Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin về phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (hệ cao cấp lý luận chính trị): Phần 2

Chia sẻ: Thuong Thuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:175

Thêm vào BST

Báo xấu

268
lượt xem 72
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung của phần 1 cuốn sách "Kinh tế chính trị Mác - Lênin về phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (hệ cao cấp lý luận chính trị)", phần 2 trình bày các nội dung: Các hình thái tư bản và các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư, chủ nghĩa tư bản hiện đại, chủ nghĩa tư bản ngày nay và xu hướng vận động của nó. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin về phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (hệ cao cấp lý luận chính trị): Phần 2

Chương 5 CÁC HÌNH THÁI T ư B Ả N V À C Á C HÌNH THỨC B I Ể U H I Ệ N C Ủ A G I Á TRỊ T H Ặ N G D ư I. S ự c h u y ể n h ó a g i á t r ị t h ặ n g d ư t h à n h l ợ i n h u ậ n , lợi n h u ậ n b ì n h q u â n 1. Chi p h í sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a v à l ợ i n h u ậ n a. Chi phi sản xuất tư bản chủ nghĩ a Đề sản x u ấ t h à n g h ó a x ã h ộ i p h ả i hao phí lao đ ộ n g , gọi là chi phí thực t ế . N ó bao g ồ m c + V + m . Song n h à t ư bàn k h ô n g quan n i ệ m n h ư v ậ y , cái m à n h à t ư b ả n quan tâm là phải VTỊP ra m ộ t số t ư b ả n t i ề n tệ đ ể rnua t ư l i ệ u sản xuất (c) v à sức lao đ ộ n g ( v ) . B ộ p h ậ n g i á trị t ư l i ệ u sản xuất đ ã tiêu d ù n g v à t i ề n c ô n g đ ã trả đ ể s à n x u â t ra hàng h ó a đ ư ợ c g ọ i là c h i p h í sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ nghĩa, ký hiệu là k: k = c +V V ậ y chi phí s à n x u ấ t t ư b ả n c h ù nghĩa là p h ầ n g i á trị bù l ạ i g i á cả n h ữ n g t ư l i ệ u sản xuất v à giá c à sức lao 171 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
đ ộ n g đ ã t i ê u d ù n g đ ể s ả n x u ấ t ra h à n g h ó a . P h ạ m t r ù c h i p h í s ả n x u ấ t t ư b ả n c h ủ nghĩa đã che £ ỉ * g i à u t h ự c c h á t c h i p h í s ả n x u â t h à n g h ó a . Thực chất của c h i p h í đ ể sản x u ấ t h à n g h ó a l à c h i p h í lao động vật hóa d ư ớ i h ì n h thức- g i á trị t ư l i ệ u sản x u ấ t (c) được chuyền d ị c h v à o sản p h ẩ m v à l a o đ ộ n g s ố n g ( v ) đ ể tạo ra giá trị m ớ i : (v + m). N h ư v ậ y , c h i p h í l a o đ ộ n g t ạ o ra g i á trị h à n g hóa: w = c + V + m. C h i p h í sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a v à c h i p h í lao động c ó sự k h á c n h a u v ề c h ấ t v à l ư ợ n g . ỉ * Vê lượng: c h i p h í sản x u â t t ư b ả n c h ủ nghĩa bao giờ c ũ n g n h ỏ h ơ n c h i p h í lao đ ộ n g : (c + v ) < (c + V + m ) về chất: c h i p h í lao đ ộ n g t ạ o r a g i á trị h à n g hóa. Chi p h í sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a là c h i p h í t ư b ả n tiền tệ để san x u â t h à n g h ó a , n ỏ k h ô n g q u a n h ệ t r ự c t i ế p t ớ i việc t ạ o ra g i á trị h à n g h ó a , c ũ n g n h ư k h ô n g c ỏ quan h ệ gì tới q u á t r ì n h l à m cho t ư b ả n t ă n g t h ê m g i á t r ị . C h i p h í sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a là p h ạ m t r ù kinh tế đ ặ c t h ù của n ê n sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ nghĩa. V ỉ chi trong c h ủ nghĩa t ư b ả n , lao đ ộ n g v ớ i t ư c á c h là t h ự c t h ể của giả trị m ớ i bị che l ấ p b ở i c h i p h í t ư b ả n . M ặ t k h á c , chi phí sản x u ấ t là b ộ p h ậ n g i á trị m à b ấ t c ứ x ã h ộ i n à o sau khi 172 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
