Giáo trình- Dịch tễ học đại cương - chương 2

Chia sẻ: Vu Dinh Hiep | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

120
lượt xem 32
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 2: Một số khái niệm chung về bệnh Bệnh là kết quả của sự tương tác giữa các yếu tố bao gồm vật chủ (con thú, người), yếu tố gây bệnh (vi rút, vi khuẩn) và môi trường (chẳng hạn sự vấy nhiểm nguồn nước). Mặc dù một số bệnh có nguồn gốc từ di truyền nhưng nhìn chung sự biểu hiện bệnh này dũng liên quan đến môi trường

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình- Dịch tễ học đại cương - chương 2

CHƯƠNG 2 M TS KHÁI NI M CHUNG V B NH B nh là k t qu c a s tương tác gi a các y u t bao g m v t ch (con thú, ngư i), y u t gây b nh (vi rút, vi khu n...) và môi trư ng (ch ng h n s v y nhi m ngu n nư c). M c dù m t s b nh có ngu n g c t di truy n nhưng nhìn chung s bi u hi n b nh này cũng liên quan n môi trư ng, tuy nhiên m i quan h gi a các y u t này khác nhau m i b nh. R t nhi u nguyên lý v s truy n b nh ư c ra gi i thích s xu t hi n các b nh trong qu n th . Nh ng nguyên lý này thư ng c p nh ng b nh truy n nhi m như là nh ng mô hình minh h a. Vì v y trong chương này chúng tôi c p nhi u v nh ng b nh truy n nhi m, tuy nhiên ph i lưu ý r ng nh ng khái ni m dư i ây có th ư c áp d ng trên nh ng b nh không truy n nhi m. V t ch Véc tơ M m b nh Môi trư ng Sơ 2.1 Tháp d ch t v m i tương quan c a các y u t hình thành b nh B nh ư c mô t là m t k t qu tương tác c a các y u t như sơ 2.1. Theo mô hình này, m m b nh và môi trư ng tương tác v i nhau và tác ng lên v t ch , tùy theo v t ch mà b nh có th ư c th hi n hay không. ôi khi m m b nh trong môi trư ng có th ư c truy n qua m t véc tơ. Thu t ng véc tơ ư c dùng ch m t v t mang có b n ch t sinh h c truy n m m b nh, thư ng là nhóm côn trùng bay ư c như mu i, ve, b chét... Y u t v t ch ây c p kh năng kháng b nh c a cơ th . Y u t 1
này có th liên quan n các v n như di truy n, dinh dư ng, tình tr ng s c kh e. Các y u t c a b nh ư c c th như sau: - Y u t v t ch : tu i c a thú, gi ng, di truy n, gi i tính, tình tr ng b nh trư c ây, kh năng áp ng mi n d ch... - Y u t gây b nh (m m b nh): có th là sinh h c như vi khu n, vi rút, n m, protozoa; hay là các y u t hoá h c như các ch t gây ng c, kim lo i n ng, thi u ch t dinh dư ng; ho c m m b nh còn có b n ch t lý h c như nhi t, b c x ... - Y u t môi trư ng: có th là không khí, nư c, nuôi nh t, m, thông thoáng, nhi t môi trư ng, ti ng n... 1. Các ki u truy n lây B nh có th ư c truy n lây tr c ti p hay gián ti p. Ví d như b nh ư c truy n t thú này sang thú khác hay t ngư i này sang ngư i khác m t cách tr c ti p khi ti p xúc; còn khi b nh truy n lây thông qua các ch t v y nhi m, v t mang như nư c u ng, th c ph m thì ư c g i là truy n lây gián ti p. M t s b nh truy n lây qua mu i, ve ... ư c g i là truy n lây b ng véc tơ. M i lo i m m b nh có cách truy n b nh khác nhau tùy thu c vào b n ch t riêng c a m m b nh. Hình 2.1 cho th y b m t cơ th và các v trí liên quan n các hình th c truy n lây b nh. M t s b nh và cách truy n lây c a chúng ư c th ng kê theo b ng dư i ây. B ng 2.1 M t s b nh và cách truy n lây c a chúng Truy n lây tr c ti p Truy n lây gián ti p Truy n lây qua véc tơ * Leptospirosis truy n qua giao * B nh thương hàn do * B nh do West Nile ph i tr c ti p hay d ng c gieo Salmonella truy n qua th c vi rút truy n qua mu i tinh ăn, nư c u ng * B nh viêm não Nh t * B nh cúm lây qua không khí * B nh do Cryptosporidium Bn truy n qua nư c * B nh do Toxoplasma lây qua * B nh do các protozoa nhau thai * B nh c t n m trong ư ng máu th c ăn * B nh n m da lây do ti p xúc ngoài da * B nh viêm vú do Streptococcus agalactiae * B nh CRD do Mycoplasma truy n qua máy v t s a gallisepticum truy n qua tr ng 2
Hình 2.1 B m t cơ th và các v trí liên quan n các hình th c truy n lây b nh 2. B nh lâm sàng và b nh ti m n Khi nghiên c u v b nh ngư i ta còn phân bi t b nh theo m c . Hình 2.2 bi u th các m c b nh khác nhau trên th c t lâm sàng theo d ng m t “t ng băng trôi”. Thu t ng này ư c dùng khá r ng rãi khi c p n s bi u hi n v b nh. Nhìn vào hình có th nh n th y như sau: ph n n i trên m t nư c là ph n th y ư c. ây ư c xem như b nh th hi n và có th nh n bi t ư c thông qua các tri u ch ng và có th xác nh b ng các phương pháp ki m tra nhanh. Nh ng b nh d ng này ngư i ta g i là b nh lâm sàng. Còn ph n chìm dư i nư c là ph n không th y ư c. Ph n này th hi n m t d ng b nh không có tri u ch ng lâm sàng rõ r t, ngư i quan sát thư ng không nh n ra thú b nh. Tuy nhiên khi ki m tra b ng phương pháp mi n d ch ho c các phương pháp xác nh trong phòng thí nghi m thì có th nh n bi t là con thú có th ã m c b nh. Hình th c b nh này còn g i là b nh ti m n. Nhóm thú b nh này r t quan tr ng trong s lây lan c a b nh truy n nhi m vì chúng thư ng b b qua trong quá trình ki m soát d ch b nh. Ngoài ra, trong hình 2.2, ph n bên ph i là cho th y áp ng c a cơ th v t ch i v i b nh nhi u c p trong khi ó ph n bên trái c p n áp ng i v i b nh cp t bào. 3
áp ng mc t bào áp ng c a v t ch B nh n ng Xâm nh p làm t bào b chuy n d ng, hư h i ho c r i lo n ch c năng B nh v a và nh Có s nhân lên c a vi rút nhưng Có nhi m trùng chưa làm thay i t bào, hay vi nhưng không bi u rút chưa m nh hi n b nh Ti p xúc v i vi rút, có th Có ti p xúc v i m m xâm nh p vào cơ th b nh nhưng chưa nhưng ch a xâm nh p vào nhi m trùng t bào Hình 2.2: Mô hình “t ng băng trôi” v s th hi n các m c b nh Mc c a b nh lâm sàng thư ng ư c chia thành b nh n ng và b nh nh . Trong thu t ng v b nh h c ngư i ta chia b nh thành các c p sau: th quá c p tính làm b nh di n ra nhanh và n ng, và ôi khi khó phân bi t ư c b nh gì; th c p tính; th bán c p; và th mãn tính (b nh x y ra nh và kéo dài, lúc b nh lúc lành). Trong b nh truy n nhi m, ngư i ta chia các giai o n b nh. T khi nhi m m m b nh cho n xu t hi n nh ng tri u ch ng u tiên g i là giai o n b nh. Giai o n phát tri n các tri u ch ng i n hình ư c chia thành hai giai o n là ti n ch ng (các tri u ch ng ã xu t hi n, ôi khi kéo dài nhưng không ph i là tri u ch ng i n hình c a b nh), giai o n toàn phát (tri u ch ng i n hình, b nh thư ng có tri u ch ng nh hư ng toàn thân); cu i cùng là giai o n k t thúc, con thú tr nên lành b nh ho c ch t ho c ch ng c l i b nh không và d n n tình tr ng b nh mãn tính. 3. Lưu c u căn b nh và tình tr ng mang trùng Lưu c u căn b nh (reservoir) là nơi mà m m b nh có th nhân lên và phát tri n truy n lây cho ký ch nh y c m. Ví d , nư c ao h là nơi lưu c u E. coli gây b nh tiêu ch y trên thú, phân chu ng là nơi Salmonella nhân lên gây thương hàn, ho c chu t là nơi ch a m m b nh Borrelia gây b nh trên ngư i. Tình tr ng mang trùng là tình tr ng mà con v t có m m b nh hi n di n và bài xu t chúng ra bên ngoài. Tuy nhiên chúng không ư c nh n nh là nhi m trùng khi dùng các ph n ng mi n d ch ánh giá ho c thông qua các d u hi u lâm sàng. Nói cách khác là cơ th chúng chưa có áp ng ch ng l i m m b nh. 4
