ tr×nh s−ên o Theo lÝ thuyÕt, s−ên lµ tÊt c¶ nh÷ng mÆt nghiªng cã ®é dèc trªn 0 . V× vËy, cã thÓ nãi qu¸ tr×nh s−ên vµ c¸c d¹ng ®Þa h×nh do nã t¹o thµnh phæ biÕn ë nhiÒu n¬i. §Æc tr−ng nhÊt cña qu¸ tr×nh s−ên lµ sù di chuyÓn vËt liÖu theo khèi, di chuyÓn vËt liÖu trùc tiÕp d−íi t¸c dông cña träng lùc kh«ng th«ng qua t¸c ®éng cña m«i tr−êng trung gian nh− n−íc s«ng, b¨ng hµ, giã, n−íc biÓn,... Dùa vµo tèc ®é di chuyÓn, qu¸ tr×nh s−ên ®−îc chia thµnh hai kiÓu : di chuyÓn nhanh vµ di chuyÓn chËm. KiÓu di chuyÓn nhanh bao gåm ®¸ lë, ®Êt tr−ît, bïn nh¶y th−êng x¶y ra chíp nho¸ng trong kho¶ng kh¾c. KiÓu di chuyÓn chËm cã ®Æc ®iÓm x¶y ra chËm, khã nhËn biÕt, nh−ng rÊt phæ biÕn, bao gåm : tr−ît ng¾n, xãi mßn, nÐn chÆt, sù va ®Ëp cña giät n−íc m−a, röa trµn trªn mÆt. Cã nhiÒu nh©n tè ¶nh h−ëng tíi sù di chuyÓn trªn s−ên nh− ®é dèc cña s−ên, tÝnh g¾n kÕt cña ®¸ cÊu t¹o s−ên, tÝnh ma s¸t vµ ®Æc ®iÓm cña líp phñ thùc vËt,... + §Þa h×nh cã c¸c nguån gèc t¹o thµnh kh¸c Ngoµi nh÷ng nh©n tè trªn, ®Þa h×nh cßn cã thÓ ®−îc h×nh thµnh do t¸c dông cña giã, cña b¨ng hµ, cña n−íc biÓn,... nh−ng nh÷ng d¹ng ®Þa h×nh ®ã ®Òu ®−îc h×nh thµnh ë nh÷ng khu vùc cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn nhÊt ®Þnh. §Þa h×nh do giã th−êng hay gÆp ë nh÷ng vïng khÝ hËu kh« h¹n, hoang m¹c, n¬i kh«ng cã líp phñ thùc vËt. §Êt ®¸ kh«, giã ph¸t huy vai trß cña m×nh m¹nh mÏ. C¸c d¹ng ®Þa h×nh do giã th−êng gÆp lµ thæi mßn, khoÐt mßn, c¸c nÊm phong thµnh, c¸c khèi ®¸ ®ong ®−a, c¸c cån c¸t, gß c¸t, c¸nh ®ång c¸t,... §Þa h×nh b¨ng hµ chØ quan s¸t thÊy ë c¸c vïng vÜ ®é cao hay nói cao, n¬i nhiÖt ®é lu«n lu«n thÊp, tuyÕt tÝch tô l©u ngµy biÕn ®æi thµnh b¨ng hµ. Th−êng gÆp c¸c d¹ng ®Þa h×nh do b¨ng hµ h×nh thµnh nh− : ®Êu b¨ng, thung lòng b¨ng, nh÷ng cao nguyªn b¨ng hµ, vòng hÑp b¨ng hµ (fior), ®¸ l−ng cõu,... − §Þa h×nh bê biÓn NhiÒu nh©n tè ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®Þa h×nh bê biÓn nh− : ®¸ t¹o bê, cÊu tróc ®Þa chÊt, khÝ hËu vµ nhÊt lµ t¸c dông cña biÓn (søc c«ng ph¸, thuû triÒu, ®Æc tÝnh lÝ ho¸ cña n−íc biÓn,...). §Þa h×nh bê biÓn ph©n ra thµnh hai d¹ng ®Þa h×nh chÝnh : + C¸c d¹ng ®Þa h×nh mµi mßn 37
§−îc h×nh thµnh chñ yÕu do sù ph¸ huû cña sãng. Khi sãng vç bê, b¶n th©n nã cã mét søc ®Ëp lín, l¹i céng thªm søc ph¸ huû cña c¸c t¶ng ®¸ − vËt liÖu do nã mang theo, lµm cho bê bÞ ¨n lâm t¹o thµnh hµm Õch (hâm) sãng vç. Hµm Õch ngµy cµng ¨n s©u, ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh th× c¶ phÇn ®¸ ë trªn sÏ bÞ sËp xuèng. VËt liÖu ph¸ huû bÞ l«i ra xa bê vµ l¾ng l¹i d−íi ®¸y t¹o thµnh nÒn mµi mßn. §Þa h×nh mµi mßn th−êng ®Æc tr−ng cho nh÷ng khu vùc bê cÊu t¹o b»ng ®¸ cøng, cao vµ dèc. + C¸c d¹ng ®Þa h×nh båi tô NÕu bê biÓn tho¶i, cÊu t¹o b»ng c¸c vËt liÖu vôn th× sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh båi tô. Khi sãng ®¸nh vµo bê sÏ ph¸ huû bê vµ c¸c vËt liÖu hoÆc lµ bÞ l«i cuèn theo h−íng ngang víi bê hay lµ däc theo bê tuú theo n¨ng luîng cña sãng, h−íng sãng ®¸nh vµo bê, ®é s©u cña khu vùc,...Khi sãng mÊt dÇn n¨ng l−îng th× søc ph¸ huû vµ vËn chuyÓn gi¶m, qu¸ tr×nh båi tô b¾t ®Çu, h×nh thµnh c¸c cån c¸t duyªn h¶i, c¸c ®Çm ph¸, b·i nèi liÒn ®¶o,... D¹ng ®Þa h×nh båi tô th−êng t¹o ra c¸c kiÓu bê th¼ng, ®¬n gi¶n, cã mòi ®Êt nhän. N¬i ®©y thuËn tiÖn cho viÖc ph¸t triÓn nghÒ lµm muèi, nu«i thuû s¶n hoÆc tæ chøc thµnh nh÷ng b·i t¾m, khu nghØ m¸t. 5. Thổ nhưỡng quyển ( quyển đất ) a) Kh¸i niÖm vÒ thæ nh−ìng quyÓn Líp vá thæ nh−ìng hay quyÓn thæ nh−ìng (quyÓn ®Êt) lµ mét thµnh phÇn quan träng cña líp vá ®Þa lÝ. §©y lµ líp vá vËt chÊt mÒm xèp, n»m ë trªn cïng cña th¹ch quyÓn cã ®é ph× nhiªu, cã kh¶ n¨ng nu«i sèng ®−îc thùc vËt. ChÝnh ®é ph× nhiªu lµm cho ®Êt ph©n biÖt ®−îc so víi líp vá phong ho¸ t¬i xèp ë phÝa trªn cña th¹ch quyÓn. Theo V.V §«cutraep th× ®é ph× nhiªu lµ kh¶ n¨ng cung cÊp th−êng xuyªn vµ liªn tôc cho thùc vËt thøc ¨n, n−íc, kh«ng khÝ, nhiÖt vµ c¸c ®iÒu kiÖn sinh sèng kh¸c ®Ó ph¸t triÓn. §é ph× nhiªu cña thæ nh−ìng cao hay thÊp biÓu hiÖn kh¸ râ trong t×nh h×nh sinh sèng, ph¸t triÓn vµ s¶n l−îng cña thùc vËt. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thæ nh−ìng trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt chÝnh lµ kÕt qu¶ cña sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c vËt thÓ tù nhiªn sèng, bao gåm tÊt c¶ c¸c sinh vËt h¹ ®¼ng cã trong ®Êt, ®¸ vµ c¸c vËt thÓ tù nhiªn chÕt lµ c¸c lo¹i ®¸, kho¸ng vËt cã nguån gèc kh¸c nhau cña th¹ch quyÓn. Sù t¸c ®éng gi÷a hai thµnh phÇn nµy chÝnh lµ sù trao ®æi n¨ng l−îng vµ vËt chÊt cã tÝnh tuÇn hoµn. §ã lµ qu¸ tr×nh tiÓu tuÇn hoµn sinh vËt. C¸c sinh vËt hÊp thô c¸c kho¸ng chÊt trong ®Êt vµ x¸c c¸c sinh vËt. ChÊt kho¸ng trong ®Êt rÊt ®a d¹ng ®−îc h×nh thµnh do sù ph©n huû c¸c kho¸ng vËt nguyªn sinh cña nham th¹ch. Nh÷ng chÊt nµy ®−îc sinh vËt sö dông ®Ó nu«i sèng vµ t¹o nªn chÝnh c¬ thÓ sinh vËt. Sau khi chÕt ®i, x¸c cña sinh vËt l¹i tr¶ vÒ cho ®Êt nh÷ng thµnh phÇn kho¸ng. Vßng tuÇn hoµn sinh vËt d−íi d¹ng : ®Êt − c¬ thÓ sèng − ®Êt kh«ng ph¶i lµ vßng khÐp kÝn, nã ®−îc diÔn ra ë trªn ®Êt, trªn nÒn cña mét vßng tuÇn hoµn vËt chÊt réng lín h¬n nhiÒu, ®ã lµ vßng tuÇn hoµn ®Þa chÊt. ChØ mét Ýt chÊt kho¸ng trong líp vá thæ nh−ìng tham gia vµo vßng tiÓu tuÇn hoµn sinh vËt. Mét phÇn lín c¸c chÊt kho¸ng bÞ t¸c dông cña m−a, giã, cña c¸c d¹ng ngo¹i lùc kh¸c cuèn ra s«ng, ra biÓn hoÆc ®¹i d−¬ng. T¹i ®©y, chóng ®−îc tÝch luü d−íi d¹ng trÇm tÝch. Qua mét thêi gian dµi, d−íi t¸c ®éng cña c¸c vËn ®éng ®Þa chÊt vµ ho¹t ®éng kiÕn t¹o víi c¸c quy m« lín, chóng cã nhiÒu ®iÒu kiÖn næi lªn bÒ mÆt ®Êt vµ l¹i tham gia vµo vßng tuÇn hoµn sinh vËt hoÆc l¹i ®−a ra s«ng, biÓn − tham gia vµo vßng ®¹i tuÇn hoµn ®Þa chÊt. Còng nh− vßng tiÓu tuÇn hoµn sinh vËt, vßng tuÇn hoµn nµy còng kh«ng khÐp kÝn, nã phô thuéc vµo quy luËt tiÕn ho¸ ®Þa chÊt cña Tr¸i §Êt. Nh− vËy, nhê qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt vµ n¨ng l−îng cña hai vßng tuÇn hoµn nµy, trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt 38
h×nh thµnh nªn thæ nh−ìng, mét thÓ tù nhiªn ®éc ®¸o cã nh÷ng tÝnh chÊt vµ thµnh phÇn riªng biÖt. b) Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt thæ nh−ìng D−íi t¸c ®éng t−¬ng hç cña c¸c nh©n tè h×nh thµnh ®Êt, trong ®Êt cã nh÷ng thµnh phÇn cÊu t¹o riªng biÖt. − Thµnh phÇn thæ nh−ìng + Thµnh phÇn h÷u c¬ Tuy thµnh phÇn h÷u c¬ chØ chiÕm mét l−îng nhá so víi thµnh phÇn kho¸ng vËt, nh−ng l¹i rÊt quan träng, ®Æc biÖt vÒ mÆt ®Þa ho¸ cña ®Êt. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cña m×nh, sinh vËt ®· t¹o ra hÇu hÕt (4/5) l−îng chÊt h÷u c¬ cã trong ®Êt. Cã thÓ chia ra ba nhãm qu¸ tr×nh sinh häc ®Êt : * Ho¹t ®éng cña thùc vËt l¸ xanh, t¹o nªn tuÇn hoµn cña c¸c nguyªn tè ho¸ häc trong hÖ thèng ®Êt. * Ho¹t ®éng cña c¸c ®éng vËt ¶nh h−ëng tíi thµnh phÇn, tÝnh chÊt cña ®Êt : chóng cã kh¶ n¨ng bµi tiÕt c¸c chÊt h÷u c¬, x¸o trén, ®iÒu chÕ ®Êt. * Ho¹t ®éng cña c¸c vi sinh vËt ®ãng vai trß chñ yÕu trong qóa tr×nh chuyÓn ho¸ c¸c chÊt h÷u c¬ cã trong ®Êt. C¸c chÊt h÷u c¬ trong ®Êt lµ c¸c chÊt ®−êng, axit h÷u c¬, c¸c chÊt tinh bét, xenlul«, hi®rat c¸cbon ®a ®−êng, linhin cã trong c¸c x¸c thùc vËt, chÊt bÐo vµ c¸c nhãm pr«tªin (nh÷ng hîp chÊt ®¹m phøc t¹p),... D−íi t¸c dông cña c¸c nh©n tè ®é Èm, nhiÖt, vi sinh vËt,... chÊt h÷u c¬ cã mét qu¸ tr×nh chuyÓn hãa phøc t¹p : cã thÓ ph©n gi¶i ®Õn cïng t¹o khÝ CO2 vµ n−íc (qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸), hoÆc cã thÓ kÕt hîp t¹o thµnh mét hîp chÊt h÷u c¬ míi, gäi lµ chÊt mïn (qu¸ tr×nh mïn ho¸). MÆc dï kh«ng cã tØ lÖ cao trong ®Êt, nh−ng chÊt mïn cã t¸c dông rÊt lín. ChÊt mïn lµ nguån gèc cung cÊp nguyªn tè c¸cbon t¹o ra c¬ thÓ sinh vËt vµ khÝ CO2 to¶ vµo kh«ng khÝ, lµ nguån cung cÊp c¸c chÊt dinh d−ìng cho c©y, lµ chÊt keo lµm cho ®Êt cã cÊu t−îng tèt, lµ chÊt kÝch thÝch lµm kh¸ng sinh ®èi víi thùc vËt. ChÊt mïn cã gi¸ trÞ rÊt lín ®èi víi ®Êt vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy, ng−êi ta ph¶i t×m mäi biÖn ph¸p ®Ó t¨ng l−îng chÊt h÷u c¬, t¹o ra chÊt mïn cho ®Êt. + Thµnh phÇn kho¸ng chÊt Trong thæ nh−ìng, thµnh phÇn kho¸ng trong ®Êt rÊt ®a d¹ng, chiÕm kho¶ng 95% träng l−îng ®Êt kh«, quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña c¸c lo¹i thæ nh−ìng. Thµnh phÇn, kÝch th−íc cña c¸c kho¸ng chÊt cã trong ®Êt phô thuéc vµo møc ®é phong ho¸ cña ®¸ mÑ, v× thÕ ng−êi ta cã thÓ biÕt ®−îc tÝnh chÊt cña ®Êt khi biÕt ®−îc ®¸ mÑ. ThÝ dô : ®Êt h×nh thµnh trªn ®¸ granÝt th−êng cã tØ lÖ sÐt vµ c¸t ngang nhau, cã tÝnh chÊt vËt lÝ tèt. KÝch th−íc cña c¸c h¹t kho¸ng trong ®Êt ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh hót Èm, tÝnh ®µn håi vµ c¸c ®Æc tÝnh lÝ ho¸ kh¸c cña thæ nh−ìng. Trong ®Êt th−êng cã c¸c lo¹i h¹t lÉn lén víi nhau theo nh÷ng tØ lÖ kh¸c nhau t¹o nªn chÊt ®Êt, hay cßn gäi lµ thµnh phÇn c¬ giíi cña ®Êt. §Êt tèt nhÊt lµ ®Êt cã thÓ phèi hîp ®−îc c¸c lo¹i kho¸ng h¹t to vµ nhá kh¸c nhau. Trong ®Êt c¸c h¹t kho¸ng nµy th−êng g¾n kÕt víi nhau thµnh nh÷ng h¹t cã nh÷ng kÝch th−íc kh¸c nhau. §Êt cã kÕt h¹t gäi lµ ®Êt cã cÊu t−îng. Nh÷ng lo¹i ®Êt nµy th−êng xèp, ®é Èm lín, n−íc vµ kh«ng khÝ dÔ l−u th«ng, cã kh¶ n¨ng gi÷ Èm, gi÷ nhiÖt, tÝch luü ®−îc chÊt dinh d−ìng cho c©y trång. §Êt cã cÊu t−îng tèt ph¶i cã mét l−îng keo ®Êt cÇn thiÕt ®ñ ®Ó c¸c h¹t g¾n vµo nhau mét c¸ch bÒn v÷ng, cã kh¶ n¨ng hÊp thô, dù tr÷ 39