thực hiện giá trị h à n g h ó a c ũ n g đ ề u p h ả i b ù đ ắ p t ư l i ệ u sản xuất và sức lao đ ộ n g đ ã hao p h í . B ộ phận chi p h í sản x u ấ t gia n h ậ p v à o h à n g h ó a đ ư ợ c gọi là giá t h à n h sản p h ẩ m h à n g h ó a . P h ẩ n đ ấ u h ạ t h ấ p g i á thành sàn p h ẩ m là y ê u c ầ u t h ư ờ n g x u y ê n đ ổ i v ớ i m ọ i c ơ sở sản xuất h à n g h ó a . b. Lợi nhuận Hàng h ó a đ e m b á n đ ú n g g i á trị t h ì x u ấ t h i ệ n số c h ê n h lệch giữa giá cả h à n g h ó a v à c h i p h i sản x u ấ t t ư b ả n c h ủ nghĩa. Số c h ê n h l ệ c h đ ó đ ư ợ c g ọ i là l ợ i n h u ậ n , k ý h i ệ u là p. Cần p h â n b i ệ t m ặ t c h ấ t v à m ặ t l ư ợ n g của g i á trị t h ặ n g dư và l ợ i nhuận. về chất, g i á trị t h ặ n g d ư là n ộ i d u n g b ê n ư ơ n g , đ ư ợ c tạo ra trong l ĩ n h v ự c sản x u ấ t v à là p h ầ n d ô i ra n g o à i g i á trị sức lao đ ộ n g . C ò n l ợ i n h u ậ n là h ì n h thức b ê n n g o à i cúc piá trị t h ặ n g d ư đ u ơ c t h ự c h i ệ n t r o n g l ư u t h ô n g , cho T nên l ợ i n h u ậ n đ ư ợ c q u a n n i ệ m là k ế t q u ả của c h i p h í sản xuất tư b ả n , là c o n đ ẻ của t o à n b ộ t ư b ả n ứng trước (c + v ) . V ì v ậ y , p h ạ m t r ù l ợ i n h u ậ n x u y ê n tạc quan h ệ bóc l ộ t t ư b ả n c h ủ nghĩa. Khi m chuyển h ó a thành p, thì: w = c + V + m chuyển hóa thành: w = k + p N h ư v ậ y , l ợ i n h u ậ n là h ì n h t h á i c h u y ể n h ỏ a của g i á 173 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
trị t h ặ n g d ư , đ ư ợ c q u a n n i ệ m là c o n đ ẻ của toàn bộ tư bàn ứng t r ư ớ c sinh ra. về lượng, n ế u g i á c ả h à n g h ó a b à n g g i á trị của nỏ thì l ư ợ n g l ợ i n h u ậ n b ằ n g l ư ợ n g g i á trị t h ặ n g dư; nếu giá cả h à n g h ó a k h ô n g n h ấ t t r í v ớ i g i á trị của n ó thì m ỗ i tư bản c á b i ệ t c ó t h ể t h u đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n l ớ n h ơ n hay nhỏ hon g i á trị t h ặ n g d ư , v ì c h i p h í s ả n x u ấ t ( k ) n h ỏ hơn giá trị h à n g h ó a ( w ) , n h ư n g t r o n g t o à n x ã h ộ i thỉ tổng số lợi n h u ậ n v ẫ n b à n g t ổ n g s ổ g i á trị t h ặ n g d ư . 2. Tỷ suất lọi nhuận và các nhân tổảnh hưởng đến tỷ suất l ợ i nhuận a. Tỷ suất lợi nhuận K h i g i á trị t h ặ n g d ư c h u y ể n h ó a t h à n h l ợ i nhuận thì tỷ s u â t g i á trị t h ặ n g d ư c h u y ể n h ó a t h à n h t ỷ s u ầ l ợ i nhuận. K ý h i ệ u t ỷ suất l ợ i n h u ậ n l à p \ T ỷ suất l ợ i n h u ậ n l à t ỷ l ệ p h ầ n t r ă m g i ữ a tổng số lợi n h u ậ n ( g i á trị t h ặ n g dư) so v ớ i t ồ n g t ư b à n ứng ra đ ế kinh doanh. r»i _ p( ) m p ~ — ^ - X l 0 0 % Trong thực tế, người ta thường tính tỷ suất lợi nhuận hàng năm 174 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
T ổ n g số l ợ i nhuận thu đ ư ợ c P' hàng năm = toong năm x 1 0 0 o / o = _ p _ x I 0 0 o / o T ổ n g số t ư b ả n k ứng ra trong năm Tỷ suất l ợ i nhuận v à t ỷ suất g i á trị t h ặ n g d ư c ó sự khác nhau về chất v à l ư ợ n g v ề lượng: P" bao g i ờ c ũ n g n h ò hom m ' v ề chất: t ỷ suất g i á trị t h ặ n g d u m ' = X 100% biêu hiện mức đ ộ b ó c i ộ t của t ư b ả n đ ổ i v ớ i lao đ ộ n g , phản ánh h i ệ u q u à s ử d ụ n g ỉao đ ộ n g sống. T ỷ suất l ợ i nhuận biêu h i ệ n m ứ c đ ộ s i n h l ợ i của t ư b ả n , p h ả n á n h hiệu quả đ ầ u t ư t ư b ả n . L ợ i nhuận v à t ỷ suất l ợ i n h u ậ n cao là đ ộ n g l ự c của sản xuất t ư b ả n c h ủ nghĩa, l à m ú c t i ê u c ạ n h tranh g i à n h giật nơi đ ầ u t ư v à t h ị t r ư ờ n g t i ê u t h ụ h à n g h ó a c ó l ợ i nhất giữa c á c n h à t ư b à n . b. Các nhân tố ảnh hướng đến tỷ suất lợi nhuận T ỷ suất l ợ i n h u ậ n p h ụ t h u ộ c v à o c á c n h â n t ổ c h ù y ể u sau đ â y : Một là, t v suất g i á trị t h ặ n g d ư 175 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