M t trư ng h p i n hình và n i ti ng v tình tr ng mang trùng, ó là cô Typhoid Mary, m t công dân M làm vi c cho các nhà hàng t i thành ph New York. Cô là ngư i mang trùng Salmonella và ư c cho là liên quan n hơn 10 b nh d ch gây ra nhi u nơi khi cô chuy n nhà t nơi này n nơi khác. M t ch ng vi khu n Salmonella liên quan n các d ch b nh này ư c t tên là Salmonella typhi. 4. Th i gian b nh Th i gian b nh ư c nh nghĩa là kho ng th i gian t khi con thú ti p nh n m m b nh cho t i khi con thú bi u hi n nh ng tri u ch ng lâm sàng c a b nh. N u con thú nhi m m m b nh ngày hôm nay và 3 ngày sau m i có tri u ch ng b nh thì th i gian b nh là 3 ngày. Trong su t th i gian này con thú hoàn toàn kho m nh và không có b t c bi u hi n nào. Th i gian này chính là th i gian mà m m b nh t lúc t n công vào cơ th , di chuy n n cơ quan ho c v trí thích h p r i nhân lên s lư ng c n thi t gây thành b nh. Th i gian b nh liên quan n thu t ng cách ly (quarantine) khá n i ti ng trong l ch s c a d ch t h c. Vào năm 1374, ngư i dân thành Venie, Ý i m t v i m t b nh d ch Black death. Chính quy n thành ph ra l nh b t c tàu nào mu n c p b n vào thành ph ph i ư c ki m soát và m b o không có b nh trong 30 ngày (ti ng Ý là trentini giorni). Sau ó ngư i ta nâng th i gian này lên 40 ngày (quarante giorni). Và ây cũng là ngu n g c c a t quarantine trong ti ng Anh, có nghĩa là cách ly kh o sát xem có b nh hay không, ây cũng là th i gian b nh t i a c a nhi u b nh. 5. D ch b nh Nh ng cá th v i nh ng b t thư ng v s c kho x y ra ư c g i là b nh. Nhi u cá th b nh trong m t qu n th là i tư ng c a môn d ch t h c. Trong ó, d ch (outbreak) ư c nh nghĩa là s xu t hi n nhi u ca b nh hay nh ng v n liên quan n s c kh e trong m t khu v c hay qu n th mà s lư ng ca b nh này vư t quá bình thư ng. V phương di n không gian, ngư i ta chia các vùng liên quan n m t d ch b nh nào ó thành 3 vùng. Vùng có d ch hay trung tâm d ch là nơi mà d ch phát ra và hi n ang có m m b nh và thú b nh. Xung quanh vùng này là vùng b uy hi p, t c là vùng có nguy cơ b nh và có th có nh ng thú nghi ng b nh. Và vùng an toàn d ch là vùng không có thú b nh. Tuỳ theo s phân tán c a m m b nh mà các khu v c này có các ư ng kính khác nhau. V i s di chuy n c a thú hi n nay, nh ng vùng an toàn d ch có th tr thành vùng có d ch m c dù khá xa trung tâm d ch n u vi c qu n lý d ch b nh không ư c th c thi t t. Vùng trung tâm d ch Vùng b uy hi p Vùng an toàn d ch Hình 2.3 Các vùng liên quan n d ch 5
mô t t n s xu t hi n b nh và cư ng c a b nh trong m t d ch, ngư i ta thư ng dùng các thu t ng như sau: - D ch r i r c (sporadic) là nh ng d ch không thư ng xuyên x y ra, không có quy lu t v th i gian và không gian. B nh có th t n t i trong àn gia súc và khi có trư ng h p thu n l i nào ó thì m i bùng n thành d ch. D ch i n S ca hình b nh m i D ch n i vùng D ch r i r c Th i gian Hình 2.4 Các d ng b nh d ch theo t n s xu t hi n m t qu n th nh t nh - D ch n i vùng (enzootic) là nh ng d ch x y ra thư ng xuyên m t khu v c nào ó. M m b nh dư ng như luôn có m t và s cân b ng gi a v t ch , môi trư ng và m m b nh tr ng thái cân b ng ng, nghĩa là b nh r t d x y ra khi cân b ng này b phá v . Tuy nhiên c n nh là d ch ư c li t vào nhóm d ch vùng thì có