c¸c chÊt dinh d−ìng kh«ng ®Ó c¸c chÊt nµy bÞ röa tr«i mét c¸ch qu¸ nhanh. ChÝnh v× vËy, ®Êt cã cÊu t−îng tèt phÇn lín lµ ®Êt cã ®é ph× cao. + Thµnh phÇn n−íc vµ khÝ trong thæ nh−ìng Trong thæ nh−ìng ngoµi hai thµnh phÇn h÷u c¬ vµ kho¸ng, cßn cã n−íc vµ c¸c chÊt khÝ . * Thµnh phÇn khÝ trong ®Êt kh¸c so víi thµnh phÇn kh«ng khÝ ë ngoµi khÝ quyÓn. Trong ®Êt, nit¬ chiÕm 78 − 80% thÓ tÝch, khÝ cacbonic (CO2) chiÕm 0,1 − 15%, nh−ng oxi (O2) l¹i Ýt, chØ chiÕm 0,1 − 20%. Thµnh phÇn kh«ng khÝ cña ®Êt phô thuéc vµo qu¸ tr×nh sinh hãa häc cña ®Êt. Nhê nh÷ng qu¸ tr×nh nµy, khÝ cacbonic thõa trong ®Êt ®−îc th¶i vµo kh«ng khÝ vµ kh«ng khÝ giµu oxi l¹i th©m nhËp vµo ®Êt. Nhê sù trao ®æi khÝ th−êng xuyªn gi÷a ®Êt vµ kh«ng khÝ nªn thÕ c©n b»ng vÒ khÝ ®−îc thiÕt lËp. * N−íc trong ®Êt th−êng ®−îc gäi lµ dung dÞch ®Êt hay "m¸u cña ®Êt". §©y lµ m«i tr−êng mµ trong ®ã diÔn ra c¸c qu¸ tr×nh di chuyÓn vµ ph©n ho¸ cña c¸c nguyªn tè ho¸ häc trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt. Thµnh phÇn vµ nång ®é dung dÞch ®Êt lµ nguyªn nh©n t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt chua, ®Êt kiÒm. Trong thæ nh−ìng ®é chua, kiÒm cña ®Êt ®−îc kÝ hiÖu lµ pH x¸c ®Þnh b»ng l−îng ion H+ trong dung dÞch. §Êt kh«ng chua, kh«ng kiÒm lµ ®Êt cã ®é pH = 7. NÕu ®é pH < 7 lµ ®Êt kiÒm vµ pH >7 lµ ®Êt chua. Mçi lo¹i thùc vËt ®Òu thÝch hîp víi mét ph¹m vi ®é chua − kiÒm nhÊt ®Þnh cña ®Êt. C©y mäc trªn ®Êt cã ®é chua − kiÒm lín hay nhá h¬n ph¹m vi ®ã ®Òu ph¸t triÓn kh«ng tèt. − TÝnh chÊt cña thæ nh−ìng + PhÉu diÖn ®Êt PhÉu diÖn ®Êt lµ nh÷ng mÆt c¾t theo chiÒu th¼ng ®øng ®Ó lé ra c¸c tÇng ®Êt cã mµu s¾c, thµnh phÇn c¬ giíi, ho¸ häc, ®é Èm, ®é chÆt,...kh¸c nhau. §ã lµ c¸c tÇng ph¸t sinh. Th«ng th−êng phÉu diÖn ®Êt gåm 3 tÇng chÝnh : * TÇng A : tÇng trªn cïng mµu sÉm vµ chøa nhiÒu chÊt h÷u c¬ vµ chÊt mïn, xèp mÒm vµ cã ®é ph× cao. §©y lµ tÇng tÝch mïn. * TÇng B : lµ tÇng tÝch tô vËt liÖu bÞ röa tr«i tõ tÇng A xuèng, l−îng mïn Ýt, th−êng cã thµnh phÇn c¬ giíi nÆng. * TÇng C : n»m d−íi tÇng B gäi lµ tÇng ®¸ mÑ, vËt chÊt cßn gi÷ nhiÒu dÊu vÕt cña qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ gèc, chøa nhiÒu m¶nh ®¸ vôn. Ngoµi ra cßn cã tÇng D, n»m d−íi tÇng C : lµ líp ®Êt ®¸ cßn ë d¹ng nguyªn khai, ch−a bÞ phong ho¸. PhÉu diÖn ®Êt lµ tÊm g−¬ng ph¶n chiÕu qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ®Æc tÝnh cña ®Êt. ChÝnh v× vËy muèn nghiªn cøu, c¶i t¹o ®Êt trång, ph¶i quan s¸t, nghiªn cøu phÉu diÖn ®Êt. §ã lµ ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt. + C¸c quy luËt ph©n bè thæ nh−ìng Sù ph©n bè cña thæ nh−ìng chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt sau : * TÝnh ®Þa giíi theo chiÒu ngang : C¸c lo¹i ®Êt thay ®æi tõ XÝch ®¹o vÒ hai cùc, nhÊt lµ ë nh÷ng vïng l·nh thæ lín, cã ®Þa h×nh ®ång b»ng, cã ®¸ mÑ cïng lo¹i. Tuy nhiªn còng ph¶i nhËn thÊy r»ng ranh giíi cña c¸c ®íi ®Êt theo chiÒu ngang kh«ng ph¶i lu«n lu«n trïng víi c¸c vÜ tuyÕn. * TÝnh ®ai cao theo chiÒu th¼ng ®øng : 40
ThÓ hiÖn ë sù thay ®æi c¸c lo¹i ®Êt tõ ch©n nói lªn ®Õn ®Ønh nói. TÝnh ®Þa ®íi theo chiÒu th¼ng ®øng ë miÒn nói còng chÞu sù chi phèi cña c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa ®íi. * TÝnh ®Þa ph−¬ng hay tÝnh vïng : Do ®iÒu kiÖn vÞ trÝ gÇn hay xa biÓn, h−íng s−ên trong cïng mét cïng ®íi, ®iÒu kiÖn khÝ hËu, sinh vËt sÏ kh«ng gièng nhau do ®ã, sù h×nh thµnh ®Êt sÏ cã nh÷ng ®Æc tr−ng ®Þa ph−¬ng riªng. c) C¸c nh©n tè h×nh thµnh thæ nh−ìng Thæ nh−ìng lµ mét thÓ tù nhiªn h×nh thµnh do t¸c ®éng qua l¹i cña nhiÒu nh©n tè kh¸c nhau : nh©n tè tù nhiªn vµ nh©n tè ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng−êi. − Nh÷ng nh©n tè tù nhiªn Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh thæ nh−ìng, c¸c chÊt v« c¬ vµ h÷u c¬ cã mèi quan hÖ kh¨ng khÝt, chÆt chÏ. §«cutraep cho r»ng : "thæ nh−ìng lµ líp vá ngoµi hoÆc líp bÒ mÆt nham th¹ch, biÕn ho¸ mét c¸ch tù nhiªn d−íi t¸c ®éng t−¬ng hç cña c¸c nh©n tè : ®¸ mÑ, khÝ hËu, sinh vËt, ®Þa h×nh vµ tuæi khu vùc". N¨m nh©n tè nµy kh«ng t¸c ®éng riªng rÏ trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh thæ nh−ìng mµ kÕt hîp víi nhau mét c¸ch chÆt chÏ. + §¸ mÑ §¸ mÑ nh− lµ nÒn mãng vµ bé khung cña mét c«ng tr×nh tù nhiªn phøc t¹p h×nh thµnh nªn ®Êt. Thµnh phÇn vµ ®Æc tÝnh lÝ ho¸ häc cña thæ nh−ìng phô thuéc rÊt nhiÒu vµo thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt lÝ ho¸ häc cña ®¸ mÑ. Nh÷ng kho¸ng chÊt cña ®¸ mÑ tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ®Êt mét c¸ch kh¸c nhau. ChÝnh v× vËy, mçi khi xÐt ®Æc tÝnh cña mét lo¹i ®¸ nµo, cÇn ph¶i xem xÐt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt cña vïng ®ã. + Sinh vËt Sù h×nh thµnh ®Êt trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt chØ b¾t ®Çu khi sù sèng xuÊt hiÖn. BÊt cø lo¹i ®¸ nµo dï cã bÞ ph¸ huû vµ bÞ phong ho¸ s©u s¾c còng ch−a ph¶i lµ ®Êt. ChØ cã sù t¸c ®éng t−¬ng hç l©u dµi cña ®¸ mÑ víi sinh vËt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhÊt ®Þnh míi t¹o nªn nh÷ng chÊt l−îng riªng, lµm cho ®Êt kh¸c víi ®¸ gèc. Cã thÓ nãi, sinh vËt lµ nguån gèc thµnh phÇn h÷u c¬ cña ®Êt. B»ng nh÷ng ho¹t ®éng sinh sèng cña m×nh, sinh vËt tham gia vµo sù ph©n huû, sù h×nh thµnh chÊt mïn − chÊt cã liªn quan ®Õn tÝnh chÊt c¨n b¶n cña thæ nh−ìng. + KhÝ hËu KhÝ hËu lµ mét trong nh÷ng nh©n tè quan träng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt. KhÝ hËu quyÕt ®Þnh chÕ ®é nhiÖt Èm cña ®Êt. C¸c chÕ ®é nµy cã ¶nh h−ëng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸ vµ di chuyÓn vËt chÊt trong ®Êt. Sù vËn ®éng cña c¸c khèi khÝ (giã) ¶nh h−ëng ®Õn sù trao ®æi khÝ cña ®Êt vµ mang ®i nh÷ng phÇn tö nhá bÐ cña ®Êt d−íi d¹ng bôi. KhÝ hËu cßn ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt mét c¸ch gi¸n tiÕp, th«ng qua c¸c nh©n tè t¹o ®Êt kh¸c. ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp cña khÝ hËu tíi ®Êt sÏ cßn quan träng h¬n vµ râ nÐt h¬n th«ng qua nh©n tè sinh vËt. C¸c yÕu tè khÝ hËu ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn tÝnh chÊt, c−êng ®é ph¸t triÓn cña giíi sinh vËt vµ ®Õn tÊt c¶ chøc n¨ng mµ sinh vËt hoµn thµnh trong ®Êt. §iÒu kiÖn khÝ hËu cßn quyÕt ®Þnh mét quy luËt quan träng cña ®Þa lÝ thæ nh−ìng, ®ã lµ tÝnh ®Þa ®íi. Mèi quan hÖ cña khÝ hËu vµ c¸c kiÓu ®Êt ®· ®−îc c¸c nhµ thæ nh−ìng häc chó ý tõ l©u. Tuy nhiªn cÇn l−u ý r»ng, trong hoµn c¶nh nµo ®ã, ë mét chõng mùc nµo ®ã, nh©n tè khÝ hËu biÓu hiÖn rÊt râ, gÇn nh− quyÕt ®Þnh h¬n nh÷ng nh©n tè kh¸c. Nh−ng qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt vÉn lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng ®ång thêi cña c¸c nh©n tè ®· ®−îc kÓ ë trªn. 41