Thật vậy: m p - X 100% (1) c + V m X 100% (2) m = T ừ ( 2 ) ta c ó m - ra*. V (3) T h a y ( 3 ) v à o ( 1 ) ta c ó : m\ V (4) X 100% c + V N ế u —ĩ— l à đ ạ i l ư ợ n g k h ô n g đ ổ i t h ì P ' t ỷ l ệ thuận c+v v ớ i m \ D o đ ó , n h ữ n g p h ư ơ n g p h á p n â n g cao m ' cũng là p h ư ơ n g p h á p n â n g cao ?'. ĩ •» w Hai là, t ó c đ ộ c h u c h u y ế n t ư b ả n , t ỷ suất l ợ i nhuận tỷ l ệ t h u ậ n v ớ i số v ò n g c h u c h u y ể n c ủ a t ư b ả n , t ỷ l ệ nghịch v ớ i t h ờ i gian chu chuyển. T h í d ụ : t ư b ả n ứng ra đ ể k i n h d o a n h : 1000 C ấ u t ạ o h ữ u c ơ c: V là 4 : Ì , m ' = 100% N ế u Ì n ă m q u a y Ì v ò n g t h ì g i á trị h à n g h ỏ a l à 800c + 2 0 0 v + 2 0 0 m , t ỷ suất l ợ i n h u ậ n là: 176 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
200 p' = X 100% = 20% 100 Nếu Ì năm quay 2 v ò n g t h ì k h ố i l ư ợ n g g i á trị h à n g hóa là (800c + 200v + 2 0 0 m ) X 2 . T ư b ả n h o ạ t đ ộ n g l a 2000. L ợ i nhuận là 400. 400 Tỷ suất l ợ i nhuận là X 100% = 40% ỉ "ƯU Ba là, cấu tạo h ữ u c ơ c ù a t ư b à n . N ế u t v suất g i á trị thặng d ư k h ô n g đ ổ i , sổ v ò n g c h u c h u y ể n t ư b ă n k h ô n g đôi, khi cấu tạo h ữ u c ơ c ù a t ư b ả n t ă n g l ê n đ ù t ỷ suất l ợ i nhuận giảm xuống. m Thật vậy p ' = X 100% (1) z+ \ Thay m = m \ V v à o ( Ì ) v à c h i a t ừ số v à m ẫ u số c ù a (1) cho V ta c ó : ra' p'= X 100% c +1 V K h i m ' là đ ạ i l ư ợ n g k h ô n g đ ổ i tíu p ' v ậ n đ ộ n g n g ư ợ c chiêu v ớ i — V 177 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
Z?ÓH / à , t i ê t k i ệ m t ư b ả n b á t b i ế n . N ế u m và V không đ ổ i t h ì p ' t ỷ l ệ n g h ị c h v ớ i c. V ì v ậ y , đ ể c ó tỷ suất lợi n h u ậ n cao, c á c n h à t ư b ả n t ì m m ọ i c á c h tiết k i ệ m tư bản b á t b i ê n n h ư : t ậ n d ụ n g t ô i đ a t h ờ i g i a n v à c ô n g suất hoạt đ ộ n g của m á y m ó c , t h i ế t b ị ; t ì m k i ế m v à thay các loại n g u y ê n v ậ t l i ệ u g i á trị cao b ằ n g n g u y ê n v ậ t l i ệ u giá thấp, g i ả m t i ê u hao v ậ t t ư , n ă n g l ư ợ n g ừ o n g t ừ n g đơn vị sàn p h ẩ m , t ậ n d ụ n g p h ế l i ệ u , p h ế p h ẩ m v à c á c vật phế thải trong tiêu dùng cá n h â n và x ã hội. 3. Lọi nhuận bình quân. a. Cạnh tranh trong nội bộ ngành và sự hình thành giá thị trường Cạnh tranh trong nội bộ ngành là canh tranh giữa các d o a n h n g h i ệ p c ù n g sản x u ấ t - k i n h doanh m ộ t loại hàng h ó a , n h ằ m g i à n h l ấ y n h ữ n g đ i ề u k i ệ n s à n x u ấ t v à tiêu thụ c ó l ợ i n h á t đ ể thu đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n s i ê u n g ạ c h . K ế t quà của sự c ạ n h tranh n à y là h ì n h t h à n h n ê n g i á trị thị t r ư ờ n g . M ộ t l o ạ i h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u ấ t ra t r o n g c á c cơ sở sản x u ấ t k h á c n h a u c ó đ i ề u k i ệ n k i n h t ế - k ỹ thuật và t r ì n h đ ộ t ổ c h ứ c q u ả n lý k h á c n h a u , cho n ê n g i á t r i cá biệt k h á c nhau. N h ư n g k h i h à n g h ó a đ ư a ra thị t r ư ờ n g không p h ả i b á n theo g i á trị c á b i ệ t m à đ ư ợ c b á n theo g i á trị thị t r ư ờ n g . G i á trị thị t r ư ờ n g , một mặt, là g i á trị t r u n g bình của n h ữ n g h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u ấ t ra t r o n g m ộ t k h u vực 178 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
