Giáo trình Địa chất: Phần II - ThS. Hoàng Văn Mùa

Chia sẻ: Ngọc Lựu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:35

Thêm vào BST

Báo xấu

97
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Địa chất: Phần II giới thiệu các nội dung liên quan đến hoạt động địa chất, địa chất và địa hình Việt Nam. Đây là tài liệu tham khảo và học tập bổ ích dành cho sinh viên ngành Địa lý.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Địa chất: Phần II - ThS. Hoàng Văn Mùa

CHƯƠNG IV HO T ð NG ð A CH T ---------- 1. Khái ni m chung Trong v Trái Ð t thư ng xuyên di n ra nhi u quá trình ho t ñ ng ñ a ch t khác nhau. Ngành khoa h c chuyên nghiên c u các ho t ñ ng ñ a ch t là ñ a ch t ñ ng l c h c. Toàn b ho t ñ ng ñ a ch t trong v Trái Ð t ñư c chia làm hai nhóm quá trình chính: Ho t ñ ng ñ a ch t n i l c và ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c. 1.1. Ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c Ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c di n ra trên b m t và g n b m t c a v Trái Ð t. Ngu n năng lư ng cung c p cho các ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c là năng lư ng b c x M t Tr i và tr ng l c. Thu c nhóm các ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c có: ho t ñ ng ñ a ch t c a gió th i trên m t; ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ch y trên m t; ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ng m; ho t ñ ng ñ a ch t c a bi n; ho t ñ ng ñ a ch t c a h và ñ m l y ; ho t ñ ng ñ a ch t c a băng tuy t. Như v y b n ch t c a các ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c chính là nh ng tác ñ ng c a khí quy n, thu quy n, sinh quy n và ngu n năng lư ng b c x M t tr i lên b m t Trái Ð t. H u qu c a các ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c là nh ng ñ a hình cao b phá hu , nh ng ñ a hình th p ñư c b i ñ p làm cho b m t v Trái Ð t ñư c san ph ng d n. 1.2. Ho t ñ ng ñ a ch t n i l c Ho t ñ ng ñ a ch t n i l c di n ra bên trong v Trái Ð t, ngu n năng lư ng t o nên các ho t ñ ng ñ a ch t n i l c do các quá trình lý hoá trong v Trái Ð t như năng lư ng gi i phóng t quá trình phân rã phóng x , năng lư ng thoát ra t các ph n ng hoá h c.v.v... Nhóm các ho t ñ ng n i l c có: v n ñ ng thăng tr m c a v Trái Ð t, v n ñ ng ki n t o, ho t ñ ng macma xâm nh p và phun trào; ho t ñ ng ñ ng ñ t; ho t ñ ng ñ a ch t n i l c ñóng vai trò quy t ñ nh t o nên các d ng ñ a hình trên b m t v Trái Ð t như các dãy núi cao, các ñáy bi n sâu, các ñ t gãy.v.v.. H u qu cu i cùng c a ho t ñ ng ñ a ch t n i l c là tăng cư ng tính l i lõm c a b m t v Trái Ð t. Nhi u lo i khoáng s n quý như s t, ñ ng, chì, k m, thi c, kim cương, vàng.v.v... ñư c t o thành t nh ng ho t ñ ng ñ a ch t n i l c. K t qu cu i cùng c a hai nhóm các quá trình ho t ñ ng ñ a ch t hoàn toàn trái ngư c nhau. Trong khi các ho t ñ ng ñ a ch t n i l c phá v s b ng ph ng b m t v Trái Ð t thì nh ng ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c làm cho b m t v Trái Ð t b ng ph ng d n. Hai nhóm quá trình ñ ng th i di n ra trong v Trái Ð t làm cho v Trái Ð t không ng ng bi n ñ i và phát tri n. Tác ñ ng c a hai nhóm quá trình ho t ñ ng ñ a ch t trên v Trái Ð t ñư c th hi n hình IV.1. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….43
B m t v Trái ð t Tr m tích Tr m tích Ho t ñ ng ñ a chât ngo i l c Ho t ñ ng ñ a chât n i l c (nâng lên, h xu ng) Hình IV.1. Sơ ñ tac ñ ng c a các ho t ñ ng ñ a ch t lên v Trái ð t 2. Ho t ñ ng ñ a ch t ngo i l c 2.1. Quá trình phong hoá khoáng v t và ñá a. Khái ni m Các khoáng v t và ñá l ra phía ngoài cùng v Trái Ð t ch u s tác ñ ng c a nhi t ñ , nư c, CO2, O2... và ñá b phá h y liên t c. Quá trình phá h y khoáng v t và ñá do s tác ñ ng c a các y u t nêu trên g i là quá trình phong hoá khoáng v t và ñá. D a vào tính ch t và tác ñ ng c a các quá trình phong hoá ñá và khoáng v t mà chia thành phong hoá v t lý, phong hoá hoá h c và phong hoá sinh h c, ba lo i phong hoá này liên quan m t thi t v i nhau và cùng phát huy tác d ng. Tuy nhiên do ñi u ki n t nhiên và tính ch t ñá không gi ng nhau mà lo i phong hoá này hay khác phát huy tác d ng hơn. b. Phong hoá v t lý Là quá trình các khoáng v t và ñá b v thành nh ng m nh v n có kích thư c khác nhau nhưng không b thay ñ i thành ph n hoá h c c a chúng. Tác ñ ng chính gây nên phong hoá v t lý là s thay ñ i c a nhi t ñ . M i v t ch t (v t th ) ñ u giãn n ho c co l i khi nhi t ñ tăng ho c gi m (tr trư ng h p cá bi t nư c g p l nh ñông c ng l i tăng th tích). Các khoáng v t t o ñá có h s giãn n khác nhau, khi nhi t ñ thay ñ i chúng s co giãn không ñ u và b v . Theo Ph.Clac, h s giãn n th tích c a m t s khoáng v t t o ñá như sau: Th ch anh 0.000310 Octoclaza 0.000170 Hoocnơblen 0.000284 Canxit 0.000200 Các ñá ñơn khoáng có h s giãn n th tích là ñ ng nh t, nhưng h s giãn n dài khác nhau. Do v y, các tinh th khoáng v t s p x p theo các phương khác nhau s giãn n không ñ u khi nhi t ñ thay ñ i và b v d n. Nh ng khe n t trong ñá thư ng có nư c tích ñ ng, n u nhi t ñ xu ng th p, nư c ñông c ng l i (nư c ñá) th tích tăng t i 10% ép m nh vào hai thành khe n t c a ñá v i áp su t có khi t i 1000 KG/cm2 làm cho ñá b v . Gió th i trên m t, nư c ch y trên m t cũng gây nên s phong hoá v t lý các khoáng v t và ñá. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….44
Quá trình phong hoá v t lý ph thu c ch t ch vào y u t nhi t ñ . Nhi t ñ cao, biên ñ nhi t ñ ngày và ñêm chênh l ch l n phong hoá v t lý di n ra m nh. M t khác, phong hoá v t lý còn ph thu c vào b n ch t ñá và khoáng v t. Trong cùng m t ch ñ nhi t, ñá ña khoáng b phong hoá m nh hơn ñá ñơn khoáng. Phong hoá v t lý t o ti n ñ thu n l i cho phong hoá hoá h c và sinh h c. c. Phong hoá hoá h c Là quá trình phong hoá các ñá và khoáng v t b i H2O: O2, CO2, làm thay ñ i thành ph n hoá h c c a ñá và khoáng v t. Phong hoá hoá h c th hi n 4 m t tác d ng chính sau: + Oxy hoá: Quá trình này di n ra thư ng xuyên trên m t v Trái Ð t, trong mi n phong hoá. Các nguyên t trong m ng lư i k t tinh khoáng v t khi l ra ngoài không khí s b oxy hoá. Oxy t do có vai trò chính trong quá trình này. Trong không khí, oxy t do kho ng 21 %, trong nư c oxy t do hoà tan t 20 ñ n 35 %. Các lo i khoáng v t silicát, sunphua, oxyt ñ u d dàng b oxy hoá. Ví d : pyrit b oxy hoá thành sunphat: 2FeS2 + 7O2 + 2H2O = 2FeSO4 + 2H2SO4 12FeSO4 + 3O2 + 6H2O = 4Fe2(SO4)3 + 4Fe(OH)3 Oxy hoá ñã làm pyrit b thay ñ i thành ch t hoàn toàn m i. Ngoài ra, oxy hoá còn làm khoáng v t và ñá b bi n ñ i v màu s c v i nh ng màu ñ c trưng là vàng, nâu, ñ ... th hi n r t rõ ñá ña khoáng, ñá cacbônat. + Hyñrat hoá: là quá trình nư c k t h p v i khoáng v t, nư c tham gia vào m ng lư i k t tinh c a khoáng v t làm cho khoáng v t b bi n ñ i. Ví d : Anhyñrit b hyñrat t o thành th ch cao + H2O CaSO4 → CaSO4.2H2O + Hoà tan: là quá trình các khoáng v t và ñá b nư c hoà tan, ñi n hình nh t là các mu i và các ñá cacbônát. Ví d : CaCO3 + CO2 + H2O → Ca(HCO3)2 Khi nhi t ñ tăng và hàm lư ng CO2 hoà tan trong nư c nhi u thì kh năng hoà tan các khoáng cacbônat c a nư c tăng lên nhi u l n. + Hoá sét: Do tác ñ ng c a nư c, CO2, silicat và nhôm silicát b phong hoá thành các keo sét. 2.K.Al.Si3O8 + nH2O + CO2 Al2O3.2SiO2.2H2O + K2CO3 + 4SiO2.nH2O octoclaz kaolinit ôpan Kaolinit là khoáng v t khá b n v ng, tuy v y trong ñi u ki n nhi t ñ i m như Vi t Nam, m t ph n kaolinit có th b phong hoá thành ôpan và Al2O3. d. Phong hoá sinh h c Th c ch t c a phong hoá sinh h c là phong hoá v t lý và hoá h c. Các r cây ñâm xiên làm cho ñá b v , r cây ti t ra m t s ch t như H2O và CO2 t o thành a.H2CO3 hoà tan m t ph n ñá. Khi sinh v t ch t, xác c a chúng b phân gi i sinh ra nhi u axit h u cơ góp ph n hoà tan ñá và khoáng v t. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….45