+ §Þa h×nh §Þa h×nh cã ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè kh¸c trong sù h×nh thµnh thæ nh−ìng. Sù di chuyÓn cña c¸c chÊt kho¸ng vµ h÷u c¬, c¸c chÕ ®é nhiÖt, Èm, giã, c¸c ®Æc ®iÓm cña sinh vËt,... ë c¸c ®Þa h×nh kh¸c nhau sÏ cã c¸c ®iÒu kiÖn kh«ng gièng nhau, do vËy qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt sÏ kh«ng ®ång nhÊt ë tÊt c¶ c¸c d¹ng ®Þa h×nh. + Thêi gian Sù h×nh thµnh thæ nh−ìng lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Trong qu¸ tr×nh l©u dµi ®ã, ®Êt ph¶i tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n ph¸t triÓn kÕ tiÕp nhau. Trong tõng giai ®o¹n, tÝnh chÊt cña ®Êt còng kh¸c nhau. V× vËy, khi xÐt ®Õn sù h×nh thµnh ®Êt, cÇn chó ý ®Õn yÕu tè thêi gian. − Ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng−êi ®èi víi sù h×nh thµnh thæ nh−ìng Trong sù h×nh thµnh ®Êt, ¶nh h−ëng cña ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng−êi, hay cña x· héi loµi ng−êi nãi chung lµ rÊt lín. NÕu ¶nh h−ëng cña nh÷ng nh©n tè tù nhiªn tíi ®Êt xuÊt hiÖn mét c¸ch tù ph¸t th× con ng−êi, trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh l¹i t¸c ®éng vµo ®Êt mét c¸ch cã ®Þnh h−íng nhÊt ®Þnh. Con ng−êi cã thÓ lµm cho qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt bÞ gi¸n ®o¹n hoÆc thay ®æi h−íng ph¸t triÓn t−¬ng øng víi nhu cÇu ph¸t triÓn cña m×nh. §Êt lµ ®èi t−îng lao ®éng cña con ng−êi. §Ó cho ®Êt m·i m·i lµ mét nguån tµi nguyªn quý cña x· héi, con ng−êi ph¶i biÕt sö dông nã mét c¸ch hîp lÝ, ®ång thêi víi b¶o vÖ vµ ch¨m sãc ®Êt. d) C¸c kiÓu ®Êt trªn thÕ giíi Cã nhiÒu kiÓu ph©n lo¹i ®Êt kh¸c nhau. Tr−íc kia ng−êi ta ph©n lo¹i ®Êt chØ dùa vµo mét sè ®Æc tÝnh riªng biÖt cña ®Êt : thÝ dô ®Êt lóa m×, ®Êt lóa n−íc,... hay dùa vµo thµnh phÇn cña ®Êt : ®Êt sÐt, ®Êt cacbonat,... Nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i nµy ®Òu phiÕn diÖn. §«cutraep lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra c¸ch ph©n lo¹i thæ nh−ìng dùa vµo ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh. Theo §«cutraep trªn nöa cÇu B¾c cã nh÷ng lo¹i ®Êt sau ®©y : − C¸c kiÓu ®Êt ®Þa ®íi KiÓu ®Êt §íi * §Êt ®µi nguyªn §íi ph−¬ng B¾c * §Êt p«tz«n x¸m nh¹t §íi tai ga * §Êt x¸m sÉm vµ x¸m §íi rõng th¶o nguyªn * §Êt ®en (secn«diom) §íi th¶o nguyªn * §Êt h¹t dÎ vµ n©u sÉm §íi th¶o nguyªn hoang m¹c * §Êt tho¸ng khÝ (vµng, s¸ng) §íi hoang m¹c * §Êt feralit (®á, vµng) §íi rõng cËn nhiÖt vµ nhiÖt ®íi C¸c kiÓu ®Êt chuyÓn tiÕp * §Êt ®Çm lÇy hay ®Çm lÇy cã cá * §Êt cacbonat hay rendin * §Êt x«l«net thø sinh C¸c kiÓu ®Êt kh¸c * §Êt ®Çm lÇy * §Êt phï sa * §Êt phong thµnh 42
C¸ch ph©n lo¹i nµy cña §«cutraep ®· cã thÓ ph¶n ¸nh mét c¸ch ®Çy ®ñ c¸c t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè trong sù h×nh thµnh ®Êt, thÓ hiÖn ®−îc quy luËt cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®Êt trong thêi gian còng nh− sù ph©n bè cña chóng trong kh«ng gian. 6. Sinh quyển a) Kh¸i niÖm vÒ sinh quyÓn Sinh quyÓn lµ mét bé phËn cña vá Tr¸i §Êt, chøa ®Çy vËt chÊt sèng vµ c¸c s¶n phÈm do ho¹t ®éng cña chóng sinh ra. Sinh quyÓn kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ n¬i cã sù sèng mµ lµ mét hÖ thèng tù nhiªn cã nh÷ng ®Æc tÝnh vµ giíi h¹n riªng. Theo V.I.Vecnatxki trong sinh quyÓn kh«ng ph¶i sù sèng tån t¹i ®éc lËp víi hoµn c¶nh xung quanh mµ lµ vËt chÊt sèng − nghÜa lµ toµn bé sinh vËt cã quan hÖ hÕt søc chÆt chÏ víi m«i tr−êng xung quanh cña sinh quyÓn. Sinh vËt cã ë kh¾p n¬i trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt, cã ë trong toµn bé thuû quyÓn tíi ®¸y c¸c vùc s©u. Trong khÝ quyÓn, ranh giíi phÝa trªn cña sinh quyÓn tiÕp xóc víi tÇng «z«n (®é cao 25 − 30km). Ngay c¶ ë trong c¸c líp ®¸ cña th¹ch quyÓn víi ®é s©u trªn 3000m vÉn cã c¸c sinh vËt. Nh−ng phæ biÕn nhÊt lµ ë trong thæ nh−ìng quyÓn. Nh− vËy, ranh giíi cña sinh quyÓn më réng tõ tÇng cao 20 − 30km trªn khÝ quyÓn cho ®Õn tËn ®¸y ®¹i d−¬ng vµ tÇng phÝa trªn th¹ch quyÓn, bao gåm toµn bé thuû quyÓn vµ thæ nh−ìng quyÓn. ViÖc tÝnh to¸n khèi l−îng cña sinh quyÓn tÊt nhiªn lµ kh«ng ®¹t ®Õn ®é chÝnh x¸c cao. So víi khèi l−îng cña c¸c quyÓn kh¸c nhau cña líp vá ®Þa lÝ, träng l−îng cña sinh quyÓn t−¬ng ®èi nhá. Toµn bé khèi l−îng sinh 10 quyÓn chØ vµo kho¶ng 26.10 tÊn (b»ng 0,01% th¹ch quyÓn), trong ®ã thùc vËt cã khèi l−îng lín h¬n víi ®éng vËt. Tuy nhiªn vËt chÊt sèng lµ d¹ng tÝch cùc nhÊt cña c¸c vËt chÊt trong vò trô. V× vËy, víi khèi l−îng nhá, sinh vËt còng cã kh¶ n¨ng g©y ra nh÷ng thay ®æi v« cïng to lín trong líp vá ®Þa lÝ, ®Æc biÖt lµ trong viÖc chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng. ChØ duy nhÊt c©y xanh cã ®Æc tÝnh quang hîp. Nhê ®ã mµ cã thÓ t¹o ra vËt chÊt h÷u c¬ tõ chÊt v« c¬. KhÝ quyÓn víi thµnh phÇn hiÖn nay cña nã vÒ c¨n b¶n do sinh vËt t¹o thµnh : oxi tù do sinh ra chñ yÕu do qu¸ tr×nh quang hîp, nit¬ do qu¸ tr×nh ph©n huû, c¸c hîp chÊt nit¬ do vi khuÈn sinh ra. Sinh vËt tham gia vµo qu¸ tr×nh phong ho¸, vµo sù h×nh thµnh mét sè lo¹i ®¸, c¸c má quÆng vµ kho¸ng s¶n cã Ých nh− granit, than bïn, than ®¸, ®¸ phiÕn ch¸y, b«xÝt,... Sinh vËt cßn lµm thay ®æi ®Þa h×nh : sù h×nh thµnh c¸c ¸m tiªu san h«, quÇn ®¶o san h«. Trong sù h×nh thµnh thæ nh−ìng, vai trß cña sinh vËt cùc k× lín, nã kh«ng chØ ®ãng vai trß quan träng trong viÖc tæng hîp nªn chÊt h÷u c¬ mµ sinh vËt cßn tham gia vµo qu¸ tr×nh ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ − qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸. NÕu kh«ng cã vi sinh vËt lµm nhiÖm vô ph©n huû th× c¸c x¸c chÕt cña ®éng thùc vËt kh«ng thèi r÷a ®−îc nhiÒu v« kÓ vµ ngµy cµng t¨ng. Lóc ®ã, cuéc sèng trªn Tr¸i §Êt sÏ trë nªn v« cïng nÆng nÒ. MÆc dï lµ quyÓn trÎ nhÊt cña líp vá ®Þa lÝ nh−ng víi thêi gian tån t¹i míi dµi kho¶ng3 − 4 tØ n¨m, hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña sinh vËt kh«ng ngõng ®−îc t¨ng lªn vµ ngµy cµng cã ý nghÜa quan träng. b) Sinh vËt vµ m«i tr−êng Sinh vËt cã quan hÖ hÕt søc chÆt chÏ víi m«i tr−êng xung quanh. Muèn tån t¹i, sinh vËt ph¶i dùa vµo m«i tr−êng nhÊt ®Þnh. Ng−êi ta gäi m«i tr−êng ®ã lµ m«i tr−êng sinh sèng, hay nãi c¸ch kh¸c ®ã lµ n¬i ë, n¬i cã toµn bé c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó sinh vËt kh«ng nh÷ng tån t¹i mµ cßn sinh s«i n¶y në mét c¸ch b×nh th−êng. Thay ®æi m«i tr−êng ®ã, sinh vËt hoÆc lµ triÖt tiªu, hoÆc 43
lµ ph¶i biÕn ®æi ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng míi. Cã nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau ®Ó t¹o nªn m«i tr−êng sèng cña sinh vËt nh− nhiÖt ®é, n−íc, ®¸ mÑ, ®Êt,... Trong sè c¸c yÕu tè ®ã, yÕu tè nµo t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¬ thÓ sinh vËt th× ®−îc gäi lµ nh©n tè. §iÒu kiÖn sinh tån cña sinh vËt lµ nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña sinh vËt. C¸c ®iÒu kiÖn sinh tån hay cßn gäi lµ nh©n tè sinh th¸i quyÕt ®Þnh