sàn xuất nào đó; mặt khác, l ạ i p h ả i c o i g i á trị t h ị t r ư ờ n g là giá trị cá biệt của n h ữ n g h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u ấ t ra trong những đ i ề u k i ệ n t r u n g b ì n h của k h u v ự c đ ó v à I * í * ĩ chiếm một khôi l ư ợ n g l ớ n t r o n g t ô n g s ô n h ữ n g sản p h à m của khu vực này. Giá trị thị t r ư ờ n g đ ư ợ c h ì n h t h à n h theo ba t r ư ờ n g h ợ p sau: Trường hợp ỉ: g i á trị thị t r ư ờ n g của h à n g h ó a do g i á trị cá biệt cùa đ ạ i b ộ p h ậ n h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u â t ra trong điều k i ệ n t r u n g b ì n h q u y ế t đ ị n h . Đ â y ỉa t r ư ờ n g h ợ p phổ biến nhất. Trường hợp 2: g i á trị thị t r ư ờ n g của h à n g h ó a do g i á trị của đ ạ i b ộ phận h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u ấ i ra trong đ i ê u kiện xấu quyết định. T r o n g t r ư ờ n g h ợ p n à y , k h ô n g chỉ các cơ sờ c ó đ i ề u k i ệ n san x u ấ t t ố t , m à c á c c ơ sờ c ó đ i ề u kiện sản xuất t r u n g b ì n h c ũ n g thu đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n s i ê u ngạch. Trường hợp 3: g i á trị thị ít ư ơ n g của h à n g hỏa do g i á trị cùa đ ạ i b ộ p h ậ n h à n g h ó a đ ư ợ c sản x u ấ t ra trong đ i ề u kiện tốt quyết định. T r o n g t r ư ờ n g h ợ p n à y , chi c ó c á c c ơ sờ sản xuất v ớ i đ i ề u k i ệ n sản x u ấ t t ố t m ớ i thu đ ư ợ c l ợ i nhuận siêu ngạch, đ ồ n g t h ờ i k h ô n g chi c á c c ơ sở sản x u ấ t trong k i n h doanh k é m bị thua l ỗ , m à c á c c ơ sở sản x u ấ t trong đ i ề u k i ệ n t r u n g b ì n h c ũ n g k h ô n g t h ể thu đ ư ợ c đ ủ giá trị h à n g h ó a . 179 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
T h í d ụ m i n h h ọ a ba t r ư ờ n g h ợ p h ì n h t h à n h g i ả tri thị trường. Bảng ỉ: Ba trường hợp hình thành giá trị thị trường Trường Loại Số Giá Tổng số Giá trị Tổng số hợp doanh lượng trị cá giá trị cá thị giá trị thị nghiệp sản biệt biệt trường bương phẩm ì Tốt 15 2 30 3 45 Trung 70 3 210 3 210 bình Kém 15 4 60 3 45 100 300 300 li Tốt 10 2 20 3,6 36 Trung 20 3 60 3,6 72 bình Kém 70 4 280 3,6 252 100 360 360 III Tốt 70 2 140 2,4 168 Trung 20 3 60 2,4 48 bình Kém 10 4 40 2,4 24 100 210 240 G i á trị t h ị t r ư ờ n g là g i á trị của h à n g h ó a , đ ư ợ c hình t h à n h t h ô n g qua c ạ n h tranh g i ữ a c á c n h à t ư b ả n ương 180 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
cùng một ngành. B i ệ n p h á p c h ủ y ế u của c ạ n h tranh là c á c nhà tư bản tìm m ọ i c á c h t ă n g n ă n g suất lao đ ộ n g đ ể h ạ », thấp giá trị cá biệt v à n â n g cao chất l ư ợ n g của h à n g h ó a - do mình sản xuất. b. Cạnh tranh giữa các ngành, sự hình thành lợi nhuận bình quăn và giá cả sản xuất Cạnh tranh giữa c á c n g à n h là c ạ n h tranh g i ữ a các doanh nghiệp sản x u ấ t ra n h ữ n g l o ạ i h à n g h ó a k h á c nhau, nhàm giành giật nơi đ ầ u t ư c ó l ợ i nhất. K ế t q u ả của sự cạnh tranh này là h ì n h t h à n h n ê n t ỷ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h quân. Ví dụ về sự h ì n h t h à n h t ỷ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n . Giả định ở ba n g à n h : c ơ k h í , dệt, da c ó l ư ợ n g t ư b ả n đ ầ u tư đều là 1.000; c ó t ỷ suất g i á trị t h ặ n g d ư m ' = 100%. Nhưng do cấu t ạ o h ữ u c ơ k h á c nhau n ê n c ó t ỷ suất l ợ i nhuận khác nhau, t h ể h i ệ n ở b ả n g d ư ớ i đ â y : Bảng 2: Ba trường hợp hình thành tỳ suất lợi nhuận bình quân Ngành Chi phí sản m ' (%) Khối lượng giá P' (%) sản xuất xuât trị thặng dư Cơ khí 800c + 200v 100 200 20 Dệt 700c + 300v 100 300 30 Da 600c + 400v 100 400 40 181 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