S dĩ phong hoá sinh h c ñư c x p riêng thành m t lo i vi sinh v t có vai trò quy t ñ nh trong quá trình hình thành l p ñ t ph trên b m t v Trái Ð t. Các ho t ñ ng c a sinh v t có vai trò r t quan tr ng làm bi n ñ i v Trái Ð t. Nhà ñ a hoá h c ngư i Nga Vernatxki ñã nói: "ho t ñ ng hoá h c c a v Trái Ð t, g n 99 % có liên quan t i quá trình sinh hoá h c". 2.2. Ho t ñ ng ñ a ch t c a gió th i trên b m t a- Khái ni m: Gió là s di chuy n c a không khí trong t ng ñ i lưu t nơi có khí áp cao ñ n nơi có khí áp th p. Ho t ñ ng ñ a ch t c a gió th i trên b m t là ho t ñ ng phá hu các khoáng v t và ñá, v n chuy n và tích ñ ng các s n ph m. Ho t ñ ng ñ a ch t c a gió th i trên m t có th th y rõ m i nơi, các ñ i khí h u trên b m t Trái Ð t. Ho t ñ ng ñ a ch t gió th i trên b m t ph thu c ch t ch vào s c gió, hư ng gió và th i gian gió th i. Ngoài ra, còn ph thu c vào th m th c v t, biên ñ nhi t ñ trong ngày, lư ng mưa th p và lư ng b c hơi l n hơn lư ng mưa. Nh ng ñi u ki n v a nêu trên có ñ y ñ các các mi n hoang m c (sa m c) và bán sa m c, di n tích nh ng mi n này chi m t i 20 % di n tích các l c ñ a, nhi u nh t Châu á, Châu Phi, Châu M , Châu úc... Ho t ñ ng ñ a ch t c a gió th i trên b m t còn th hi n r t m nh m nh ng vùng th p ven bi n, ven h l n, ven các dòng sông. b- Ho t ñ ng ñ a ch t c a gió + Phá hu khoáng v t và ñá Gió có kh năng th i mòn, g m mòn, các m nh ñá v ra t phá hu v t lý b gió th i bay vào không khí. Dư i tác d ng liên t c c a gió, các khe n t nguyên sinh ho c ki n t o s b phá r ng d n, các khe n t càng r ng thì tác d ng phá hu c a gió càng tăng do s ph i h p c a quá trình phá hu khác nhau cùng di n ra ñ ng th i. Cùng trong quá trình th i mòn, gió mang các m nh v n ñ p vào các khoáng v t và ñá trên ñư ng di chuy n mài mòn d n các ñá và khoáng v t. Quá trình g m mòn và th i mòn di n ra m nh nh t nh ng vùng gió thư ng xuyên th i theo m t chi u. xa m c Xahara có nh ng kho ng r ng mênh mông toàn cát xen k v i ñá vôi, gió thư ng xuyên th i cát di chuy n trên b m t cao nguyên ñá vôi ñã mài ñá vôi nh n bóng như gương. + V n chuy n s n ph m và ñ ng tr m tích. Gió v n chuy n các s n ph m cơ h c theo hai cách: Cu n bay trong không khí ho c lăn trên m t ñ t ñá. Kh năng v n chuy n ph thu c s c gió, kích thư c và tr ng lư ng các h t v n cơ h c. Ví d : Gió có v n t c 6,5 m/gy lôi cu n các h t b i có ñư ng kính nh hơn 0,25 mm; v n t c gió 10 m/gy ñem ñư c các h t có ñư ng kính 1mm; t c ñ 20 m/gy có kh năng cu n bay các h t có ñư ng kính 4-5mm. Như v y các h t càng nh , gió càng m nh v n chuy n ñi ñư c r t xa. Cát b i Xahara ñã t ng ñư c gió ñưa ñi 2000-3000 km t i mi n B c nư c Ð c và m t s nư c Tây Âu. Hoàng th mi n B c Trung Qu c, ñư c gió ñem cát b i t các hoang m c vùng Trung á ñ n (theo Obrutxep, Ristophen). M t tác gi khác là A.Hônmơ cho r ng gió ñã ñem cát b i t châu Phi qua bi n ñ n ñ o Canari tích ñ ng l i t o thành nh ng c n cát... Khi t c ñ gió gi m ho c trên ñư ng di chuy n g p các v t c n, các v t li u cơ h c s ñư c tích ñ ng l i t o thành các d ng tr m tích phong thành. Nh ng ñ a hình là s n ph m ho t ñ ng ñ a ch t c a gió là ñ a hình phong thành. + Nh ng tr m tích hoang m c (sa m c) Quá trình ñ ng tr m tích ñây ph thu c m nh vào ñ a hình nguyên thu c a hoang m c, lư ng cát b i ñư c v n chuy n ñ n, l p ph th c v t và ch ñ gió. Tr m tích ñây có các d ng ñ a hình chính sau: Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….46
- Ð ng cát: hình thành nh ng nơi có cây ho c gò ch n gió, ñ cao ñ ng cát ph thu c ñ cao các v t c n các ñ ng cát thư ng có ñ cao 4-5 m. - Ðê cát: là nh ng d i cát l n ch y song song v i hư ng gió chính, d ng tho i hai sư n gi ng nhau, ñ cao thay ñ i t 15 m ñ n 30 m. - C n lư i li m: là nh ng c n cát có hình lư i li m hay trăng khuy t n m ngang v i hư ng gió th i. Sư n c n phía gió th i t i r t tho i và dài, sư n kia d c và ng n (hình IV.2). Hình IV.2: Hư ng gió th i và s t o thành c n lư i li m + Nh ng tr m tích bi n, h và sông Nh ng vùng b bi n, h ho c sông có nhi u cát, ph ng, không có th c v t che ph , gió th i m nh thư ng t o thành nh ng ñ i, gò cát ch y dài thành nh ng d i liên ti p d c b bi n. Các ñ i, gò có sư n ñón gío tho i và dài, sư n ñ i di n d c và ng n. Do tác d ng c a gió th i mà nh ng ñ i gò này s b di chuy n d n d n vào sâu trong l c ñ a, nh ng nơi có ñi u ki n thu n l i các gò cát di chuy n t 20-30 m trong m t năm. S di chuy n c a các gò cát vào sâu trong ñ t li n gây nhi u tác h i l n như: m t ñ t nông nghi p, phá ho i giao thông, vùi l p nhà c a... mi n b c nư c Ð c, năm 1800 xây d ng m t nhà th g nc n cát, năm 1830 toàn b nhà th b cát vùi l p và ñ n năm 1869 nhà th hi n ra sư n bên kia c a c n cát. c. nh hư ng ho t ñ ng ñ a ch t c a gió t i s n xu t nông nghi p Gió th i trên m t có nh ng tác ñ ng t t và x u ñ n s n xu t nông nghi p. Gió ñã t o nên nh ng vùng ñ t r ng l n cho s n xu t nông nghi p (hoàng th Trung Qu c), ñi u hoà khí h u... Nhưng gió cũng có nhi u tác ñ ng x u ñ n s n xu t nông nghi p. Gió ñã th i mòn d n l p ñ t tr ng tr t nơi có ñ a hình cao, di chuy n c n cát vùi l p m t ñ t nông nghi p, gió mang hơi nư c m n vào l c ñ a làm cho nhi u vùng ñ t b m n hoá. Vi t Nam, vùng ven bi n mi n Trung, có nh ng nơi hàng năm b cát vùi m t hàng ch c ha ñ t nông nghi p (Ð ng H i - Qu ng Bình). Chúng ta ñã áp d ng m t s bi n pháp ñ h n ch tác h i c a gió như: tr ng các ñai r ng (cây phi lao) ch n gió d c b bi n, tr ng các lo i c gi m và ngăn gió th i, tr ng cây nông nghi p. 2.3. Ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ch y trên m t a. Khái ni m chung Trong t nhiên nư c luôn th c hi n vòng tu n hoàn: hơi nư c t các ñ i dương sông ngòi, h ao, ñ ng ru ng... b c lên cao trong b u khí quy n hình thành các ñám mây; t các ñám mây, nư c tr l i m t ñ t trong các tr n mưa. Nư c mưa xu ng m t ñ t chia làm 3 ph n: m t ph n b c hơi tr l i khí quy n, m t ph n ng m vào ñ t ñá t o nư c ng m, b ph n còn l i do tác d ng c a ñ a hình và tr ng l c ñư c di chuy n t ch cao ñ n ch th p, ch y ra sông, ra bi n. Quá trình di chuy n nư c trên m t ñã di n ra nh ng tác d ng c c kỳ to l n lên b m t Trái Ð t. Nư c ch y trên m t phá hu các khoáng v t và ñá, v n chuy n các s n ph m phá Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….47
hu theo dòng ch y và tích ñ ng s n ph m. Ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ch y trên m t th y rõ m i nơi trên b m t l c ñ a. b. Ho t ñ ng phá hu c a nư c ch y trên m t Tác d ng phá hu ñá và khoáng v t do nư c ch y trên m t gây ra g i là tác d ng xâm th c. Tác d ng xâm th c ph thu c ñ ng năng dòng nư c ch y, ñ ng năng dòng ch y càng l n kh năng phá hu càng m nh và ngư c l i. Ð ng năng dòng nư c th hi n công th c: F: ñ ng năng dòng ch y 1 F= mv2, ñây v: v n t c dòng ch y 2 m: kh i lư ng nư c ch y T công th c trên th y r ng ñ ng năng dòng nư c t l thu n v i kh i lư ng nư c ch y và v n t c dòng ch y. Kh i lư ng nư c ch y liên quan m t thi t ñ n vũ lư ng hàng năm. T c ñ dòng ch y do ñ a hình (ñ d c) và ti t di n dòng ch y quy t ñ nh, t c ñ dòng ch y t l thu n v i ñ d c, chi u dài d c và t l ngh ch v i ti t di n dòng ch y. Như v y, ñ ng năng dòng nư c do ñ a hình và khí h u quy t ñ nh, ngoài ra còn ph thu c vào th m th c v t. Th m th c v t xanh t t và phong phú có tác d ng r t l n ñ n vi c làm gi m ñ ng năng dòng nư c ch y tràn trên m t. Nư c cháy trên m t có các tác d ng xâm th c chính sau ñây: + Tác d ng xâm th c c a nư c lũ: nư c mưa chưa t o thành ñư ng dòng ch y lòng máng ñã ch y h t xu ng ch trũng. Lư ng nư c ch y t trong m t th i gian ng n v i t c ñ l n ñã bào mòn ñ t, ñá, khoáng v t m m làm cho ñá c ng l ra và ti p t c b phá hu b i các y u t khác. Nư c lũ nhi u khi gây nên nh ng tai n n kh ng khi p như t o hi n tư ng ñ t trư t, s t l , bùn trôi có s c tàn phá l n. + Tác d ng xâm th c c a nư c m t: nư c ch y tràn trên m t trong m t th i gian dài t o thành nh ng dòng ch y mài mòn ñ t và ñá m m, nh ng ñư ng ch y này g i là mương xói. Mương xói phát tri n nhanh nh ng nơi có ñá và khoáng v t b d b xói mòn l ra trên m t. Mương xói xâm th c ngư c v phía ngu n và xuôi v phía chân d c. Các mương xói d n d n n i l i v i nhau t o nên m ng lư i mương xói gây nên nh ng tác h i l n, theo th i gian bào mòn m t lư ng l n ñ t, ñá trên m t làm trơ ñá g c... Ð t ñai b thoái hoá nghiêm tr ng, ñ c bi t nh ng nơi b xói mòn m nh như vùng ñ t tr ng ñ i tr c. Do v y, bi n pháp quan tr ng ñ h n ch tác h i c a mương xói là b o t n th m th c v t, không khai thác r ng b a bãi, ph kín ñ t tr ng ñ i núi tr c. + Tác d ng xâm th c c a dòng ch y. Có hai lo i dòng ch y chính: dòng ch y t m th i và dòng ch y thư ng xuyên., hai lo i dòng ch y này có tác d ng ñ a ch t gi ng nhau. Dòng ch y thư ng xuyên di n ra trên m t không gian r ng l n, nên tác d ng ñ a ch t l n và ph c t p hơn nhi u so v i dòng ch y t m th i. - Dòng ch y t m th i: ch t n t i trong m t th i gian như sau m t tr n mưa ho c sau m t mùa mưa, do v y tác d ng xâm th c ch y u x y ra trong mùa mưa. Các v t li u v n b b dòng nư c t m th i bào mòn lôi xu ng các sư n núi, chân núi tích ñ ng l i b i ñ d c ñây gi m ñi ñ t ng t làm cho ñ ng năng dòng nư c r t nh . Lo i tr m tích này g i là h ng tính, t t p t o thành các nón phóng v t có ñ nh g n li n v i mi ng khe rãnh (hình V.3). Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….48
Các v t li u thô tích ñ ng ñ nh nón phóng v t, càng xa ñ nh càng m n d n. Nhi u dòng ch y t m th i có th t o thành hàng lo t nón phóng v t phát tri n n i v i nhau ñ t o thành ñ ng b ng trư c núi có khi r ng hàng trăm km2. Vi t Nam d ng ñ a hình này g p rìa ñ ng b ng Than Uyên thu c t nh Lai Châu. Tác d ng xâm th c c a dòng ch y t m th i ch y u là ñào sâu lòng dòng ch y theo hư ng ti n d n lên phía ñ nh dòng ch y. Ðư ng ti p xúc gi a Hình IV.3: Nón phóng v t hai h th ng dòng ch y t m th i thư ng ngu n g i là ñư ng chia nư c (ñư ng phân thu ). Trong m t dãy núi dài thì ñư ng ñ nh núi chính là ñư ng phân thu . - Dòng ch y thư ng xuyên: chính là các dòng sông su i không bao gi c n nư c. Ho t ñ ng ñ a ch t c a dòng ch y thư ng xuyên g m ba phương th c là xâm th c, v n chuy n và ñ ng tr m tích. Trong m t dòng ch y c th , ba phương th c trên th hi n như sau: thư ng ngu n nư c ch y xi t, quá trình xâm th c v i phương th c ñào sâu lòng sông là ch y u. trung lưu và h lưu, v n t c dòng ch y gi m d n, xâm th c hai b di n ra ch y u và có quá trình ñ ng tr m tích. Quá trình ñào sâu lòng sông th hi n hình IV.4. A a2 c • a1 b2 a b1 b B Hình IV.4: Sơ ñ quá trình ñào sâu lòng sông Ðư ng AB là lát c t th ng ñ ng d c theo dòng ch y ñ u tiên, aa1a2 là nh ng ñi m sông nhánh ñ vào. B là c a sông (nơi sông chính ñ vào h hay bi n), ñây m c nư c sông và bi n b ng nhau, tác d ng xâm th c ñây không còn n a g i là m t cơ s xâm th c. ño n aB tác d ng ñào lòng sông là l n nh t do ñ ng năng dòng nư c ñây là l n nh t, k t qu là ño n này b ñào sâu xu ng theo ñư ng abB, các v t li u ñư c mang ñi l ng ñ ng bi n hay h . Quá trình ñào sâu lòng ti p di n liên t c làm cho khu v c xâm th c m nh nh t ti n d n lên mi n ñ t cao thư ng ngu n. t dòng ch y AB ñ u tiên, theo th i gian, xâm th c lòng ñã t o thành ñư ng dòng ch y A.Cb2.b1.b.B. Quá trình ñào sâu lòng sông d ng l i khi tr c di n d c c a nó cân b ng, dòng sông ñ t ñ trư ng thành, ñ d c và t c ñ dòng ch y gi m d n t ñ u ngu n t i c a sông. Ho t ñ ng ñ a ch t c a m t con sông tr i qua ba th i kỳ: th i kỳ tr xâm th c ñào lòng sông là ch y u; th i kỳ trư ng thành và già thì xâm th c b và l ng ñ ng tr m tích là ch y u. Trong m t con sông, ph n thư ng lưu th hi n th i kỳ tr , ph n trung lưu và h lưu th hi n giai ño n trư ng thành và già. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….49
Khi con sông ñ t ñ trư ng thành ho c già, vì m t lý do nào ñó như v n ñ ng nâng lên thư ng ngu n, v n ñ ng h xu ng h lưu ho c do thay ñ i khí h u làm vũ lư ng tăng ñ t ng t... thì dòng sông tr hoá l i và bư c vào chu kỳ xâm th c m i. M i chu kỳ xâm th c ñ l i m t th m xâm th c, ñây là nh ng b ng ch ng giúp chúng ta bi t con sông th c t i ñã tr i qua bao nhiêu chu kỳ xâm th c. th i kỳ già, xâm th c b làm cho thung lũng sông m r ng ra, di n ra theo quy lu t bên b i bên l làm cho dòng sông quanh co u n khúc. Trong mùa nư c lũ, ñ n m t giai ño n nào ñó, nư c ch y m nh phá v ch hai khúc u n g n nhau (hình IV.5). Hai ñ u u n A và B ñư c tích ñ ng phù sa cao d n lên, khúc u n AB t o thành h móng ng a. H Tây Hà N i ñư c hình thành theo ki u này. S phân chia ranh gi i gi a ba th i kỳ c a m t con sông là r t khó khăn và mang tính ch t tương ñ i. Cùng v i vi c phá hu cơ h c, nư c ch y trên m t còn th c hi n phá hu hoá h c các khoáng v t và ñá. Các ñá d hoà tan như mu i m , các bô nát b hoà tan t o các dung d ch th t. Tóm l i, theo th i gian, nư c ch y trên m t ñã phá hu mãnh li t các vùng có ñ a hình cao, v n chuy n các s n ph m tích ñ ng nh ng nơi có ñ a hình th p làm cho b m t v Trái Ð t ph ng d n. c. Ho t ñ ng v n chuy n và ñ ng tr m tích V n chuy n các s n ph m phá hu : Các m nh v n cơ h c có kích thư c khác nhau, các ch t hoà tan s ñư c v n Hình IV.5: Sơ ñ khúc u n và s t o chuy n ñi g n ho c xa do t c ñ dòng ch y và thành h móng ng a kích thư c các s n ph m quy t ñ nh. Dòng ch y có t c ñ càng l n, càng v n chuy n ñư c nhi u s n ph m ñi xa và ngư c l i. C p h t càng nh ñư c dòng ch y mang ñi r t xa và ngư c l i. Hàng năm, m t con sông có th v n chuy n hàng tri u t n v t li u ra bi n. Ví d : Sông Von ga 19 tri u t n/năm, sông Trư ng Giang 2.352 tri u t n/năm, sông H ng 94,46 tri u t n/năm. * L ng ñ ng tr m tích Khi ñ ng năng dòng nư c không ñ ñ v n chuy n các v t li u thì các v t li u s l ng ñ ng l i. Các s n ph m l ng ñ ng theo quy lu t: V t li u to, n ng l ng ñ ng trư c, ti p ñó là các v t li u có kích thư c nh d n l ng ñ ng do t c ñ dòng nư c gi m d n. Như v y, quá trình l ng ñ ng s n ph m mang tính ch t ch n l c. S n ph m tích ñ ng sư n núi, ñ i g i là sư n tích (ñêluvi), s n ph m tích ñ ng dư i chân ñ i núi t o thành các nón phóng v t g i là lũ tích (prôluvi), s n ph m ñư c dòng nư c mang ñi xa l ng ñ ng l i t o các bãi b i g i là phù sa (aluvi). T i các c a sông ñ ra bi n, n u th m bi n nông, v t li u phù sa nhi u s t o thành các tam giác châu. Vi t Nam, có nh ng nơi ven bi n ñ ng b ng B c B , tam giác châu ti n ra bi n hàng trăm mét trong m t năm (Kim Sơn - Ninh bình). N u bi n c a sông sâu s hình thành các c ng tam giác, bi n l n sâu vào l c ñ a. Cũng t i nh ng nơi c a sông ñ ra bi n, do ñi u ki n lý hoá môi trư ng thay ñ i như n ng ñ ch t tan tăng lên, pH thay ñ i s di n ra quá trình k t t a các ch t tan ñ t o thành các m (tr m tích hoá h c). d. nh hư ng ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ch y trên m t t i s n xu t nông nghi p và kinh t qu c dân H th ng sông ngòi c a m t qu c gia có ý nghĩa c c kỳ to l n ñ i v i n n kinh t c a ñ t nư c trong nhi u lĩnh v c như công nghi p năng lư ng (thu ñi n), giao thông v n t i, nuôi tr ng h i s n.v.v... Trong s n xu t nông nghi p, h th ng sông ngòi là ngu n cung c p nư c tư i, b i t t o nên lo i ñ t phù sa m u m thích h p v i nhi u lo i cây tr ng. Vi t Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….50
Nam, ñ ng b ng sông H ng, ñ ng b ng sông C u Long và ñ ng b ng các sông khác là vùng ñ t màu m trù phú, vùng s n xu t nông nghi p ch y u c a nư c ta. Tuy v y, nư c ch y trên m t cũng gây nh ng tác h i không nh ñ i v i s n xu t nông nghi p, lâm nghi p vùng ñ i núi. Khi khai thác s d ng ñ t vùng ñ i núi vào s n xu t nông lâm c n th c hi n ñúng ñ n và ñ y ñ các bi n pháp ch ng xói mòn, n u không trong m t th i gian ng n, nh ng vùng ñ t r ng l n s b thoái hoá nghiêm tr ng. Vi t Nam, do n n khai thác r ng b a bãi, ñ t phá r ng làm nương r y, s d ng ñ t không tu n th các bi n pháp ch ng xói mòn ñã làm cho nhi u vùng ñ t r ng l n tr ng thái ñ t tr ng ñ i núi tr c, b xói mòn mãnh li t, tài nguyên ñ t b thoái hoá nghiêm tr ng. 2.4. Ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ng m a. Ngu n g c và các d ng nư c ng m Các d ng nư c th l ng, th r n ho c th hơi n m trong các l p ñ t ñá ñư c g i là nư c ng m hay nư c dư i ñ t. Nư c ng m có 3 ngu n g c: - Do nư c mưa ng m xu ng, m t ph n nư c mưa ng m xu ng các l p ñ t ñá do tác d ng c a tr ng l c và áp su t thu tĩnh. Lư ng nư c th m xu ng ñ t ph thu c lư ng mưa, kh năng th m nư c c a ñ t ñá, ñ a hình và th m th c v t. - Nư c tách ra t các kh i macma nóng ch y dư i sâu, hơi nư c thoát lên theo các khe n t trong v Trái Ð t, khi nhi t ñ gi m s ngưng ñ ng ñ t o thành nư c ng m. Nư c ng m có ngu n g c t kh i dung d ch macma g i là nư c ng m nguyên sinh, thư ng nóng và hoà tan nhi u mu i khoáng. - Nư c hình thành do s ngưng ñ ng các hơi nư c có s n trong các khe n t c a ñ t ñá. Hơi nư c có th di chuy n t nơi có áp su t cao ñ n nơi có áp su t th p, ngưng ñ ng l i thành nư c ng m l p ñ y các ch tr ng trong ñ t ñá. Theo Lêbêñép nư c ng m vùng hoang m c có ngu n g c t hơi nư c di chuy n nơi khác ñ n. Tính th m nư c c a các ñá là kh năng cho nư c ñi qua ñá, ñóng vai trò quan tr ng trong vi c tích lu nư c ng m. Ð x p c a ñá càng l n, kh năng th m nư c càng l n, ñư c tính theo công th c: Vp P(%) = × 100 V ñây: P ñ x p (%) Vp: Th tích kho ng tr ng V: T ng th tích ñá Trong th c t , nhi u lo i ñá có tính th m nư c r t kém, ñ c bi t là các lo i ñá sét. b. Phân lo i nư c ng m Có nhi u cách phân lo i nư c ng m: Theo ngu n g c phát sinh, theo thành ph n hoá h c, theo th n m trong ñ t ñá. D a vào th n m, có các lo i nư c ng m sau: + Nư c thư ng t ng: còn g i là nư c t ng trên, n m trong ñ i h o khí, g n m t ñ t, tích t trên nh ng th u kính nh ho c gi l i trong ñá th m nư c. B dày các th u kính nư c thư ng t ng thay ñ i t 0,5m ñ n 1,0 m. M c nư c thay ñ i theo ñi u ki n khí h u trên m t ñ t, trong mùa khô h n nư c thư ng t ng có th b c n h t. + Nư c th như ng: l p nư c này r t ph bi n, n m ngay trên m t l p ñá không th m nư c ñ u tiên. Nư c th như ng do nư c t khí quy n th m xu ng, do v y nư c th như ng liên quan m t thi t v i lư ng mưa. Mùa mưa, m c nư c th như ng dâng cao, mùa khô xu ng th p, s chênh l ch có khi t i vài mét. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….51
Nư c th như ng là ngu n nư c quan tr ng cung c p cho cây tr ng nên có ý nghĩa l n v i s n xu t nông lâm nghi p. Th n m c a nư c thư ng t ng và nư c th như ng ñư c th hi n hình IV.6. Ðá th m nư c Ðá không th m nư c 1: Nư c thư ng t ng 2: Nư c th như ng Hình IV.6: Th n m c a nư c thư ng t ng và th như ng + Nư c gi a t ng: N m trong l p ñá th m nư c k p gi a hai l p ñá không th m nư c, có ngu n g c t nư c mưa. Nh ng vùng có c u trúc lõm trong v Trái Ð t có ch a nư c gi a t ng b ép, áp su t thu tĩnh ñáy m t lõm r t l n. N u ñào gi ng ñúng v trí này s t o thành gi ng phun (Hình IV.7). gi ng phun Nư c gi a t ng ðá không th m nư c Hình IV.7: Gi ng phun t nư c gi a t ng + Nư c ngu n: nư c ng m l ra ngoài m t ñ t g i là nư c ngu n. Nư c ngu n có ngu n g c macma là nư c nguyên sinh, nóng có nhi u mu i tan và thư ng có lưu lư ng không thay ñ i trong năm. Nư c ng m nguyên sinh là ngu n tài nguyên có giá tr , ñư c s d ng ñi u ch m t s thu c ch a b nh. Vi t Nam có nhi u ngu n nư c nóng n i ti ng như nư c nóng ch a lưu huỳnh M Lâm, Yên Sơn, Tuyên Quang... c. Ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ng m Nư c ng m trong ñ t luôn luôn di chuy n, trong quá trình di chuy n nư c ng m ñã có nh ng tác d ng ñ a ch t quan tr ng th hi n ba phương th c: Phá hu khoáng v t và ñá, v n chuy n s n ph m và ñ ng tr m tích. Tác d ng xâm th c c a nư c ng m ñóng vai trò to l n trong vi c phá hu ñ a hình. Tác d ng xâm th c th hi n b ng phá hu v t lý và hoá h c. Phá hu cơ h c gây nên hi n tư ng ñ t trư t. Phá hu hoá h c di n ra m nh các ñá d tan như ñá vôi, ñôlômit t o thành ñ a hình cacxtơ trong các vùng này. + Hi n tư ng ñ t trư t và ñ t v n trư t Do tác d ng ñ a ch t c a nư c ng m, m t lư ng l n ñ t b trư t t trên cao xu ng thung lũng, hi n tư ng này x y ra khi: - Các l p ñ t ñá d c nghiêng v phía thung lũng, sư n có ñ d c l n. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….52
- Các l p ñ t ñá có c u t o kém v ng ch c, th m nư c t t n m trên m t l p ñá không th m nư c. - Có m t lư ng nư c ng m l n tích t trên l p ñá không th m nư c (Hình IV.8). Trong quá trình di chuy n trên m t l p ñá không th m nư c, nư c ng m hoà tan và di chuy n các v t li u m n. Kh năng k t g n gi a l p ñá không th m nư c và l p ñá th m nư c m t d n. Ð n m t lúc nào ñó, m t ph n kh i ñ t ñá th m nư c n m g n ngu n nư c thoát ra s b trư t xu ng thung lũng như hình IV.8. Hi n tư ng ñ t trư t gây nhi u tác h i nghiêm tr ng vùng ñ i núi như: vùi l p nhà c a, phá hu giao thông, tàn phá s n xu t nông lâm nghi p. + Hi n tư ng cacxtơ Nư c ng m hoà tan các ñá t o thành các d ng ñ a hình ñ c bi t g i chung là ñ a hình cacxtơ, di n ra ñi n hình vùng ñá cácbônat. Trong ñá vôi thư ng có s n các khe n t và thư ng ch a nư c ng m, nư c ng m hoà tan ñá vôi theo ph n ng: CaCO3 + H2O + CO3 → Ca(HCO3)2 Di chuy n c a nư c ng m Ðá không th m nư c Hình IV.8: Ð t trư t Các khe n t b m r ng d n t o thành các hang ñ ng, su i ng m sông ng m, gi ng ng m... Có khi dài hàng ngàn mét. Trong quá trình di chuy n c a nư c ng m, khi l ra tr n hang do áp su t và nhi t ñ thay ñ i di n ra quá trình tái k t t a CaCO3 theo ph n ng: Ca(HCO3)2 CaCO3 + CO2 + H2O S tái k t t a làm CaCO3 tích ñ ng t o thành các vú ñá, nư c theo vú ñá rơi xu ng sàn hang, CaCO3 tích ñ ng t o thành các vú ñá khác (Hình IV.9). Ð n m t lúc nào ñó, các vú ñá phát tri n n i vào nhau t o thành các c t ñá. Các vú ñá trên tr n hang g i là các chuông ñá, dư i sàn hang g i là các măng ñá. Hang ñ ng m r ng d n, t i m t s ñi m có th b s t xu ng t o thành nh ng h có mi ng d ng ph u hay gi ng g i là ph u cacxtơ hay gi ng cacxtơ, ñây chính là nơi làm cho nư c m t thoát ñi r t nhanh. Ð a hình cacxtơ có nh ng ñ c trưng là các ñ nh nh n l m ch m (ñá tai mèo), d c d ng ñ ng. Vi t Nam, hi n tư ng cacxtơ g p ph bi n các vùng ñá vôi, t o nên nhi u hang ñ ng ñ p như ñ ng Tam Thanh, khu chùa Hương Tích, v nh H Long... Hi n tư ng cacxtơ gây nhi u khó khăn cho s n xu t nông nghi p, công nghi p xây d ng, các công trình thu l i và thu ñi n... Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….53
+ Tích ñ ng tr m tích: Các s n ph m phá hu ñư c nư c ng m v n chuy n ñi nơi khác, g p ñi u ki n thu n l i s tích ñ ng l i t o thành các ñá tr m tích như Tuyvôi, tupsilic, mu i m , ñá s t nâu, ñá mangan, các k t h ch... d. Vai trò nư c ng m ñ i v i ñ i s ng con ngư i Nư c ng m có vai trò to l n ñ i v i ho t ñ ng kinh t và sinh ho t c a con ngư i. nhi u vùng, ngu n nư c tư i cho cây tr ng nông nghi p là nư c ng m. Nư c ng m là ngu n nư c s ch cung c p cho sinh ho t hàng ngày c a con ngư i. M t s nư c ngu n ñư c s n xu t nư c khoáng và thu c Hình IV.9: Hi n tư ng Cacxtơ và ch a b nh. Tuy nhiên, trong m t ph m vi nào ñ y, nư c ng m cũng gây nhi u tác h i. S hình thành các vú ñá Ngoài hi n tư ng ñ t trư t vùng ñ i núi ñã nêu trên thì vùng ñ ng b ng, nư c ng m ch a nhi u mu i tan có ngu n g c t bi n có th làm hoá m n nh ng vùng ñ t r ng l n. Nư c ng m còn làm cho ñ t b hoá l y... 2.5. Ho t ñ ng ñ a ch t c a tuy t và băng Tuy t và băng ñư c hình thành nơi có nhi t ñ th p như: vùng ôn ñ i, hàn ñ i, hai c c c a bán c u B c và Nam và các vùng núi cao. Theo ư c tính, kh i lư ng tuy t và băng trên Trái Ð t kho ng 50 tri u km3 ph trên di n tích 16,3 tri u km2. a. S hình thành tuy t và băng Khi nhi t ñ xu ng th p, tuy t ñư c hình thành và rơi xu ng m t ñ t, các l p tuy t ph lên nhau nén ch t l i t o thành tuy t h t. Các l p tuy t h t ti p t c b nén ép ch t l i t o thành băng. Các nhà khoa h c ñã tính ñư c c 11 m3 tuy t t o ñư c 1m3 băng và g i là băng hà. Căn c v trí thành t o băng mà chia ra thành băng hà ñ t, băng hà bi n, băng hà núi, băng hà l c ñ a. Trong mùa nóng m t ph n băng hà và tuy t b tan cung c p nư c cho các sông su i vùng l nh. b. Ho t ñ ng ñ a ch t c a băng hà Do s tác ñ ng c a ñ a hình, tr ng l c và hi n tư ng băng tan, mà băng hà thư ng xuyên chuy n d ch. Quá trình di chuy n c a các núi băng hà ñã phá hu mãnh li t các ñá và khoáng v t, s n ph m phá hu b lôi cu n theo kh i băng và tích ñ ng l i nơi có ñ a hình trũng. M c ñ phá hu thu c thu c chi u dày kh i băng, t c ñ d ch chuy n, b n ch t ñá và khoáng v t. M t m3 băng n ng 900-960 kg, n u băng dày 10 m thì 1m3 ñáy ch u m t t i tr ng g n ch c t n, kh i băng này di chuy n s phá hu m nh các ñá và khoáng v t trên ñư ng di chuy n. Các s n ph m phá hu c a băng hà tích ñ ng l i g i là băng tích. Băng và tuy t tan còn tham gia ho t ñ ng ñ a ch t c a nư c ch y trên b m t. c. Các lo i băng tích Các s n ph m phá hu di chuy n cùng v i băng hà g i là băng tích chuy n d ch. Các s n ph m tích ñ ng ch trũng ho c ch băng tan là các băng tích không chuy n d ch. Băng tích không chuy n d ch có băng tích g c và băng tích cu i. Vi c nghiên c u các băng tích ch ra r ng trong các th i gian ñ a ch t xa xưa, nhi u khu v c r ng l n trên Trái Ð t có băng hà mà nay không còn n a. d. Nguyên nhân xu t hi n băng hà Có nhi u nguyên nhân làm xu t hi n băng hà: các nguyên nhân thiên văn và nguyên nhân ñ a ch t. + Các nguyên nhân thiên văn Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….54
S bi n ñ i tâm sai qu ñ o c a Trái Ð t và s thay ñ i góc nghiêng c a tr c Trái Ð t trong quá trình Trái Ð t chuy n ñ ng quanh M t Tr i làm cho trong t ng th i kỳ Trái Ð t thu ñư c m t lư ng nhi t khác nhau t m t tr i. Trong cùng m t th i gian, các mi n khác nhau trên Trái Ð t nh n ñư c ngu n năng lư ng nhi t khác nhau. S chuy n ñ ng các c c cũng gây nên nh ng bi n ñ i l n v khí h u. Cu i cùng là s thay ñ i năng lư ng b c x M t Tr i, trong các th i gian khác nhau, nhi t lư ng t M t Tr i cung c p cho Trái Ð t khác nhau. + Các nguyên nhân ñ a ch t S thay ñ i hàm lư ng CO2 trong khí quy n, hi n nay CO2 chi m 0,03 % không khí. N u hàm lư ng CO2 tăng g p ñôi hi n nay thì nhi t ñ trung bình trên Trái Ð t tăng 70C ñ n 80C, ngư c l i n u hàm lư ng CO2 gi m m t n a thì nhi t ñ trung bình hàng năm gi m t 40C ñ n 50C. Th m th c v t xanh t t thì hàm lư ng CO2 s gi m ñi. Ho t ñ ng nâng cao các ph n c a v Trái Ð t cũng làm cho nhi t ñ các khu v c y gi m ñi. T ng h p t t c các nguyên nhân trên làm cho b m t Trái Ð t các vùng khác nhau s tr i qua th i kỳ băng hà ho c gian băng. 2.6. Ho t ñ ng ñ a ch t c a h và ñ m l y a. Ho t ñ ng ñ a ch t c a h * Ð nh nghĩa và phân lo i h : Nh ng b n ñ a ch a nư c n m trong l c ñ a và không ăn thông v i bi n g i là h . Di n tích các h trên Trái Ð t kho ng 2.7 tri u km2 b ng 1,8 % di n tích b m t Trái Ð t, 6,1 % di n tích các l c ñ a. Di n tích và ñ sâu các h r t kác nhau, xem b ng IV.1. B ng IV.1: Di n tích và ñ sâu m t s h Tên h Di n tích (km2) Ð cao tuy t ñ i (m) Ð sâu t i ña (m) Caspi 395.000 -28 980 Bi n ch t 1.292 -392 350 Aran 65.500 53 68 Bai can 30.500 455 1.741 Lañôga 17.700 4 225 Sêvas 1.400 1.914 99 Victoria 69.400 1.134 80 Tanganica 32.900 773 1.435 Nh ng h l n như Caspi, Aran còn ñư c g i là bi n. Ða s m t h cao hơn m c nư c bi n, m t s ít h có m c nư c th p hơn m t bi n (b ng V.1). Căn c vào ngu n g c thành t o chia ra h n i sinh và h ngo i sinh. D a vào hình thái mà có h lòng ch o và h ñ p ch n. H n i sinh hình thành t v n ñ ng ki n t o, v n ñ ng thăng tr m c a v Trái Ð t hay ho t ñ ng c a núi l a. N u h ñư c hình thành do s nâng lên c a ñáy bi n thì ñư c g i là h sót có ñ c ñi m nư c m n, như h Caspi. Nh ng h hình thành t các ñ t gãy ho c s t lún ki n t o thư ng r t sâu như h Tanganica. H ngo i sinh ñư c thành t o so các ho t ñ ng ñ a ch t ngo i sinh ho c do tác ñ ng c a con ngư i. H cacxtơ thư ng r ng, sâu và có thành vách ñ ng. * Ch ñ thu văn và thành ph n nư c h + Ch ñ thu văn: theo ch ñ thu văn, có hai lo i: H không ch y và h ch y. Nư c c a h không ch y do mưa ho c nư c sông cung c p nhưng không có dòng nư c ch y Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….55
ra kh i h mà ch có hi n tư ng bay hơi nư c. Ngư c l i, n u t h có dòng nư c ch y ra ñi nơi khác g i là h ch y, h không ch y ch a nhi u tr m tích hơn h ch y. + Thành ph n nư c h : Nư c h có nhi u ch t tan như O2, CO2, các bua hyñro, sunphuahyñro, CH4, mu i, axit, các ion: Na+, K+, Ca2+, Cl-, SO42-, v.v.. M t s h nư c b m n, hàm lư ng t ng s mu i tan trong h cao. Ví d : T ng s mu i tan nư c h Aran là 1%, h Bi n ch t t i 24 %. + T p ñoàn sinh v t trong h : sinh v t trong h r t phong phú. - Th c v t: g m nhi u loài khác nhau, ph bi n nh t là các loài rong t o xanh, t o lam, t o ñiatômê, v.v... - Ð ng v t: các loài nhuy n th , giáp xác, các loài cá, th ñ n là ch nhái, bò sát và ñ ng v t có vú. * Ho t ñ ng ñ a ch t c a h Ho t ñ ng ñ a ch t ch y u c a h là phá hu và ñ ng tr m tích, nh ng h ch y có c ho t ñ ng v n chuy n s n ph m. Nh ng h có di n tích l n, ho t ñ ng phá hu di n ra m nh b i sóng v b . trong h có các tr m tích: cơ h c, hoá h c và sinh h c. V t li u tr m tích trong h có hai ngu n g c: T các vùng xung quanh h do nư c ch y trên m t mang ñ n, m t ph n t trong h t o ra trong ñó ch y u là xác sinh v t. Tr m tích trong h g m tr m tích cơ h c các lo i, ñá cacbonat, các lo i mu i, tr m tích h u cơ, ñá h n h p. b. Ho t ñ ng ñ a ch t c a ñ m l y * Ð nh nghĩa và ngu n g c c a ñ m l y Ð m l y là nh ng vùng trũng trên b m t l c ñ a quá m th p, trên b ph m t l p than bùn trong tình tr ng m ư t. Nét ñ c trưng ch y u c a ñ m l y là s tích lu l p than bùn. Ð m l y có nhi u thành g c thành t o khác nhau: do h b c n ho c nông d n chuy n thành, do các vũng, v nh bi n nông ñư c nâng lên t o thành, ... Trên ñ m l y, t p ñoàn th c v t ưa nư c phát tri n m nh m , tàn tích c a chúng t o thành nên than bùn. * Các lo i ñ m l y và s t o than D a vào ñ a hình, ñ m l y ñư c chia thành các lo i như: ñ m l y th p, ñ m l y chuy n ti p (trung gian) và ñ m l y cao. Hàng năm, t p ñoàn th c v t ñ l i m t lư ng l n tàn tích h u cơ. Các tàn tích h u cơ b phân gi i trong ñi u ki n y m khí sinh ra nhi u axit h u cơ, các axit này góp ph n h n ch t i m c t i ña s ho t ñ ng c a t p ñoàn vi sinh v t làm cho các tàn tích h u cơ không ñư c phân gi i tri t ñ theo th i gian, tàn tích h u cơ d ng bán phân gi i d n d n t o nên than bùn. T c ñ hoá than bùn c a các tàn tích h u cơ bi n thiên t 0.55 cm ñ n 1.70 cm trong m t năm. B dày t ng than bùn thay ñ i t vài ch c centimet ñ n hàng trăm centimet. Trong trư ng h p b v n ñ ng h xu ng sâu, than bùn s b bi n ñ i tuỳ theo ñi u ki n c th ñ t o nên than nâu, than ñá, than chì, antraxit+, nh ng than này còn g i là than h hay than limnia- m than Na Dương là than limnia Vi t Nam, ñ m l y hay g p các vùng trũng B c B , Nam B và ven bi n như vùng Ð ng Tháp Mư i. Than bùn trong các ñ m l y Vi t Nam là ngu n nhiên li u trong sinh ho t, nguyên li u s n xu t phân bón ph c v s n xu t nông nghi p, còn là kho d tr nư c ng t ñ ép m n, h n ch s nhi m m n c a ñ t. 2.7. Ho t ñ ng ñ a ch t c a bi n a. M t s ki n th c chung v bi n và ñ i dương Bi n và ñ i dương chi m 70,8 % di n tích b m t Trái Ð t (361 tri u km2). Th tích nư c bi n và ñ i dương kho ng 1.370.323.000 km3. Kh i nư c vĩ ñ i này thư ng xuyên Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….56
chuy n ñ ng, tác ñ ng m nh m vào rìa các l c ñ a. Ho t ñ ng ñ a ch t c a bi n cũng g m ba phương th c: phá hu ñá và khoáng v t, v n chuy n các s n ph m và ñ ng tr m tích. + Ð i dương th gi i: Toàn b ñ i dương và bi n trên Trái Ð t g p l i thành ñ i dương th gi i. Bi n là m t ph n c a ñ i dương th gi i n m sát ho c sâu vào trong l c ñ a như bi n Ban tích, bi n Nam H i.v.v.. Ð i dương th gi i chia thành các ñ i dương l n như: Thái bình dương, Ð i tây dương, n ð dương, B c băng dương và các bi n, di n tích và m t s ñ c trưng các ñ i dương b ng IV.2. B ng IV.2: Các ñ i dương trên th gi i % di n tích v i Di n tích Th tích nư c Tên ñ i dương Sâu nh t (m) ñ i dương th (km2) (km3) gi i Thái bình dương 179.700.000 723.700 > 10.000 50% Ð i tây dương 94.400.000 337.700 6.000 25% n ñ dương 74.900.000 291.900 7.450 B c băng dương 13.100.000 17.000 5.440 4% Ð a hình ñáy ñ i dương c c kỳ ph c t p: có nhi u dãy núi cao ng m dư i nư c, nh ng vùng ñ ng b ng r ng l n khá b ng ph ng, nhi u h s t lún và các ñ t gãy sâu. Sơ ñ ñáy Ð i dương th hi n hình IV.10. L cña M t bi n Thêm l c ñ a 0-200m Sư n l c ñ a 200-2500m ðáy ñ i dương 2500-6000m V c th m > 6000m Hình IV.10: Sơ ñ ñáy Ð i dương - Th m l c ñ a: ti p giáp v i l c ñ a, sâu không quá 200 m, th m l c ñ a chi m 7,6 % di n tích ñáy ñ i dương. B r ng th m l c ñ a thay ñ i t vài kilômet ñ n hàng trăm kilômet. - Sư n l c ñ a: N m ti p giáp v i th m l c ñ a, ñ sâu thay ñ i t 200-2500m, chi m kho ng 15 % di n tích ñáy ñ i dương. Ð d c trung bình thay ñ i t 3,50 ñ n 7,50, ñ a hình ph c t p d n và thư ng b chia c t b i các rãnh sâu. - Ðáy ñ i dương: n m ti p giáp phía ngoài sư n l c ñ a, ñ sâu thay ñ i t 2500 m ñ n 6000 m, chi m kho ng 76 % di n tích ñáy ñ i dương th gi i. Ð a hình b ng và có các dãy núi ng m. - V c th m: Sâu > 6000 m, chi m kho ng 1,2% di n tích ñáy ñ i dương. + Áp su t, nhi t ñ và t tr ng nư c bi n Áp su t tăng theo ñ sâu, xu ng sâu 10 m áp su t tăng 1 atm, nh ng vùng bi n sâu, áp su t t i hàng ngàn atm. Do áp su t tăng theo chi u sâu nên càng xu ng sâu, kh năng hoà tan c a nư c bi n càng l n, h u h t các di tích sinh v t dư i sâu không t n t i do b hoà tan r t m nh. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….57
Nhi t ñ trung bình hàng năm trên m t nư c ñ i dương là 17,40C, cao hơn nhi t ñ trung bình trên l c ñ a 30C. T trên m t xu ng ñ sâu 1000m nhi t ñ gi m d n. T ñ sâu 1000 m tr xu ng nhi t ñ g n như n ñ nh thay ñ i không ñáng k . Trong nư c bi n có ch a m t lư ng mu i hoà tan. T tr ng nư c bi n ph thu c ñ m n, ñ m n càng cao thì t tr ng càng l n và ngư c l i. T tr ng nư c bi n thay ñ i t 1,0275 ñ n 1,0220. + Thành ph n hoá h c nư c bi n: Nư c bi n hoà tan nhi u lo i mu i khác nhau. Ngu n g c các mu i tan t l c ñ a t i ra là ch y u, m t ph n do các ho t ñ ng macma dư i bi n. Hàm lư ng các mu i clorua cao nh t, th ñ n các mu i sunphat và cácbônát, xem b ng IV.3 B ng IV.3: Hàm lư ng m t s ion trong nư c bi n (% t ng s ) Ion Cl- Na+ SO42- Mg2+ Ca2+ K+ CO32- Br- % 55,2 30,6 7,7 3,8 1,2 1,1 0,2 0,2 Các ion và các nguyên t còn l i như PO43-, I-, Cu2+, Au, Bg v.v... chi m chưa ñ n 0,1 %. T ng s mu i tan trung bình c a nư c bi n là 3,5% (ñ m n) và thay ñ i theo vùng. Ví d : vùng xích ñ o là 3,4%, Thái bình dương là 3,49 % và Ð i tây dương là 3,54 %.v.v... + T p ñoàn sinh v t s ng trong bi n Sinh v t bi n c c kỳ phong phú và ña d ng, g p m i vùng trong bi n. S phát tri n và phân b t p ñoàn sinh v t ph thu c ñ sâu, ñ m n, nhi t ñ , ánh sáng và áp su t nư c bi n. Sinh v t s ng trong bi n có th chia làm 3 nhóm chính: - Nhóm s ng ñáy (Benton): g m các lo i ñ ng, th c v t s ng t p trung th m l c ñ a. Các loài rong t o s ng ñ sâu 40-50 m. Các ñ ng v t thư ng g p và san hô, h i miên, c u gai. Xu ng sâu nhóm ñáy nghèo d n. - Nhóm trôi n i (Planton): g m các sinh v t ñơn bào nh bé, t p trung l p nư c trên m t, di chuy n nh các dòng nư c bi n hay sóng. Th c v t ñi n hình c a nhóm là t o Ðiatômê, còn ñ ng v t là nhóm trùng mang l - Foraminifera và trùng phóng x - Rañiolaria. Hai nhóm sinh v t trên ñóng vai trò r t to l n trong s hình thành các tr m tích h u cơ như d u m , phi n th ch cháy. - Nhóm bơi l i (Necton): ch y u là các lo i cá, ngoài ra còn có các lo i khác thu c l p bò sát, chim, ñ ng v t có vú.v.v... b. S v n ñ ng c a nư c bi n Nư c bi n luôn luôn v n ñ ng theo ba phương th c: Chuy n ñ ng sóng, ho t ñ ng thu tri u và các dòng nư c bi n. + Chuy n ñ ng sóng: Gió là nguyên nhân chính gây nên sóng thư ng xuyên c a bi n. Gió làm cho các phân t nư c di chuy n theo nh ng qu ñ o kín trong m t ph ng th ng ñ ng song song v i hư ng gió th i. Không có s di chuy n ch c a các kh i nư c mà ch có s di chuy n th ng ñ ng. Chuy n ñ ng c a sóng mà ta quan sát ñư c là s bi n d ng c a kh i nư c xu t phát t m t ñ a ñi m là lan mãi ra gây nên c m giác nư c chuy n ñ ng. Chi u cao sóng ph thu c ch t ch vào s c gió (b ng IV.4). Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….58
B ng IV.4: M i tương quan gi a s c gió và chi u cao, dài c a sóng (theo Jancovie) C p gió 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Chi u cao 0,5 0,9 1,4 2,1 2,8 3,8 4,9 6,3 8,1 10,2 TB sóng (m) Chi u dài TB 14,0 29,0 39,0 51,0 65,5 75,5 97,0 123 158 195,5 sóng (m) Kho ng cách gi a ñ nh sóng và chân sóng là chi u sao c a sóng. Kho ng cách gi a hai ñ nh sóng g n nhau là chi u dài sóng. T ngoài khơi xa ti n vào b , chi u dài sóng gi m ñi và chi u cao sóng tăng lên. + Thu tri u: là hi n tư ng dâng lên và h xu ng tu n hoàn c a nư c bi n. Nguyên nhân thu tri u ch y u là do l c h p d n c a M t Trăng và M t Tr i lên Trái Ð t. Ngoài ra còn do l c li tâm xu t hi n b i s t xoay quanh mình c a Trái Ð t. M t Trăng tuy nh nhưng g n Trái Ð t nên l c h p d n c a nó v i Trái Ð t l n hơn hai l n l c h p d n c a M t Tr i lên Trái Ð t. Sơ ñ hình IV.11, gi i thích nguyên nhân c a hi n tư ng thu tri u. T m tư ng tư ng toàn b m t Trái Ð t là nư c, m i ñi m trên m t có l c li tâm khá m nh vuông góc v i tr c quay, tâm Trái Ð t l c li tâm và h p d n b ng nhau nên tri u ti t. T i A, l c h p d n l n hơn l c litâm, h p l c nó d n nư c A v B. B l c h p d n l n nh t kéo d n nư c A và C v B, C gi ng A, D l c li tâm l n hơn l c h p d n cũng kéo d n nư c A và C v D. K t qu là nư c A và C h xu ng ñ ng th i nư c B và D dâng lên. Do s chuy n ñ ng (t xoay) quanh tr c c a Trái Ð t nên trong m t ngày (24 gi ) m i ñi m trên b m t Trái Ð t ñ u qua 4 v trí A, B, C, D gây ra hi n tư ng thu tri u dâng lên h xu ng hai l n trong m t ngày. A M t trăng B D X C L c li tâm L ch pd n Hình IV.11: Nguyên nhân hi n tư ng thu tri u H pl c Thu tri u còn ph thu c s c hút c a M t Tr i lên Trái Ð t. Khi M t Tr i, M t trăng và Trái Ð t v trí th ng hàng có thu tri u cao nh t (Trăng non và Trăng tròn), n u v trí vuông góc có thu tri u th p nh t. Thu tri u v nh Fundi (B c M ) lúc cao nh t là 21 m, thu tri u Ð Sơn thay ñ i t 3,0 ñ n 3,5 m. + Các dòng nư c bi n: trong các ñ i dương và bi n có nh ng dòng nư c chuy n ñ ng t nơi này ñ n nơi khác (h i lưu). Có nhi u nguyên nhân sinh ra dòng nư c bi n. Gió tín Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….59
phong, gió mùa, s chênh l ch v nhi t ñ , áp su t, t tr ng c a các vùng bi n. Các dòng nư c bi n thư ng xuyên chuy n ñ ng ñóng vai trò l n trong vi c v n chuy n v t li u và ñ ng tr m tích. c. Ho t ñ ng ñ a ch t c a bi n + Ho t ñ ng phá hu : nư c bi n th c hi n phá hu v t lý và hoá h c các khoáng v t và ñá. Quá trình sóng v b gây nên s phá hu v t lý c c kỳ m nh, rõ nh t các b bi n vách ñ ng. Sóng M t bi n càng l n, s c phá hu càng m nh, áp su t c a sóng ñ p vào b có khi t i hàng ch c t n/m2. Ví d : Trong m t tr n bão l n v nh Vika (x Êc t) sóng ñá ñưa lên cao 10 m m t t ng ñá n ng 1370 t n. Các m nh v n ñá do nư c ñem theo ñ p vào b gây phá hu m nh các l p ñá ven b . Hình IV.12. Hàm ch b do Theo th i gian, sóng ñ p vào vách ñá sóng bi n v t o thành khoét thành các lõm (hàm ch) ñ n m t lúc nào ñó, toàn b kh i ñ t ñá trên s ñ xu ng và v v n ra (xem hình IV.12). Như v y, s phá hu c a sóng làm b bi n lùi d n vào l c ñ a, quá trình này ph thu c vào b n ch t c a ñá ven b , ñá m m di n ra nhanh và ngư c l i. Bán ñ o Mêñooc (Pháp) m i năm b bi n lùi vào ñ t li n 15-35 m; b bi n Xôtri (H c h i) m i năm lùi vào ñ t li n 4m. Các s n ph m phá hu b lôi ra bi n tích t t o th m bi n và th m l c ñ a. Sóng v k t h p ho t ñ ng thu tri u làm tăng cư ng kh năng phá hu ñá và khoáng v t trên di n r ng hơn, thu tri u làm cho ñá luân phiên khô ư t làm tăng cư ng kh năng phá hu c a sóng bi n. Nư c bi n còn hoà tan nhi u ñá và khoáng v t, m nh nh t là các ñá cacbônát. + V n chuy n và ñ ng tr m tích Các v t li u phá hu m t ph n b sóng lôi ra xa b ñ n m t ñ sâu nào ñó thì ñ ng l i. Ngu n v t li u th hai do nư c ch y trên m t ñem ra t l c ñ a. Trong các ñ i dương và bi n luôn di n ra quá trình v n chuy n và ñ ng tr m tích. Cùng v i các v t li u có ngu n g c l c ñ a, còn có các v t li u có ngu n g c bi n như: xác sinh v t bi n, các ch t hoà tan trong nư c bi n, các v t li u do núi l a phun ng m dư i ñáy bi n. S phân ph i các lo i tr m tích thay ñ i theo các khu v c ñáy ñ i dương như sau: - Khu v c th m l c ñ a: Bi n nông, sóng m nh nhưng r t giàu các loài sinh v t và ñ c bi t ti p nh n nhi u v t li u t l c ñ a do nư c ch y trên m t ñem ñ n. Tr m tích ñây g p ñ lo i: cơ h c, hoá h c và sinh hoá h c. Các tr m tích cơ h c g n b r t thô, càng xa b càng m n. N u ven b có các dòng nư c bi n thì quy lu t trên b phá v . Tr m tích có ngu n g c h u cơ cũng r t phong phú, ñáng chú ý nh t là san hô và v xác các loài nhuy n th . Các vũng và v nh bi n là nơi thu n l i cho vi c t o thành phi n th ch cháy bitum. Nh ng vùng bi n nông (ñ sâu 40-50 m), nhi t ñ trên 200C, nư c trong và luôn chuy n ñ ng thì san hô phát tri n r t m nh, th h sau phát tri n ph lên th h trư c ñ t o thành nh ng ám tiêu san hô t o nên c nh quan thiên nhiên tuy t ñ p. Tr m tích hoá h c ph bi n nh t là các lo i mu i NaCl, KCl, Na2SO4, CaCO3, các ñá s t, nhôm. - Khu v c sư n l c ñ a: khu v c này tương ñ i xa b bi n, ñ c d c l n, nư c ít chuy n ñ ng, các v t li u ñ ng tr m tích ch y u là bùn có ngu n g c l c ñ a và bùn h u cơ. Bùn có màu xanh ho c màu ñ (ch y u màu xanh), trong bùn có ch a nhi u khoáng v t như glôcôni, CaCO3, phosphorit v.v. Các sinh v t nhóm trôi n i có vai trò ch y u t o thành các bùn h u cơ. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….60