c¸c d¹ng, c¸c loµi sinh vËt kh¸c nhau. − C¸c ®iÒu kiÖn sinh tån cña sinh vËt + Nh©n tè khÝ hËu Nh©n tè khÝ hËu cã ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn sinh vËt. §èi víi c©y xanh, ¸nh s¸ng lµ ®iÒu kiÖn sinh tån kh«ng thÓ thiÕu ®−îc. Mçi mét loµi sinh vËt ®Òu cã nh÷ng yªu cÇu riªng vÒ nh÷ng yÕu tè cña khÝ hËu : ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é, giã, ®é Èm,... ¸nh s¸ng rÊt cÇn cho c©y xanh nh−ng mçi lo¹i cã nh÷ng ®ßi hái riªng vÒ l−îng ¸nh s¸ng. Trong cïng mét khu rõng, c¸c c©y sÏ ph©n ho¸ thµnh nh÷ng loµi −a s¸ng, bªn d−íi lµ nh÷ng tÇng cña nh÷ng loµi −a bãng r©m. ThiÕu ¸nh s¸ng c©y xanh sÏ dÇn dÇn tµn lôi. §èi víi nhiÖt ®é còng vËy. C¸c loµi sinh vËt cã nh÷ng yªu cÇu kh¸c nhau vÒ nhiÖt ®é. Cã nh÷ng loµi −a nhiÖt cao, chØ ph¸t triÓn ë vïng xÝch ®¹o vµ nhiÖt ®íi. §Ó thÝch nghi víi sù gi¶m nhiÖt ®é, sinh vËt cã nhiÒu c¸ch : cã thÓ tµn lôi chØ ®Ó l¹i h¹t, hay rông l¸, hoÆc di c−, mét sè kh¸c l¹i ngñ ®«ng ®Ó ®ì tiªu hao n¨ng l−îng trong mïa ®«ng kh¾c nghiÖt. + Nh©n tè n−íc N−íc cã ý nghÜa sinh th¸i rÊt cao. Cã thÓ nãi n−íc lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh ho¹t ®éng sèng cña sinh vËt vµ c¶ ph©n bè ®Þa lÝ cña chóng, nhÊt lµ thùc vËt. §iÒu kiÖn vµ chÕ ®é n−íc th−êng ®Ó l¹i dÊu vÕt ë h×nh th¸i bªn ngoµi cña sinh vËt. Nh÷ng loµi thùc vËt −a Èm th−êng cã l¸ réng b¶n, hÖ rÔ kh«ng ph¸t triÓn. D¹ng −a kh« th× th−êng rông l¸ hoÆc lµ nh÷ng loµi cá cã l¸, th©n dµi vµ hÑp, hay lµ nh÷ng c©y l¸ kim (l¸ nhá ®Ó bít l−îng bèc h¬i). C¸c c©y −a kh« th−êng cã rÔ ph¸t triÓn theo chiÒu s©u (cã khi ¨n s©u tíi 10 − 15m). §éng vËt sèng ë vïng hoang m¹c cã nh÷ng loµi ph¶i dù tr÷ n−íc trong c¸c khoang cña c¬ thÓ, hoÆc ®ªm míi ®i kiÕm ¨n. + Nh©n tè ®Êt §Êt lµ nh©n tè ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn quÇn x· thùc vËt vµ ®éng vËt. Tuú theo c¸c lo¹i ®Êt mµ cã c¸c loµi sinh vËt kh¸c nhau vµ møc ®é sinh tr−ëng kh¸c nhau. Nh÷ng loµi −a mÆn th−êng ph¸t triÓn ë vïng ven biÓn n¬i cã ®Êt mÆn, c¸c c©y nµy ®Òu cã tÕ bµo chøa dung dÞch muèi nång ®é cao. Víi c©y trång còng vËy, chÊt ®Êt kh¸c nhau, nhÊt lµ nh÷ng ®Êt cã ®é ph× cao th−êng sÏ cho n¨ng suÊt c©y trång cao. §èi víi nh÷ng ®éng vËt ë trong ®Êt, th−êng lµ nh÷ng loµi kh«ng −a ¸nh s¸ng, chóng sèng Èn nÊp trong ®Êt, do ®ã sÏ cã nh÷ng cÊu t¹o ®Æc biÖt ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng. ThÝ dô nh− chuét chòi, m¾t teo l¹i kh«ng cßn t¸c dông, ®«i bµn ch©n tr−íc l¹i ph¸t triÓn nh− hai c¸i xÎng dïng ®Ó ®µo bíi vµ ®i l¹i trong hang. − C¸c m«i tr−êng sèng cña sinh vËt Trong sinh quyÓn chia ra lµm bèn m«i tr−êng : n−íc, khÝ, ®Êt vµ c¬ thÓ cña sinh vËt (®èi víi kÝ sinh trïng). + M«i tr−êng n−íc : lµ c¸i n«i cña sù sèng. Trong m«i tr−êng n−íc cã nh÷ng ®¹i biÓu cña c¸c loµi thùc vËt bËc thÊp, c¸c loµi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng. Sau khi sù sèng tho¸t khái m«i tr−êng n−íc chuyÓn lªn c¹n th× cã mét sè loµi sau nµy trë l¹i biÓn nh− : c¸ voi, c¸ heo, mét sè loµi s©u bä. HÇu hÕt chóng ®Òu gi÷ nguyªn c¬ quan h« hÊp cña nh÷ng loµi trªn c¹n. Líp n−íc phÝa trªn cña ®¹i d−¬ng thÕ giíi tíi ®é s©u 100 − 200m cã thÓ nãi lµ chøa ®Çy nh÷ng t¶o xanh. Trªn c¬ së nh÷ng thùc vËt tr«i næi ph¸t triÓn th× ®éng vËt tr«i næi còng ph¸t triÓn 44