T r o n g đ i ề u k i ệ n t ự do c ạ n h tranh, c á c n h à t ư bảnờ n g à n h c ơ k h í k h ô n g c h ị u y ê n p h ậ n t i ế p tục k i n h doanh ỏ n g à n h c ó t ỷ suất l ợ i n h u ậ n t h ấ p . M ộ t sổ n h à t ư bản ờ n g à n h c ơ k h í sẽ c h u y ể n t ư b ả n đ ầ u t ư v à o n g à n h da là n g à n h c ó t ỷ suất l ợ i n h u ậ n cao. K é t q u ả là, m ộ t mặt, cung v ề sản p h ẩ m n g à n h c ơ k h í g i ả m x u ố n g , g i á c ả tăng, p' ờ n g à n h c ơ k h í sẽ t ă n g t ừ 2 0 % l ê n đ ế n 3 0 % c h ẳ n g hạn. Mặt k h á c , d o t ư b ả n đ ầ u t ư v à o n g à n h da t ă n g lên, cung sản p h à m n g à n h da t ă n g l ê n v ư ợ t c â u , g i á c ả g i ả m xuồng, p' ở n g à n h da g i ả m t ừ 4 0 % x u ố n g 3 0 % c h ẳ n g hạn. Cuối c ù n g , t ư b ả n k i n h d o a n h ở c á c n g à n h k h á c nhau đều thu đ ư ợ c t ỷ suất l ợ i n h u ậ n x ấ p x ỉ nhau. Q u a t h í d ụ t r ê n , c ó t h ể k ế t l u ậ n : sự c ạ n h tranh giữa c á c n h à t ư b ả n k i n h d o a n h t r o n g c á c n g à n h k h á c nhau d i ễ n ra t h ô n g qua v i ệ c t ự do d i c h u y ể n t ư b ả n t ừ ngành có p ' t h ấ p sang n g à n h c ó p ' cao, l à m thay đ ổ i t ỷ suất lợi n h u ậ n c á b i ệ t v ố n r ó c ù a n g à n h , h ì n h t h à n h n ê : tỳ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n c h u n g cho c á c n g à n h . T ỷ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n là c o n số t r u n g b ì n h của tất c ả n h ữ n g t ỷ suất l ợ i n h u ậ n ở c á c n g à n h k h á c nhau. Có t h ể d i ễ n đ ạ t t ỷ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n b ằ n g c ô n g thúc: _ 2 m 2 p p' = = X 100% Xc+V Xc+V 182 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
/>' - tỷ suất l ợ i nhuận b ì n h q u â n là con s ô b ì n h q u â n gia quyền các tỷ suất l ợ i n h u ậ n Khi hình thành n ê n t ỷ suất l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n thì các nhà tư bản thu được l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n . Lợi nhuận bình q u â n F là l ợ i n h u ậ n b à n g nhau của những tư bản ứng ra n h ư nhau k i n h doanh ở bất k ể n g à n h gỉ và có cấu tạo hữu c ơ n h ư t h ế n à o . Khi hình thành tỷ suất l ợ i nhuận bình q u â n , c á c n h à t ư bản thu được lợi nhuận bình q u â n thì giá trị của h à n g h ó a : w = c + V + m chuyển h ó a t h à n h g i á cả sản x u ấ t . Giá cả sàn xuất của h à n g h ó a ( G c s x ) b à n g chi p h í sản xuất hàng hóa cộng v ớ i l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n : G =k+P csx Khi hình t h à n h g i á cả sản x u ấ t thì g i á trị t h ị t r ư ờ n g xoay quanh giá cả sản x u â t . Cơ sờ của g i á cà sản x u ấ t là g i á trị, cho n ê n x é t t r ê n phạm v i toàn x ã h ộ i thì t ồ n g sổ g i á cả t r ê n m ị t r ư ờ n g bằng tổng số g i á cà sản x u ấ t hay b ằ n g t ổ n g số g i á trị hàng hóa. Phạm trù l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n đ ã che d ấ u quan h ệ b ó c lột trong c h ù nghĩa t ư ban, vì l ợ i n h u ậ n m à c á c n h à t ư bản thu đ ư ợ c chi p h ụ t h u ộ c v à o k h ố i l ư ợ n g t ư b ả n ứng ra để kinh doanh v à t ỷ suất l ợ i nhuận b ì n h q u â n , n ó k h ô n g biểu h i ệ n quan h ệ trực t i ế p v ớ i k h ố i l ư ợ n g g i á trị t h ặ n g 183 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
d ư do lao đ ộ n g l à m t h u ê t ạ o ra. S ự thật thì l ợ i nhuận bỉnh q u â n c h ỉ là g i á trị t h ặ n g d ư đ ư ợ c p h â n p h ố i l ạ i một cách t ự p h á t t h ô n g qua sự c ạ n h t r a n h g i ữ a c á c doanh nghiệp t r o n g c á c n g à n h . V ì v ậ y , l ợ i n h u ậ n b ì n h q u â n , một mại p h à n á n h m â u t h u ẫ n g i ữ a c á c n h à t ư b ả n trong việc phân c h i a g i á trị t h ặ n g d ư , m ặ t k h á c , n ó v ạ c h r õ : toàn bộ giai c ấ p t ư sản b ó c l ộ t g i a i c ấ p c ô n g n h â n . li. Tư bản thương nghiệp và lợi nhuận thương nghiệp X ĩ Ẩ ỉ . N g u ồ n g ó c v à b ả n c h á t c ủ a t ư b ả n t h ư ơ n g nghiệp Tư bản thương nghiệp là t ư b ả n hoạt đ ộ n g trong lĩnh v ự c l ư u t h ô n g . C ơ s ở ra đ ờ i v à t ồ n t ạ i của n ó là sản xuất v à l ư u t h ô n g h à n g h ó a . T ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p đã tùng t ồ n t ạ i t r o n g x ã h ộ i c h i ế m h ữ u n ô l ệ v à p h o n g k i ế n . Sở đĩ n ó x u ấ t h i ệ n v à h o ạ t đ ộ n g t r ư ớ c k h i c ó p h ư ơ n g thức sàn x u ấ t t ư b ả n c h ủ n g h ĩ a là vì n ó c ầ n t h i ế t cho lưu thông hàng hóa giản đ ơ n và lưu thông tiền tệ. T ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p t r ư ớ c c h ủ nghĩa t ư bản là tu b ả n t ồ n t ạ i đ ộ c l ậ p v ớ i sản x u ấ t . S ự l ớ n l ê n của n ó thông qua h o ạ t đ ộ n g m u a r ẻ , b á n đ ắ t của t h ư ơ n g n h â n . Vì vậy, l ợ i n h u ậ n của T ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p t r ư ớ c c h ủ nghĩa tư ĩ * b ả n c h ủ y ê u là do ă n c á p v à l ừ a đ ả o m à c ó . Song, tư bàn t h ư ơ n g n g h i ệ p t r ư ớ c c h ủ nghĩa t ư b ả n đ ã c ó t á c dụng tích cực t r o n g v i ệ c c h u y ể n n ề n k i n h t ể t ự t ú c t ự c ấ p l ẽ n kinh tế h à n g hỏa. 184 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
Tư bàn thương nghiệp t r o n g c h ủ n g h ĩ a t ư b ả n là m ộ t bộ phận của tư bản x ã h ộ i , đ ư ợ c t á c h ra t ừ sự t u ầ n h o à n cùa tư bàn công nghiệp đ ể c h u y ê n m ô n h ó a hoạt động trong lĩnh vực lưu t h ô n g , t h ự c h i ệ n chức n ă n g c h u y ể n hóa tư bản hàng h ó a t h à n h t ư b ả n t i ề n t ệ v à n g ư ợ c l ạ i . S ự tách rời này phản ánh sự p h á t t r i ể n c ủ a sản x u ấ t v à p h â n công lao động xã h ộ i . Đ ó là m ộ t t ấ t y ế u k i n h t ế v ì : - Nếu các nhà t ư bản c ô n g n g h i ệ p đ ả m n h ậ n cả v i ệ c mua và bán thì lượng t ư b ả n b ỏ v à o sản x u ấ t sẽ g i ả m v à trong phạm v i toàn x ã h ộ i , l ư ợ n g t ư b ả n b ỏ v à o l ư u t h ô n g hàng hóa sẽ l ớ n . T r á i l ạ i , c ó c á c n h à t ư b ả n thương nghiệp chuyên trách v i ệ c l ư u t h ô n g h à n g h ó a t r o n g t o à n xã hội sẽ giảm, t ư b ả n x ã h ộ i b ỏ v à o sản x u ấ t sẽ l ớ n , do đó, lợi nhuận c ô n g n g h i ệ p v à l ợ i n h u ậ n t h ư ơ n g n g h i ệ p đều tăng lên. - Các n h à tư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p c h u y ê n t r á c h v i ệ c l ư u thông hàng hóa, m ộ t m ặ t , t ạ o đ i ề u k i ệ n cho c á c n h à t ư bản công nghiệp tập t r u n g v à o s à n x u ấ t ; m ậ t k h á c , t h ô n g qua tư bản t h ư ơ n g n g h i ệ p , t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p n ấ m đ ư ợ c tình hình thị t r ư ờ n g , nhu c ầ u , thị h i ế u của n g ư ờ i t i ê u dùng, k h i ế n cho v i ệ c thực h i ệ n g i á trị h à n g h ó a nhanh, rút ngan thời gian chu c h u y ể n , do đ ó , thu đ ư ợ c n h i ề u l ợ i nhuận h ơ n . Ra đ ờ i t ừ sự v ậ n đ ộ n g của t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p , t ư b ả n thương n g h i ệ p t r o n g c h ủ nghĩa t ư b ả n c ó quan h ệ hai m ặ t 185 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
v ớ i t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p : " p h ụ t h u ộ c ở b ê n ư o n g " và "độc lập ở bên ngoài". T ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p p h ụ thuộc v à o t ư bản công n g h i ệ p do: sản x u ấ t là c ơ s ở của l ư u t h ô n g , phải có hàng h ó a do t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p sản x u â t ra t h ỉ t ư bản thương n g h i ệ p m ớ i c ó đ ô i t ư ợ n g đ ê m u a - b á n , v ậ n động của tu b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p c h ẳ n g qua chỉ là sự v ậ n động của tu b ả n c ô n g n g