m c lây lan không nhanh, thư ng là nh ng b nh nh và y u t môi trư ng là y u t r t quan tr ng nh hư ng n b nh, ch ng h n như b nh viêm ph i do Mycoplasma (nên ư c g i là b nh viêm ph i d ch vùng EP: enzootic pneumoniae). - D ch i n hình, hay d ch lưu hành (epizootic) là b nh d ch x y ra trên quy mô r ng, nhi u àn thú m c b nh và t l b nh cao hơn bình thư ng r t nhi u. B nh lây lan nhanh và r ng, n u không ư c ki m soát k p th i s nh hư ng nghiêm tr ng. B nh l m m long móng x y ra m t s nơi là m t thí d v lo i d ch b nh này. - i d ch hay toàn d ch (panzootic) là thu t ng dùng ch d ch có t m lây lan r t r ng v i qui mô toàn c u. 6. Nguy cơ và y u t nguy cơ (risk & risk factor) Trong d ch t h c, ngư i ta thư ng dùng 2 thu t ng này, nh t là trong d ch t h c phân tích, nh m xác nh ư c nh ng y u t liên quan n b nh. 6
Nguy cơ là kh năng có th m c m t b nh nào ó, nguy cơ ư c nh nghĩa là xác su t xu t hi n m t bi n c có liên quan n s c kh e c a m i cá th hay qu n th . Như v y khái ni m nguy cơ là m t khái ni m tr u tư ng có th x y ra và cũng có th không x y ra. Trong khi ó b t kỳ y u t nào, thu c b n ch t nào (lý h c, hoá h c, sinh h c, di truy n, xã h i...) góp ph n vào vi c làm cho cơ th ang kho m nh tr nên m c b nh thì y u t ó ư c g i là y u t nguy cơ. Như v y khác h n nguy cơ, y u t nguy cơ là m t khái ni m v t ch t c th . Ví d , y u t nuôi nh t thú là y u t nguy cơ i v i b nh EP (viêm ph i d ch vùng) vì góp ph n vào vi c tăng t l b nh nhóm thú này. Nh ng con thú này có xác su t m c b nh (ví d như 0,45) cao hơn xác su t m c b nh nh ng con thú nuôi th (ví d 0,15). Lúc này ta có th nói con thú nuôi nh t có nguy cơ m c b nh cao hơn con thú nuôi th . Khi nói n nguy cơ thì bao gi cũng nói n y u t nguy cơ. Vi c xác nh nguy cơ c th cho t ng nhóm thú thu c các nhóm y u t nguy cơ có vai trò quan tr ng trong vi c xác nh nguyên nhân gây b nh cũng như có vai trò quan tr ng trong vi c phòng ch ng d ch b nh cho àn gia súc. 7. Qu n th , qu n th có nguy cơ, qu n th có mi n d ch Qu n th là t t c nh ng con thú s ng trong cùng m t khu v c c th trong m t th i gian nh t nh. Khái ni m v qu n th là khái ni m ư c c p r t nhi u trong d ch t vì ây thư ng là i tư ng nghiên c u c a môn h c. Ngư i có th nói t l nhi m m t b nh nào ó, ví d t l mang trùng Salmonella trên qu n th heo th t nuôi t i a bàn t nh ng Nai. Ho c gi i h n c th hơn là qu n th heo th t t i tr i chăn nuôi heo A trong m t th i gian c th . Qu n th có nguy cơ là qu n th g m nh ng thú nh y c m v i b nh, n u có m m b nh xu t hi n thì có th s x y ra d ch b nh t i qu n th ó. Ví d qu n th heo nuôi t i m t tr i chưa ư c ch ng ng a b nh l m m long móng là qu n th có nguy cơ m c b nh. Tuy nhiên, không th nói qu n th ng a nuôi t i khu v c nào ó là qu n th có nguy cơ i v i b nh này vì b nh này ch x y ra cho ng v t móng ch . Qu n th có mi n d ch là qu n th mà ph n l n các cá th trong ó có kh năng kháng l i b nh. S kháng này có th thu ư c t quá trình ch ng ng a ho c qu n th ã t ng m c b nh và mi n d ch v n còn m b o ch ng l i s xâm nh p c a m m b nh. M t con thú không có mi n d ch khi t trong m t hoàn c nh nhi m khu n hay t trong m t àn không có mi n d ch thì r t d m c b nh, tuy nhiên n u t nó vào m t àn có mi n d ch thì nguy cơ m c b nh c a nó s th p hơn nhi u. Ngư i ta cho r ng n u 80-90% cá th trong àn có mi n d ch thì xem như qu n th ó là qu n th mi n d ch i v i b nh. 7