- Khu v c ñáy ñ i dương: Do xa b nên tr m tích ñây ch y u là bùn h u cơ như bùn glôbigerina, bùn radiolaria và bùn ñiatômê. Tr m tích vô cơ ñây có sét ñ , sét nâu ch a nhi u s t, Mn và m t ít ôlivin, hoocnơblen gi ng bùn vôi g n b , M.S.S. Vetxôp d a trên cơ s này cho r ng sét ñ có ngu n g c l c ñ a. Cũng có ý ki n khác cho r ng, sét ñ có th là s n ph m ho t ñ ng c a núi l a ng m dư i ñáy bi n ho c là s n ph m phá hu c a các ñá dư i ñáy ñ i dương. d. Khái nhi m tư ng ñá tr m tích Nhà ñ a ch t ngư i Thu Sĩ A.Gessly là ngư i ñ u tiên dùng thu t ng tư ng ñá - facies ñ i v i ñá tr m tích. Theo ông, tư ng ñá là nh ng tr m tích có thành ph n th ch h c ñ ng nh t, ch a hoá th ch ñ ng nh t trong su t b dày và r ng c a nó. Cho t i hi n t i v n chưa các s th ng nh t trong vi c xác ñ nh tư ng ñá, nhi u nhà th ch h c cho r ng tư ng ñá ch có d u hi u phát sinh như thành ph n th ch h c, di tích h u cơ, c u t o... ph n ánh các ñi u ki n hay hoàn c nh tích ñ ng ñá như v trí ñ a lý, c u trúc ñ a t ng. D a vào v trí ñ a lý t nhiên trong vi c t o thành tư ng ñá, ñá tr m tích có ba nhóm tư ng ñá chính: tư ng bi n, tư ng vũng và tư ng l c ñ a, m i nhóm l i chia thành các tư ng khác nhau. Nhóm tư ng bi n có tư ng duyên h i, tư ng bi n nông, tư ng bi n sâu và tư ng bi n th m. Tư ng l c ñ a có tư ng hoang m c, tư ng ñ m l y, tư ng h , tư ng băng hà.v.v... 3. Ho t ñ ng ñ a ch t n i l c 3.1. Ho t ñ ng macma Ho t ñ ng macma là quá trình ho t ñ ng c a kh i dung d ch macma (lò macma) n m sâu trong v Trái Ð t. Ho t ñ ng macma có vai trò r t l n trong quá trình bi n ñ i và phát tri n c a v Trái Ð t. a. Ho t ñ ng ñ a ch t c a núi l a (ho t ñ ng phun trào macma) + Núi l a: là nh ng ñư ng hình tròn hay khe n t ñ kh i dung d ch macma t trong lòng Trái Ð t phun trào ra ngoài b m t v Trái Ð t (hình IV.11). Có hai lo i núi l a là núi l a t t và núi l aho t ñ ng. Núi l a ho t ñ ng là núi l a phun trào macma liên t c hay có chu kỳ, hi n nay trên Trái Ð t có 540 núi l a ho t ñ ng. Núi l a t t là núi l a trong l ch chưa ghi nh n th y s phun trào c a chúng, ñã th ng kê ñư c >4000 núi l a t t. Núi l a có d ng hình nón, mi ng núi n m trên ñ nh và có ng thông ch t trong t i mi ng. Ho t ñ ng c a núi l a không ph i bao gi cũng x y ra ñ t ng t. Trư c khi ho t ñ ng thư ng xu t hi n Mi ng núi l a các d u hi u: khói tr ng b c lên t ng thông mi ng núi, có ti ng m vang dư i ñ t, (h ng núi l a) có ñ ng ñ t. Th i gian báo hi u trên có th dài hay ng n. Ti p theo là nh ng ti ng n kh ng khi p di n ra liên t c, t mi ng núi l a,m t c t khí l n thoát ra b c lên cao. Năm 1883, c t khí b c lên c a núi l a Kracatau (Inñônêxia) cao kho ng 11 km. Sau Hình IV.13: Núi l a ñó các dòng dung nham theo mi ng núi l a phun trào ra ngoài, ch y t i ñâu ñ t cháy, vùi l p phá h i ñ n ñó gây nh ng tác h i kh ng khi p cho con ngư i và sinh gi i. + Các s n ph m phún xu t c a núi l a S n ph m phun ra t các núi l a g m ch t khí, ch t l ng và ch t r n. Các ch t khí do núi l a phun ra g m các ch t halôgen, sunphuahyñrô, cácbôníc, amôniac, nhi t ñ các ch t khí phun ra thay ñ i t 1000C ñ n 4000C. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….61
Các ch t l ng là dung nham macma, d a vào t l SiO2, mà chia thành dung nham axit hay dung nham bazơ. Dung nham axit ch a nhi u SiO2 th ñ n là Na2O, K2O, màu sáng, ñ quánh l n, nhi t ñ thay ñ i t 700 - 1000 0C. Dung nham bazơ ch a ít SiO2, nhi u CaO, MgO, FeO, Fe2O3, màu s m, ñ quánh nh , l ng, linh ho t, nhi t ñ t 11000 - 12000C nhưng ngu i nhanh. Các lo i dung nham sau khi phun trào ra m t ñ t ñông c ng l i thành các ñá macma phun trào. Các s n ph m ñ c g m có bom núi l a, cuôi núi l a, cát núi l a, tro núi l a. Nh ng s n ph m ñ c có ngu n g c macma và các ñá vây quanh mi ng núi l a. Thành ph n c a s n ph m ñ c ph c t p, thư ng g p các khoáng v t như: fenspát, mica, ôgit, hoocnơblen... Sau khi phun trào ra ngoài, các s n ph m tích ñ ng t o thành các ñá như tuf núi l a, cát k t núi l a, dăm k t núi l a. + Phân b núi l a trên Trái Ð t Núi l a trên Trái Ð t t p trung 4 vùng chính - Vành ñai núi l a d c theo 2 b Thái bình dương, chi m trên 60 % t ng núi l a ho t ñ ng trên th gi i - D i núi l a t Ð a Trung H i ñ n Inñônêxia ch y theo vĩ tuy n - D i núi l a Ð i Tây Dương ch y theo kinh tuy n - D i núi l a Ðông Phi ch y theo kinh tuy n. Trên l c ñ a, các núi l a g p ch y u ph n rìa ti p xúc v i các ñ i dương, ñ i dương núi l a g p các vòng cung ñ o, các dãy núi ng m và các ñ t gãy sâu. b. Ho t ñ ng macma xâm nh p Macma t dư i sâu di chuy n lên các ph n trên c a v Trái Ð t, nhi t ñ và áp su t gi m d n s ñông c ng t t t o thành các ñá macma xâm nh p. Trong quá trình macma ngu i d n, kh i macma di n ra s phân di k t tinh. Khi nhi t ñ gi m d n, ñ u tiên là các tinh th ôlivin ñư c hình thành, ti p theo là pyrôxen, plazoclaz- bazơ, plazoclazaxit, fenspátkali, mica... cu i cùng là th ch anh. Phân d k t tinh macma r t ph c t p và ph thu c nhi u y u t . 3.2. V n ñ ng ki n t o v Trái Ð t V n ñ ng ki n t o là nh ng ho t ñ ng ñ a ch t n i l c d n t i s thay ñ i th n m ban ñ u c a ñá, làm cho ñá b nghiêng, u n n p ho c ñ t gãy, nh ng vùng r ng l n trên v Trái Ð t ñư c nâng lên hay h xu ng. Thu c v n ñ ng ki n t o có 3 lo i chính sau: a. V n ñ ng dao ñ ng V n ñ ng dao ñ ng còn g i là v n ñ ng thăng tr m c a v Trái Ð t. V n ñ ng dao ñ ng bi u hi n s nâng lên cao m t cách t t khu v c này và s lún xu ng ch m ch p m t khu v c khác. Lo i v n ñ ng này khó quan sát th y trong m t th i gian ng n. Nhi u nơi trên Trái Ð t v n ñ ng này gây nhi u h u qu r t tai h i. Ví d : Nư c Hà Lan ñang b v n ñ ng h xu ng kho ng 2/5 di n tích nư c này có ñ cao tuy t ñ i th p hơn m c nư c bi n. Bán ñ o Scanñinavia ñang dâng lên, kinh ñô cũ c a Thu ñi n là Uplaxa trư c ñây ñư c xây ven bi n, nay ñư c nâng lên cách b t i 60 km. V n ñ ng dao ñ ng ñư c chia thành: + V n ñ ng dao ñ ng hi n t i Là nh ng v n ñ ng di n ra trong th i gian g n ñây và ñang ti p di n. Nh ng v n ñ ng này ñư c th hi n trong hàng lo t các ñ c ñi m ñ a hình, ñá tr m tích hi n t i... Con ngư i ñã thu th p ñư c nhi u s li u và hi n tư ng c a lo i dao ñ ng này. + V n ñ ng dao ñ ng tân ki n t o Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ð a ch t …………………………………….62