h i ệ p t r o n g l ĩ n h v ự c l ư u t h ô n g n h ằ m thực hiện chức n ă n g t ư b ả n h à n g h ó a của t ư b ả n c ô n g nghiệp. Tư bản thương nghiệp độc l ậ p v ớ i t ư bản công n g h i ệ p v ì : t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p h o ạ t đ ộ n g trong lĩnh vực l ư u t h ô n g , chỉ m a n g h ì n h t h á i t ư b ả n t i ề n t ệ v à tư bản h à n g h ó a , n ó k h ô n g m a n g h ì n h t h á i t ư b ả n sản xuất; lưu t h ô n g t h ư ơ n g n g h i ệ p là m ộ t l ĩ n h v ự c k i n h doanh riêng của t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p , t h ư ơ n g n h â n c h ấ p nhận rủi ro k h i đ ầ u tư t ư bản k i n h doanh ờ lĩnh vực nảy. D o t í n h đ ộ c l ậ p ở b ê n n g o à i n à y m à t ư b ả i ! thương n g h i ệ p c ó vai t r ò t í c h cực đ ố i v ớ i t ư b ả n c ô n g nghiệp nói r i ê n g v à q u á t r ì n h tái sản x u ấ t x ã h ộ i n ó i c h u n g . V a i t r ò t í c h cực của t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p Ương chủ nghĩa t ư b ả n t h ể h i ệ n ở m ộ t sổ đ i ể m c h ủ y ể u sau đ à y : - C á c n h à t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p đ ả m n h i ệ m việc m u a - b á n h à n g h ó a , m ộ t m ặ t t ạ o đ i ề u k i ệ n cho các nhà t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p t ậ p t r u n g v à o q u ả n lý sản xuất; mặt 186 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
khác do am hiểu thị t r ư ờ n g m à t h ư ơ n g n h â n t h ự c h i ệ n s ự chuyển hóa tư bản h à n g h ỏ a t h à n h t ư b ả n t i ề n t ệ n h a n h hơn so với các n h à t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p t ự đ ả m n h i ệ m , qua đó góp phần đ ẩ y m ạ n h c h u c h u y ể n t ư b à n , t h u đ ư ợ c nhiều lợi nhuận h ơ n . - Cùng một lượng t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p c ó t h ê p h ụ c vụ chu chuyển cho n h i ề u t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p , t i ế t k i ệ m được tư bản x ã h ộ i t r o n g l ư u t h ô n g đ ể t ă n g l ư ợ n g t ư b ả n trong sản xuất, qua đ ó g ó p p h ầ n t ạ o ra n h i ề u g i á trị t h ặ n g dư hơn. - Các n h à t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p t ì m k i ế m m ờ r ộ n g t h ị trường, tạo đ i ề u k i ệ n đ ể t ă n g q u y m ô sản x u ấ t v à t h ự c hiện phân c ô n g lao đ ộ n g x ã h ộ i s â u r ộ n g h ơ n . 2: Lọi nhuận thương nghiệp a. Nguồn góc của lợi nhuận thương nghiệp T ư bản t h ư ơ n g n g h i ệ p l à t ư b ả n hoạt đ ộ n g t r o n g l ĩ n h vực lưu t h ô n g , n ê n k h ô n g t ạ o ra g i á trị t h ặ n g d ư . V ậ y l ợ i nhuận t h ư ơ n g n g h i ệ p do đ â u m à c ó ? Sự h ì n h t h à n h b ì n h q u â n cho t h ấ y : v i ệ c t ạ o ra g i á trị thặng d ư v à p h â n p h ổ i g i á trị t h ặ n g d ư là hai v i ệ c k h á c nhau. T ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p k h ô n g t ạ o ra g i á trị t h ặ n g dư, n h ư n g n ó đ ư ợ c p h â n p h ổ i g i á trị t h ặ n g d ư . D o t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p đ ả m n h ậ n v i ệ c mua - b á n h à n g h ó a cho t ư bản c ô n g n g h i ệ p , n ê n l ợ i n h u ậ n t h ư ơ n g n g h i ệ p là m ộ t 187 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
p h ầ n g i á trị t h ặ n g d ư đ ư ợ c c á c n h à t ư bản c ô n g nghiệp ' ' n h ư ợ n g " cho. V i ệ c " n h ư ợ n g " đ ó k h ô n g nhũng cần thiết, m à c ò n c ó l ợ i đ ố i v ớ i c á c n h à t ư b ả n c ô n g nghiệp. Đ ả m n h ậ n l ư u t h ô n g h à n g h ó a , t h ư ơ n g nhân chi có t h ể t h u đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n b à n g sổ c h ê n h l ệ c h giữa giá mua v à g i á b á n . D o đ ó , t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p n h ư ợ n g cho tư bản t h ư ơ n g n g h i ệ p m ộ t p h ầ n g i á trị t h ặ n g d ư b ằ n g cách bán h à n g h ó a của m ì n h c h o t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p d ư ớ i giá trị x ã h ộ i , t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p b á n h à n g h ó a ra đ ú n g giá ui x ã h ộ i v à thu đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n t h ư ơ n g n g h i ệ p . T h í d ụ : t ư b ả n c ô n g n g h i ệ p ứng 900 t r i ệ u đ ể sản xuất hàng hóa. G i ả đ ị n h , c ấ u t ạ o h ữ u c ơ c:v = 4 : 1 ; m ' = 100%; tư bản chu chuyến hết trong n ă m . G i á trị h à n g h ó a do t ư b à n c ô n g n g h i ệ p sản xuất ra là: 720c+ 180v+ 180m= 1080 180 T ỷ suất l ợ i nhuận p ' = X 100% = 2 0 % 900 Giả định tư bản công nghiệp đảm nhiệm cả việc lưu t h ô n g h à n g h ó a của anh ta, t h ì i n h ta p h ả i b ỏ t h ê m ít nhất 100 t r i ệ u đ ê hoạt đ ộ n g t h ư ơ n g n g h i ệ p , n ê n t ỷ suất lợi n h u ậ n chỉ c ò n : 188 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
180 p- = _ X 100% = 18% 900+100 Nhưng vì có t ư bản t h ư ơ n g n g h i ệ p đ à m n h i ệ m v i ệ c lưu thông h à n g h ó a v à t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p ứng 100 triệu để đảm nhận việc l ư u t h ô n g h à n g h ó a n ê n n h à t ư bản công nghiệp phải n h ư ợ n g cho t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p lợi nhuận của 100 t r i ệ u đ ó b à n g v i ệ c b á n h à n g cho n h à t ư bản thương nghiệp v ớ i g i á b á n b u ô n : 720c+ 180v + ( 1 8 0 m - 1 8 m ) = 1.062 Nhà tư bản t h ư ơ n g n g h i ệ p b á n h à n g h ó a theo đ ú n g giá trị 1.080 thì thu đ ư ợ c l ợ i n h u ậ n : ? m = 1.080 - 1.062 = 18 v à t ỷ suất l ợ i n h u ậ n c ũ n g đạt: 18 p'= — X 100%= 18% 100 Qù? thí dụ trên âây trì có thể kết luận: - L ợ i nhuận t h ư ơ n g n g h i ệ p t r o n g c h ù nghĩa t ư b ả n là số chênh lệch giữa g i á b á n v à g i á mua h à n g h ó a theo g i á cả sản xuất c ô n g n g h i ệ p ( g i á b á n b u ô n c ô n g n g h i ệ p t h á p hơn giá trị h à n g h ó a ) . - N g u ồ n gốc của l ợ i n h u ậ n t h ư ơ n g n g h i ệ p trong chủ nghĩa t ư b ả n là m ộ t p h ầ n g i á trị t h ặ n g d ư do c ô n g n h â n tạo ra trong s à n xuất. thực h i ệ n t r o n g lưu t h ô n g v à đ ư ợ c 189 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
các n h à t ư b ả n c ô n g nghiệp chuyển nhượng lại. N h ữ n g c o n s ô m i n h h ọ a v ê n g u ô n gốc của len nhuần t h ư ơ n g n g h i ệ p đ ã t r ì n h b à y t r ê n đ â y chỉ đ ú n g v ớ i giả định k h ô n g c ó c h i p h í l ư u t h ô n g . N h ư n g trong thực tế kinh d o a n h t h ư ơ n g n g h i ệ p p h ả i ứng t ư b ả n cho cà chi phí lưu t h ô n g . C h i p h í t i ế p t ụ c q u á t r ì n h sản xuất trong lưu thông g i ố n g n h ư c h i p h í sản x u ấ t n ê n k h ô n g đ ề cập ở đây, mà c h ì t í n h t ớ i c h i p h í l ư u t h ô n g t h u ầ n tuy. G i ả định chi phí l ư u t h ô n g t h u ầ n t u y là 50. N h ư v ậ y , n g o à i t ư bản công n g h i ệ p 900, t ư b ả n t h ư ơ n g n g h i ệ p ứng ra mua hàng hóa 100, c ò n t h ê m c h i p h í l ư u t h ô n g t h u ầ n tuy 50 nữa, tổng c ộ n g t ư b à n ứng ra là Ì .050. TỲ suất l ợ i nhuận chung sẽ là: 180 Ì — X 100% = 1 7 — % 1.050 7 chứ không phải là 18% và lợi nhuận của tư bản công n g h i ệ p chỉ b ă n g 17—% của t ư b ả n đ ả ứng ỉa, tức là Ì • 2 1 7 ệ ° / õ của 900, b à n g 1 5 4 - . V ì t h ế , g i á b á n của nhà tu bản công nghiệp chỉ bằng 1054- .Thương nhân sẽ thu lợi n h u ậ n b à n g 1 7 % của t ư b ả n ứng ra, tức là 17% của 150 (nếu tính cụ t h ể là 2 5 - ) . Còn g i á b á n của thương 190 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn