Giáo trình Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam: Phần 1 - PGS.TS Hà Thị Liên Mai

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:80

Thêm vào BST

Báo xấu

467
lượt xem 103
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn Giáo trình Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam trình bày về các khái niệm luật hôn nhân gia đình Việt Nam, nhiệm vụ và những nguyên tắc cơ bản của luật hôn nhân gia đình Việt Nam, quan hệ pháp luật và gia đình, sự phát triển của luật hôn nhân và gia đình Việt Nam từ CMT8 1945 đến nay, kết hôn và hủy kết hôn trái pháp luật.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam: Phần 1 - PGS.TS Hà Thị Liên Mai

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o §¹i häc HuÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa PGS. TS. hµ thÞ mai hiªn (Chñ biªn) Gi¸o tr×nh LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam (In lÇn thø hai cã söa ch÷a, bæ sung) Nhµ xuÊt b¶n c«ng an nh©n d©n hµ néi - 2004 1
MỤC LỤC Chương I Khái niệm luật hôn nhân và gia đình Việt Nam ....................7 I. Khái niệm chung và các bước phát triển của các hình thái hôn nhân và gia đình trong lịch sử.................................................................................................. 7 1. Gia đình huyết tộc ........................................................................................ 8 2. Gia đình Pu-na-lu-an ................................................................................... 8 3. Hôn nhân (gia đình) đối ngẫu ..................................................................... 9 4. Hôn nhân một vợ một chồng và các biến thể của nó........................................ 9 II. Kh¸i niÖm vµ c¸c ®Æc tr−ng cña h«n nh©n ......................................12 III. Kh¸i niÖm gia ®×nh vµ c¸c chøc n¨ng x· héi cña gia ®×nh ............14 1. Kh¸i niÖm..................................................................................................... 14 2. Nh÷ng chøc n¨ng x· héi cña gia ®×nh....................................................... 15 IV. Kh¸i niÖm LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam. VÞ trÝ cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh trong hÖ thèng ph¸p luËt ..................................16 1. Kh¸i niÖm LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ....................................................... 16 2. VÞ trÝ cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh......................................................... 17 V. §iÒu chØnh ph¸p luËt vµ vÊn ®Ò b¶o vÖ, cñng cè gia ®×nh ë ViÖt Nam hiÖn nay.........................................................................................20 Ch−¬ng II NhiÖm vô vµ nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam ................................................................................25 I. NhiÖm vô cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam .......................25 II. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam ................................................................................................................25 Ch−¬ng III Quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ...........................33 I. Kh¸i niÖm quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh........................33 II. C¸c yÕu tè cña quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ..................34 1. Chñ thÓ quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ...................................... 34 2. QuyÒn vµ nghÜa vô h«n nh©n vµ gia ®×nh.................................................. 35 3. Kh¸ch thÓ cña quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh.......................... 36 III. Thùc hiÖn vµ b¶o vÖ quyÒn h«n nh©n vµ gia ®×nh .........................37 2. ViÖc b¶o ®¶m thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô h«n nh©n vµ gia ®×nh tiÕn hµnh b»ng nhiÒu biÖn ph¸p: khuyÕn khÝch, khen th−ëng vµ c−ìng chÕ b»ng ph¸p luËt .......................................................................................................... 38 IV. C¨n cø ph¸t sinh, thay ®æi vµ chÊm døt quan hÖ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ....................................................................................38 2
Ch−¬ng IV Sù ph¸t triÓn cña ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam tõ c¸ch m¹ng th¸ng t¸m n¨m 1945 ®Õn nay .................................41 I. S¬ l−îc vÒ sù ph¸t triÓn cña ph¸p luËt vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh ë n−íc ta qua c¸c chÕ ®é x· héi ................................................................41 II. Ph¸p luËt vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m ..42 III. Ph¸p luËt vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m....44 IV. Nguån cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam ..........................51 Ch−¬ng V KÕt h«n vµ hñy kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt ................................55 I. Kh¸i niÖm kÕt h«n..............................................................................55 1. Ph¶i thÓ hiÖn ý chÝ cña c¶ nam vµ n÷ lµ mong muèn ®−îc kÕt h«n víi nhau ................................................................................................................. 56 2. Ph¶i ®−îc Nhµ n−íc thõa nhËn ................................................................. 56 II. C¸c ®iÒu kiÖn kÕt h«n theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam.57 1. §iÒu kiÖn vÒ tuæi kÕt h«n ............................................................................ 57 2. Ph¶i cã sù tù nguyÖn cña hai bªn nam n÷ khi kÕt h«n............................. 59 3. Ph¶i tu©n theo nguyªn t¾c h«n nh©n mét vî mét chång .......................... 61 4. Nh÷ng ng−êi kÕt h«n kh«ng mÊt n¨ng lùc hµnh vi d©n sù ...................... 63 5. Ng−êi kÕt h«n kh«ng cã quan hÖ hä hµng th©n thuéc, hoÆc ®· tõng cã quan hÖ thÝch thuéc víi nhau ........................................................................ 64 6. Nh÷ng ng−êi kÕt h«n ph¶i kh¸c nhau vÒ giíi tÝnh.................................... 66 III. Thñ tôc ®¨ng ký kÕt h«n theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh hiÖn hµnh........................................................................................................67 1. ThÈm quyÒn ®¨ng ký kÕt h«n...................................................................... 67 2. Thñ tôc, nghi thøc ®¨ng ký kÕt h«n ........................................................... 68 3. VÊn ®Ò “h«n nh©n thùc tÕ” vµ nam n÷ chung sèng nh− vî chång kh«ng cã ®¨ng ký kÕt h«n........................................................................................... 69 IV. Huû viÖc kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 71 1. Nguyªn t¾c xö lý ®èi víi c¸c tr−êng hîp kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt............... 71 2. C¨n cø chung ®Ó xö hñy viÖc kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt................................. 71 3. Ng−êi cã quyÒn yªu cÇu Toµ ¸n huû viÖc kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt ............. 72 4. §−êng lèi xö lý cô thÓ c¸c tr−êng hîp kÕt h«n vi ph¹m ®iÒu kiÖn kÕt h«n theo luËt ®Þnh................................................................................................... 74 5. HËu qu¶ ph¸p lý cña huû kÕt h«n tr¸i ph¸p luËt....................................... 76 6. Xö lý theo LuËt h×nh sù............................................................................... 78 Ch−¬ng VI quan hÖ ph¸p luËt gi÷a vî chång .......................................81 I. Kh¸i niÖm vÒ quan hÖ ph¸p luËt gi÷a vî vµ chång...........................81 II. NghÜa vô vµ quyÒn vÒ nh©n th©n gi÷a vî chång theo luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam.............................................................................83 1. Vî vµ chång b×nh ®¼ng víi nhau vÒ mäi mÆt trong gia ®×nh..................... 84 3
2. Vî chång cã nghÜa vô chung thuû, th−¬ng yªu, quÝ träng, ch¨m sãc, gióp ®ì nhau, cïng nhau x©y dùng gia ®×nh no Êm, b×nh ®¼ng tiÕn bé, h¹nh phóc, bÒn v÷ng (§iÒu 18 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000)................. 85 3. Vî chång cã quyÒn ®¹i diÖn cho nhau tr−íc ph¸p luËt (§iÒu 24 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000) ........................................................................... 86 4. Vî, chång cã quyÒn tù do vµ b×nh ®¼ng víi nhau trong lùa chän chç ë (§iÒu 20 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000) ........................................... 87 5. Vî, chång cã nghÜa vô t«n träng danh dù, nh©n phÈm, uy tÝn cña nhau (§iÒu 21 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000) ........................................... 88 6. QuyÒn vµ nghÜa vô t«n träng quyÒn tù do tÝn ng−ìng, t«n gi¸o cña vî chång (§iÒu 22 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000)................................ 88 7. QuyÒn ®−îc lùa chän nghÒ nghiÖp, häc tËp vµ tham gia c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi (§iÒu 23 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000)................................................................................................................. 88 III. NghÜa vô vµ quyÒn vÒ tµi s¶n gi÷a vî vµ chång theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt nam....................................................................89 1. QuyÒn së h÷u tµi s¶n cña vî chång............................................................ 89 2. QuyÒn vµ nghÜa vô cÊp d−ìng gi÷a vî vµ chång ..................................... 100 3. QuyÒn thõa kÕ tµi s¶n cña nhau gi÷a vî vµ chång .................................... 100 Ch−¬ng VII Quan hÖ ph¸p luËt gi÷a cha mÑ vµ c¸c con......................103 I. Kh¸i niÖm chung ..............................................................................103 II. C¨n cø ph¸t sinh quan hÖ ph¸p luËt gi÷a cha mÑ vµ con .............106 III. Nu«i con nu«i - C¨n cø x¸c ®Þnh quan hÖ cha mÑ vµ con ............114 2. §iÒu kiÖn vµ thñ tôc cña viÖc nhËn con nu«i .......................................... 116 3. VÊn ®Ò lÔ giao nhËn con nu«i................................................................... 120 4. ChÊm døt viÖc nu«i con nu«i.................................................................... 120 IV. Néi dung quyÒn vµ nghÜa vô cña cha mÑ vµ c¸c con ....................122 1. QuyÒn vµ nghÜa vô nh©n th©n gi÷a cha mÑ - c¸c con ............................. 122 2. QuyÒn vµ nghÜa vô tµi s¶n gi÷a cha mÑ vµ con ....................................... 124 V. VÊn ®Ò h¹n chÕ quyÒn cña cha mÑ ®èi víi con ch−a thµnh niªn..126 Ch−¬ng VIII Quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh .........128 I. Kh¸i niÖm quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ........128 1. Ph¹m vi x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh..... 128 2. ý nghÜa cña viÖc ®iÒu chØnh ph¸p luËt vÒ quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ....................................................................................... 131 II. NghÜa vô vµ quyÒn vÒ nh©n th©n gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ................................................................................................132 1. NghÜa vô vµ quyÒn mang tÝnh chÊt t×nh c¶m, ®¹o lý, thÓ hiÖn mèi quan hÖ tù nhiªn gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh....................................... 132 4
2. NghÜa vô vµ quyÒn ®¹i diÖn theo ph¸p luËt gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ................................................................................................ 132 III. NghÜa vô vµ quyÒn vÒ tµi s¶n gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh.......................................................................................................136 1. NghÜa vô vµ quyÒn nu«i d−ìng gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ........................................................................................................................ 136 2. NghÜa vô vµ quyÒn cÊp d−ìng gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh138 3. QuyÒn thõa kÕ tµi s¶n cña nhau gi÷a c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh ........................................................................................................................ 143 Ch−¬ng IX ChÊm døt h«n nh©n ...........................................................145 I. ChÊm døt h«n nh©n do mét bªn vî (chång) chÕt hoÆc cã tuyªn c¸o tö vong ®èi víi vî (Chång)...................................................................................145 1. H«n nh©n chÊm døt do vî (chång) chÕt (do c¸i chÕt tù nhiªn) .............. 145 2. H«n nh©n chÊm døt do cã tuyªn c¸o tö vong ®èi víi vî hoÆc (chång) .. 146 II. ChÊm døt h«n nh©n b»ng ly h«n ...................................................147 1. Kh¸i niÖm ly h«n ....................................................................................... 147 2. C¨n cø ly h«n theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam ..................... 150 3. §−êng lèi gi¶i quyÕt c¸c tr−êng hîp ly h«n theo luËt ®Þnh .................... 161 Ch−¬ng X HËu qu¶ ph¸p lý cña ly h«n................................................168 I. VÒ quan hÖ nh©n th©n gi÷a vî vµ chång .........................................168 II. Gi¶i quyÕt tµi s¶n gi÷a vî vµ chång ...............................................169 III. NghÜa vô cÊp d−ìng gi÷a vî vµ chång khi ly h«n ........................180 IV. NghÜa vô vµ quyÒn cña cha mÑ vµ con sau khi cha mÑ ly h«n ....183 ch−¬ng XI Gi¸m hé trong gia ®×nh......................................................186 I. Kh¸i niÖm vµ ®Æc ®iÓm cña gi¸m hé trong gia ®×nh .......................186 1. Kh¸i niÖm................................................................................................... 186 2. §Æc ®iÓm cña gi¸m hé trong gia ®×nh ...................................................... 187 II. Quan hÖ gi¸m hé gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh...................189 1. Ng−êi ®−îc gi¸m hé, ng−êi gi¸m hé ........................................................ 189 2. Gi¸m hé gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh ........................................... 190 3. QuyÒn vµ nghÜa vô cña ng−êi gi¸m hé .................................................... 194 III. Thñ tôc c«ng nhËn gi¸m hé trong gia ®×nh ..................................196 IV. Thay ®æi, chÊm døt viÖc gi¸m hé trong gia ®×nh..........................197 1. Thay ®æi ng−êi gi¸m hé trong gia ®×nh ................................................... 198 2. ChÊm døt viÖc gi¸m hé trong gia ®×nh..................................................... 199 3. §¨ng ký thay ®æi ng−êi gi¸m hé, chÊm døt viÖc gi¸m hé ....................... 199 ch−¬ng XII Quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi......201 I. Kh¸i niÖm vÒ quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi 201 5
1. Kh¸i qu¸t vÒ sù ph¸t triÓn cña quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi ë ViÖt Nam.................................................................................. 201 2. §Þnh nghÜa “Quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi” ..... 204 3. §Æc ®iÓm cña quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi ...... 205 II. Nguyªn t¾c ¸p dông ph¸p luËt.......................................................206 1. ¸p dông ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cña n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam.............................................................................................. 207 2. ¸p dông ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n−íc ngoµi ........................... 208 3. ¸p dông ®iÒu −íc quèc tÕ ......................................................................... 210 4. C¸c tr−êng hîp kh«ng ¸p dông ph¸p luËt n−íc ngoµi vµ ®iÒu −íc quèc tÕ ........................................................................................................................ 212 5. LuËt ¸p dông ®èi víi ng−êi kh«ng quèc tÞch hoÆc ng−êi cã nhiÒu quèc tÞch n−íc ngoµi trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi ........................................................................................................................ 213 III. ThÈm quyÒn gi¶i quyÕt c¸c viÖc h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi ............................................................................................215 1. ThÈm quyÒn ®¨ng ký, gi¶i quyÕt viÖc kÕt h«n, nhËn cha, mÑ, con, nu«i con nu«i vµ gi¸m hé cã yÕu tè n−íc ngoµi................................................... 215 2. ThÈm quyÒn gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp liªn quan ®Õn c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi ........................................................ 217 IV. C¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi .............218 1. KÕt h«n cã yÕu tè n−íc ngoµi ................................................................... 218 2. Ly h«n cã yÕu tè n−íc ngoµi..................................................................... 220 3. Nu«i con nu«i cã yÕu tè n−íc ngoµi......................................................... 221 4. NhËn cha, mÑ, con cã yÕu tè n−íc ngoµi ................................................. 223 5. Gi¸m hé trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã yÕu tè n−íc ngoµi..... 224 6
Chương I KHÁI NIỆM LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH VIỆT NAM I. KHÁI NIỆM CHUNG VÀ CÁC BƯỚC PHÁT TRIỂN CỦA CÁC HÌNH THÁI HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TRONG LỊCH SỬ H«n nh©n vµ gia ®×nh - ®ã lµ nh÷ng hiÖn t−îng x· héi cã thÓ ®−îc nghiªn cøu d−íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. H«n nh©n lµ c¬ së cña gia ®×nh, cßn gia ®×nh lµ tÕ bµo x· héi mµ trong ®ã kÕt hîp chÆt chÏ, hµi hoµ lîi Ých cña mçi c«ng d©n, nhµ n−íc vµ x· héi. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· chøng minh mét c¸ch khoa häc r»ng h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ nh÷ng ph¹m trï ph¸t triÓn theo lÞch sö, r»ng gi÷a chÕ ®é kinh tÕ - x· héi vµ tæ chøc gia ®×nh cã mèi liªn quan trùc tiÕp vµ chÆt chÏ. Trong t¸c phÈm “Nguån gèc cña gia ®×nh, cña chÕ ®é t− h÷u vµ Nhµ n−íc”. ¡ngghen ®· nhÊn m¹nh r»ng chÕ ®é gia ®×nh trong x· héi phô thuéc vµo quan hÖ së h÷u thèng trÞ trong x· héi ®ã vµ b−íc chuyÓn tõ h×nh th¸i gia ®×nh nµy lªn mét h×nh th¸i gia ®×nh kh¸c cao h¬n suy cho cïng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng thay ®æi trong ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ ®êi sèng x· héi. B»ng t¸c phÈm ®ã, ¡ngghen ®· lµm thay ®æi quan ®iÓm tr−íc ®©y vÒ c¸c h×nh th¸i h«n nh©n vµ gia ®×nh trong lÞch sö. ¤ng ®· ph©n tÝch nguån gèc h«n nh©n vµ gia ®×nh tõ giai ®o¹n thÊp nhÊt cña x· héi loµi ng−êi, khi con ng−êi míi chØ b¾t ®Çu t¸ch ra khái thiªn nhiªn ch−a s¶n xuÊt ra ®−îc mét thø nµo c¶, chØ h¸i l−îm nh÷ng thøc ¨n s½n cã cña thiªn nhiªn vµ v× thÕ mµ khi ®ã cßn ch−a cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi. §Æc ®iÓm cña giai ®o¹n nµy cña x· héi loµi ng−êi lµ quan hÖ tÝnh giao bõa b·i - x· héi lóc ®ã chia ra thµnh c¸c bé l¹c vµ quan hÖ tÝnh giao cña con ng−êi ë ®©y kh«ng cã sù chän läc ng«i thø thÝch thuéc - Lóc nµy kh«ng cã h«n nh©n, kh«ng cã gia ®×nh vµ bé l¹c nh− lµ mét ®¬n vÞ duy nhÊt kh«ng t¸ch rêi cña x· héi nguyªn thuû. Theo sù tÝnh to¸n cña c¸c nhµ sö häc, thêi kú ®ã kÐo dµi hµng tr¨m ngh×n n¨m hoÆc cã thÓ hµng triÖu n¨m. Tõ tr¹ng th¸i nguyªn thñy ®ã trong b−íc tiÕp theo cña lÞch sö ®· ph¸t triÓn nh÷ng h×nh th¸i h«n nh©n vµ gia ®×nh ®Çu tiªn, h«n nh©n vµ gia ®×nh kh«ng nh− b©y giê chóng ta thÊy mµ lµ chÕ ®é quÇn h«n. ChÕ ®é quÇn h«n cã hai thêi kú ph¸t triÓn chÝnh cña m×nh t−¬ng øng víi hai h×nh th¸i h«n nh©n (gia ®×nh): 7
1. Gia đình huyết tộc §ã lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i h«n nh©n vµ gia ®×nh. Quan hÖ h«n nh©n x©y dùng theo thÕ hÖ: mçi thÕ hÖ (thÕ hÖ cha mÑ, thÕ hÖ c¸c con) t¹o thµnh nh÷ng nhãm h«n nh©n nhÊt ®Þnh mµ chØ trong giíi h¹n ®ã míi cho phÐp cã quan hÖ tÝnh giao. Quan hÖ ®ã bÞ cÊm gi÷a nh÷ng ng−êi cã quan hÖ dßng m¸u trùc hÖ cÊm gi÷a cha mÑ vµ c¸c con. Thùc tÕ lóc bÊy giê anh chÞ em ®ång thêi lµ vî, lµ chång cña nhau. 2. Gia đình Pu-na-lu-an §©y lµ mét b−íc ph¸t triÓn míi, tiÕn bé h¬n so víi gia ®×nh huyÕt téc. Thùc tÕ cña gia ®×nh nµy lµ ë chç diÖn quan hÖ tÝnh giao h¹n chÕ h¬n n÷a: kh«ng nh÷ng cÊm gi÷a thÕ hÖ cha mÑ víi thÕ hÖ c¸c con mµ cßn cÊm gi÷a anh em trai víi chÞ em g¸i trong cïng mét gia ®×nh. Nh− vËy lóc bÊy giê, mét nhãm c¸c chÞ em g¸i lµ vî cña mét nhãm c¸c anh em trai, trõ c¸c anh em trai cña hä sèng trong cïng mét gia ®×nh. C¸c «ng chång nµy gäi nhau lµ Pu-na-lu-an (theo tiÕng ng−êi da ®á ë Mü cã nghÜa lµ cïng héi cïng thuyÒn hay ng−êi b¹n ®−êng). Nh− vËy, viÖc chung ch¹ chång vî trong mét nhãm h«n nh©n ë gia ®×nh Pu-na-lu-an vÉn cßn. ThÕ nh−ng, trong nhãm ®ã ®· lo¹i trõ anh em trai cña vî vµ chÞ em g¸i cña chång. C¸c «ng chång kh«ng sèng víi c¸c bµ vî. Hä sèng vµ lµm viÖc trong gia ®×nh mÑ ®Î cña m×nh vµ kh«ng cã mét quyÒn g× ®èi víi tµi s¶n trong gia ®×nh c¸c bµ vî. Trong chÕ ®é quÇn h«n, râ rµng lµ kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc ai lµ cha cña ®øa trÎ mµ chØ biÕt mÑ nã mµ th«i. V× thÕ trÎ con sinh ra chØ theo dßng hä mÑ mµ kh«ng theo dßng hä cha. C¸c bµ mÑ gäi tÊt c¶ c¸c trÎ em (con cña c¸c chÞ em g¸i) lµ con m×nh vµ gia ®×nh lóc ®ã lµ "gia ®×nh kh«ng cã cha". NÕu mét ng−êi phô n÷ chÕt th× tµi s¶n cña bµ ta thõa kÕ l¹i cho c¸c con, mÑ, anh em trai vµ chÞ em g¸i. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi nµy hîp l¹i thµnh c¸i mµ ta gäi lµ thÞ téc. ViÖc tån t¹i h×nh thøc quÇn h«n râ rµng kh«ng thÓ xem nh− mét hiÖn t−îng ngÉu nhiªn trong lÞch sö, mµ nã cã mét c¬ së kinh tÕ v÷ng vµng trong hiÖn thùc x· héi. Chóng ta biÕt r»ng, c¬ së kinh tÕ cña chÕ ®é quÇn h«n lµ kinh tÕ gia ®×nh tËp thÓ. Trong nÒn kinh tÕ Êy ng−êi phô n÷ chiÕm mét ®Þa vÞ quan träng quyÕt ®Þnh bëi v× lóc ®ã ng−êi ®µn «ng chØ s¨n b¾n h¸i l−îm vµ thu thËp ®−îc rÊt Ýt. Ng−êi phô n÷ lµ lao ®éng chÝnh trong nÒn kinh tÕ t−¬ng ®èi æn ®Þnh xung quanh khu vùc gia ®×nh, cã mét vÞ trÝ vinh dù trong thÞ téc: lµ thµnh viªn cña nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu thÞ téc, ®Þa vÞ cña ng−êi phô n÷ trong thÞ téc lóc ®ã lµ ®éc lËp vµ v÷ng vµng vµ tÝnh chÊt cña thÞ téc lóc nµy lµ "thÞ téc mÉu quyÒn". 8
3. Hôn nhân (gia đình) đối ngẫu B−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña gia ®×nh lµ ë chç trong mét nhãm, nh÷ng ng−êi cã thÓ quan hÖ h«n nh©n ngµy cµng thu hÑp l¹i: tõ chç anh em trai vµ chÞ em g¸i, b©y giê lo¹i trõ c¶ anh em, chÞ em hä hµng ë hµng chó b¸c, ch¸u ch¾t vµ nh÷ng ng−êi hä hµng xa kh¸c - vµ nh− vËy th× cuèi cïng trong nhãm ®ã kh«ng thÓ cã h×nh thøc quÇn h«n ®−îc. V× thÕ gia ®×nh Pu-na-lu-an ph¶i chuyÓn thµnh gia ®×nh ®èi ngÉu, nghÜa lµ chØ cßn l¹i tõng cÆp vî chång. MÆt kh¸c, víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, ng−êi phô n÷ nhËn thÊy muèn thuéc vÒ chØ mét ng−êi ®µn «ng vµ theo ¡ngghen, gia ®×nh ®èi ngÉu xuÊt hiÖn, tr−íc hÕt do c«ng cña ng−êi ®µn bµ, chø kh«ng ph¶i ng−êi ®µn «ng. Tuy vËy, h«n nh©n ®èi ngÉu trong ®iÒu kiÖn chÕ ®é thÞ téc kh«ng thÓ v÷ng bÒn ®−îc: nã dÔ bÞ ng−êi vî hoÆc ng−êi chång ph¸ vì. Con c¸i do h«n nh©n ®ã sinh ra vÉn thuéc vÒ thÞ téc mÑ nh− tr−íc. Së dÜ nh− vËy lµ do kinh tÕ vÉn thuéc vÒ thÞ téc. Gia ®×nh ®èi ngÉu vÉn ch−a ph¶i lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ. Nã chØ lµ mét ®¬n vÞ h«n phèi, mét cÆp h«n nh©n, cßn thÞ téc vÉn lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ toµn bé. 4. Hôn nhân một vợ một chồng và các biến thể của nó H«n nh©n ®èi ngÉu kh«ng ph¶i lµ h«n nh©n mét vî mét chång. H«n nh©n mét vî mét chång lµ mét h×nh thøc h«n nh©n míi trong lÞch sö ®Æc tr−ng cho mét chÕ ®é x· héi kh¸c. Ph.¡ngghen ®· chØ râ, b−íc chuyÓn tõ h«n nh©n ®èi ngÉu sang h«n nh©n mét vî mét chång khíp víi giai ®o¹n mµ møc ph©n ho¸ lao ®éng cao nhÊt, khi mµ hiÖu suÊt lao ®éng ph¸t triÓn ®Õn møc cã cña c¶i thõa. ¤ng ®· ph©n tÝch vµ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng dÇn dÇn nh÷ng cña c¶i thõa bÞ gia ®×nh ®èi ngÉu chiÕm lÊy. Nhê viÖc chiÕm h÷u Êy mµ gia ®×nh ®èi ngÉu sau ®ã ®· cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n. Nã b¾t ®Çu ®èi lËp m×nh víi thÞ téc, nh− mét ®¬n vÞ kinh tÕ ®éc lËp cña thÞ téc, tuú ý sö dông tµi s¶n cña m×nh. Thùc tÕ, tµi s¶n ®ã kh«ng thuéc vÒ gia ®×nh vµ c¸c thµnh viªn gia ®×nh mét c¸ch b×nh ®¼ng mµ nã chØ ®−îc thuéc vÒ ng−êi ®øng ®Çu gia ®×nh, tøc lµ ng−êi chång. Sù viÖc Êy diÔn ra do sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Chång lµ lao ®éng chÝnh víi hiÖu suÊt lao ®éng cao h¬n vµ cã cña c¶i thõa, cßn ng−êi vî vÉn lµm viÖc nhµ nh− cò, hiÖu suÊt lao ®éng thÊp h¬n vµ kh«ng cã cña c¶i thõa. ChÝnh tõ ®©y lµ céi nguån cña sù bÊt b×nh ®¼ng ®Çu tiªn trong x· héi: "... Cña c¶i dÇn dÇn t¨ng thªm, th× mét mÆt, nã lµm cho ng−êi chång cã mét ®Þa vÞ quan träng h¬n ng−êi vî, vµ mÆt kh¸c, cña c¶i ®ã khiÕn cho ng−êi chång n¶y ra xu h−íng lîi dông ®Þa vÞ v÷ng vµng Êy ®Ó thay ®æi luËt lÖ kÕ thõa cæ truyÒn ®Æng lµm lîi cho con c¸i m×nh... V× vËy, cÇn ph¶i xo¸ bá chÕ ®é huyÕt téc theo mÉu quyÒn ®i 9
®·, vµ chÕ ®é ®ã ®· bÞ xo¸ bá, huyÕt téc theo hä cha vµ quyÒn kÕ thõa theo cha ®−îc x¸c lËp". Do kÕt qu¶ cña sù kiÖn quan träng trªn, gia ®×nh ®èi ngÉu ®· trë thµnh mét ®¬n vÞ ®éc lËp trong thÞ téc, kh«ng cßn phô thuéc vµo thÞ téc vµ cuèi cïng lµm tan r· thÞ téc. Vµo thêi kú nµy xuÊt hiÖn mét h×nh thøc trung gian lµ gia ®×nh gia tr−ëng. NÐt ®Æc tr−ng cña gia ®×nh nµy lµ "sù tæ chøc mét sè ng−êi tù do vµ kh«ng tù do thµnh gia ®×nh d−íi quyÒn lùc gia tr−ëng cña ng−êi chñ gia ®×nh. H×nh thøc gia ®×nh ®ã ®¸nh dÊu b−íc chuyÓn tõ chÕ ®é h«n nh©n ®èi ngÉu sang chÕ ®é mét vî mét chång ". Ph. ¡ngghen ®· kÕt luËn r»ng chÕ ®é mét vî mét chång "quyÕt kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña t×nh yªu gi÷a trai vµ g¸i, nã tuyÖt nhiªn kh«ng dÝnh d¸ng g× víi thø t×nh yªu nµy c¶, v× nh− tr−íc kia c¸c cuéc h«n nh©n vÉn lµ nh÷ng cuéc h«n nh©n cã tÝnh to¸n lîi h¹i. Gia ®×nh c¸ thÓ lµ h×nh thøc gia ®×nh ®Çu tiªn kh«ng c¨n cø vµo c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, mµ c¨n cø vµo c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ tøc lµ vµo sù th¾ng lîi cña chÕ ®é t− h÷u ®èi víi chÕ ®é c«ng h÷u lóc ban ®Çu, ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch tù ph¸t". ChÝnh v× vËy, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn vµ v« Ých mµ ¡ngghen trong t¸c phÈm cña m×nh ®ång thêi ph©n tÝch nguån gèc cña gia ®×nh (gia ®×nh mét vî mét chång) vµ nguån gèc cña chÕ ®é t− h÷u (mµ ®· ®Î ra gia ®×nh Êy vµ b¾t nã phôc vô cho lîi Ých cña m×nh) vµ cña nhµ n−íc (mµ cÇn ph¶i dùa vµo chÕ ®é t− h÷u ®Ó l−u danh thiªn cæ sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a hai giíi). Vµ nh− vËy ®· diÔn ra viÖc chuyÓn tõ gia ®×nh ®èi ngÉu sang gia ®×nh c¸ thÓ. Môc ®Ých cña chÕ ®é gia ®×nh c¸ thÓ lµ con cña ng−êi vî ®Î ra døt kho¸t lµ con cña ng−êi chång bµ ta. Ng−êi con nµy sÏ thõa kÕ tµi s¶n cña cha, sÏ theo dßng hä cha chø kh«ng ph¶i dßng hä mÑ. MÑ kh«ng cßn cã mét vai trß nh− tr−íc ®©y n÷a. ChÕ ®é mÉu quyÒn ®· ®−îc thay b»ng chÕ ®é phô quyÒn. Cïng thêi gian nµy, trong lÞch sö xuÊt hiÖn n« lÖ, lµ kÕt qu¶ cña viÖc ®¸nh chiÕm c¸c bé l¹c l¸ng giÒng. Nh÷ng tï binh n« lÖ ®· rÊt cã lîi cho lao ®éng. Ngay tõ ®Çu n« lÖ ®· lµm cho chÕ ®é mét vî mét chång hoµn toµn m©u thuÉn vµ gi¶ t¹o, mét vî mét chång chØ ®èi víi ®µn bµ chø kh«ng ph¶i ®èi víi ®µn «ng. ¡ngghen ®· chØ râ, chÕ ®é mét vî mét chång mµ trùc tiÕp lµ gia ®×nh c¸ thÓ kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña t×nh yªu gi÷a nam vµ n÷. Gia ®×nh c¸ thÓ lµ h×nh thøc gia ®×nh ®Çu tiªn cña mèi quan hÖ cã tÝnh to¸n vÒ kinh tÕ. Theo ¡ngghen, t×nh yªu cña nam vµ n÷ "lµ b−íc tiÕn ®¹o ®øc lín nhÊt ®· cã thÓ ph¸t triÓn ®−îc chÕ ®é mét vî mét chång - trong lßng chÕ ®é Êy, song song víi 10
chÕ ®é Êy, tuú theo tr−êng hîp - b−íc tiÕn mµ chóng ta cã ®−îc lµ nhê chÕ ®é ®ã... mµ toµn bé thÕ giíi tr−íc kia ch−a hÒ biÕt tíi (nguån gèc cña gia ®×nh cña chÕ ®é t− h÷u vµ cña nhµ n−íc). T×nh yªu ®ã ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn mét c¸ch ®èi lËp víi gia ®×nh, ngoµi ph¹m vi gia ®×nh vµ ph¸ ho¹i h«n nh©n, bëi v× ®ã kh«ng ph¶i lµ t×nh yªu gi÷a vî vµ chång". B¶n chÊt cña h«n nh©n c¸ thÓ v÷ng ch¾c d−íi sù thèng trÞ cña ng−êi chång vèn ®· lo¹i trõ ®iÒu ®ã. ChØ cã trong c¸c giai cÊp bÞ ¸p bøc, bëi vËy, hiÖn nay chØ cã trong giai cÊp v« s¶n th× t×nh yªu nam n÷ míi trë thµnh mét quy t¾c trong c¸c quan hÖ ®èi víi ng−êi phô n÷... ¡ngghen phª ph¸n gay g¾t gia ®×nh t− s¶n. MÆt kh¸c «ng ®Æt c©u hái: vËy th× gia ®×nh t−¬ng lai (tøc lµ gia ®×nh x· héi chñ nghÜa) sÏ nh− thÕ nµo khi mµ ®· mÊt ®i nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ, tøc lµ chÕ ®é t− h÷u - c¸i mµ ®· ®Î ra gia ®×nh c¸ thÓ Êy? Gia ®×nh mét vî mét chång cã mÊt ®i kh«ng khi kh«ng cßn nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ Êy n÷a? Cã thÓ tr¶ lêi nh− sau mµ kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã c¬ së, chÕ ®é ®ã ch¼ng nh÷ng sÏ kh«ng mÊt ®i, mµ tr¸i l¹i chØ ®Õn lóc bÊy giê míi ®−îc thùc hiÖn trän vÑn. Víi viÖc c¸c t− liÖu s¶n xuÊt biÕn thµnh tµi s¶n x· héi, th× chÕ ®é lao ®éng lµm thuª cña giai cÊp v« s¶n còng sÏ mÊt ®i, vµ t×nh tr¹ng mét sè phô n÷ cÇn ph¶i b¸n m×nh v× ®ång tiÒn còng theo mµ mÊt ®i. TÖ m¹i d©m sÏ mÊt ®i, vµ chÕ ®é mét vî mét chång kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ suy tµn, mµ cuèi cïng l¹i cßn trë thµnh hiÖn thùc, ngay c¶ ®èi víi ®µn «ng n÷a. Lóc nµo mét thÕ hÖ ®µn «ng kh«ng bao giê ph¶i dïng tiÒn hoÆc dïng nh÷ng ph−¬ng tiÖn quyÒn lùc x· héi nµo kh¸c ®Ó mua ng−êi ®µn bµ, vµ mét thÕ hÖ ®µn bµ kh«ng bao giê ph¶i hiÕn m×nh cho ®µn «ng v× mét lý do nµo kh¸c ngoµi t×nh yªu ch©n chÝnh, hoÆc ph¶i tõ chèi kh«ng d¸m hiÕn m×nh cho ng−êi yªu v× sî nh÷ng hËu qu¶ kinh tÕ cña sù hiÕn th©n ®ã. Khi nµo nh÷ng con ng−êi nh− thÕ ra ®êi, th× hä sÏ vøt bá tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu mµ theo quan niÖm hiÖn nay hä ph¶i lµm: tù hä, hä sÏ biÕt cÇn ph¶i lµm nh− thÕ nµo, vµ tù hä, hä sÏ g©y lÊy mét c«ng luËn thÝch hîp ®Ó phª ph¸n hµnh vi cña mçi ng−êi (Nguån gèc cña gia ®×nh, cña chÕ ®é t− h÷u vµ cña nhµ n−íc). ChØ cã lóc ®ã th× h«n nh©n míi dùa trªn c¬ së t×nh yªu gi÷a nam vµ n÷. Vµ "v× b¶n chÊt cña t×nh yªu lµ kh«ng thÓ chia sÎ ®−îc... cho nªn h«n nh©n dùa trªn c¬ së t×nh yªu do ngay b¶n chÊt cña nã lµ h«n nh©n mét vî mét chång". (Nguån gèc cña gia ®×nh...) 11
II. Kh¸i niÖm vµ c¸c ®Æc tr−ng cña h«n nh©n Tr−íc hÕt h«n nh©n lµ hiÖn t−îng x· héi - lµ sù liªn kÕt gi÷a ®µn «ng vµ ®µn bµ. Trong x· héi cã giai cÊp, h«n nh©n mang tÝnh giai cÊp. D−íi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa lµ sù liªn kÕt gi÷a ng−êi ®µn «ng vµ ng−êi ®µn bµ ®−îc ph¸p luËt thõa nhËn ®Ó x©y dùng gia ®×nh vµ chung sèng víi nhau suèt ®êi. Sù liªn kÕt ®ã ph¸t sinh vµ h×nh thµnh do viÖc kÕt h«n vµ ®−îc biÓu hiÖn ë mét quan hÖ x· héi g¾n liÒn víi nh©n th©n, ®ã lµ quan hÖ vî chång. MÆt kh¸c, quan hÖ h«n nh©n lµ quan hÖ x· héi ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt hiÖn ®ang thèng trÞ. V× thÕ tÝnh chÊt cña h«n nh©n cã thÓ thay ®æi, phô thuéc vµo c¬ së kinh tÕ ®ang thèng trÞ. H¬n n÷a ë x· héi nµo mµ c¸c quan hÖ h«n nh©n ®−îc coi lµ quan hÖ ph¸p luËt th× sù liªn kÕt gi÷a ng−êi ®µn «ng vµ ng−êi ®µn bµ lµ h×nh thøc cña c¸c quan hÖ ®ã mang ý nghÜa nh− lµ mét sù kiÖn ph¸p lý lµm ph¸t sinh c¸c quyÒn vµ nghÜa vô cho c¸c bªn vî vµ chång. Trong mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö, giai cÊp thèng trÞ b»ng ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ h«n nh©n cho phï hîp víi ý chÝ, nguyÖn väng cña m×nh phôc vô cho lîi Ých giai cÊp cña m×nh. Râ rµng h«n nh©n lµ mét hiÖn t−îng x· héi mang tÝnh giai cÊp. ë x· héi nµo th× cã h×nh th¸i h«n nh©n ®ã, vµ t−¬ng øng víi nã lµ chÕ ®é h«n nh©n nhÊt ®Þnh. VÝ dô, ë x· héi phong kiÕn cã h«n nh©n phong kiÕn, ë x· héi t− b¶n cã h«n nh©n t− s¶n, ë x· héi x· héi chñ nghÜa cã h«n nh©n x· héi chñ nghÜa. Theo §iÒu 8 kho¶n 6 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000 th× “H«n nh©n lµ quan hÖ gi÷a vî vµ chång sau khi ®· kÕt h«n”. Nh− vËy cã thÓ hiÓu h«n nh©n lµ sù liªn kÕt gi÷a vî vµ chång trªn c¬ së b×nh ®¼ng, tù nguyÖn nh»m x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc, bÒn v÷ng. Tõ ®Þnh nghÜa trªn, chóng ta cã thÓ rót ra c¸c ®Æc ®iÓm cña h«n nh©n x· héi chñ nghÜa: a. H«n nh©n lµ sù liªn kÕt gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ. §ã lµ h«n nh©n mét vî mét chång (§iÒu 2, §iÒu 4 vµ §iÒu 10 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 2000). §Æc ®iÓm nµy nãi lªn sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a h«n nh©n x· héi chñ nghÜa vµ h«n nh©n phong kiÕn. b. H«n nh©n lµ sù liªn kÕt b×nh ®¼ng gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ trªn nguyªn t¾c hoµn toµn tù nguyÖn. ViÖc x¸c lËp quan hÖ h«n nh©n do hai bªn nam n÷ hoµn toµn tù nguyÖn quyÕt ®Þnh, kh«ng ai ®−îc Ðp buéc hoÆc c¶n trë (§iÒu 2 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 2000). C¬ së tù nguyÖn trong h«n nh©n lµ t×nh yªu ch©n chÝnh gi÷a nam vµ n÷, kh«ng bÞ nh÷ng tÝnh to¸n vÒ kinh tÕ chi phèi. 12
c. H«n nh©n lµ sù liªn kÕt b×nh ®¼ng gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ (§iÒu 2 vµ §iÒu 19 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 2000). TÝnh hiÖn thùc cña sù b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷, gi÷a vî vµ chång g¾n liÒn víi tÝnh hiÖn thùc cña c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Tuy nhiªn sù b×nh ®¼ng vÒ h×nh thøc ph¸p lý trong ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa còng ®· lµ mét b−íc ph¸t triÓn so víi b×nh ®¼ng gi÷a vî vµ chång theo ph¸p luËt t− s¶n. Tù do, b×nh ®¼ng trong h«n nh©n ®−îc x¸c nhËn xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm coi h«n nh©n nh− mét hîp ®ång d©n sù. MÆt kh¸c, chõng nµo trong x· héi, c¸c quan hÖ h«n nh©n cßn bÞ rµng buéc bëi nh÷ng tÝnh to¸n vÒ kinh tÕ, vÒ ®Þa vÞ giai cÊp th× ch−a thÓ cã tù do vµ b×nh ®¼ng thùc sù. d. H«n nh©n lµ sù liªn kÕt gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ nh»m chung sèng víi nhau suèt ®êi vµ x©y dùng gia ®×nh no Êm, b×nh ®¼ng, tiÕn bé, h¹nh phóc, bÒn v÷ng. (§iÒu 1 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 2000). H«n nh©n dùa trªn c¬ së t×nh yªu gi÷a nam vµ n÷, gi÷a vî vµ chång lµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho sù liªn kÕt ®ã h¹nh phóc, bÒn v÷ng. TÝnh chÊt bÒn v÷ng "suèt ®êi" lµ ®Æc tr−ng cña h«n nh©n x· héi chñ nghÜa. Khi yªu nhau, vî chång ®Òu mong muèn ®−îc chung sèng, g¾n bã bªn nhau suèt ®êi h¹nh phóc vµ hoµ thuËn. e. H«n nh©n lµ sù liªn kÕt gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Theo quy ®Þnh t¹i c¸c §iÒu tõ §iÒu 9 ®Õn 14 vµ c¸c ®iÒu kho¶n kh¸c cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 2000, viÖc kÕt h«n vµ ly h«n ®−îc tiÕn hµnh theo tr×nh tù ph¸p luËt. C¸c nghi lÔ mang tÝnh chÊt t«n gi¸o vµ phong tôc tËp qu¸n kh«ng bÞ cÊm ®o¸n nh−ng chØ cã tÝnh chÊt riªng t−. §Ó ®−îc c«ng nhËn h«n nh©n hîp ph¸p, viÖc ®¨ng ký kÕt h«n ph¶i tu©n theo c¸c qui ®Þnh cña ph¸p luËt. Nh− vËy, h«n nh©n d−íi chÕ ®é x· chñ nghÜa lµ sù liªn kÕt tù nguyÖn b×nh ®¼ng, sù liªn kÕt bÒn v÷ng trªn c¬ së t×nh yªu th−¬ng, quý träng lÉn nhau. Sù liªn kÕt ®ã kh«ng bÞ phô thuéc vµo c¸c tÝnh to¸n vËt chÊt. H«n nh©n kh«ng ph¶i lµ hîp ®ång mµ lµ mét sù liªn kÕt ®Æc biÖt gi÷a mét ng−êi ®µn «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ bëi môc ®Ých x©y dùng mèi quan hÖ bÒn v÷ng, sinh ®Î vµ gi¸o dôc con c¸i. H«n nh©n sÏ kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng cña viÖc lËp ph¸p, vÝ dô nh− t×nh b¹n, nÕu nã kh«ng ph¶i lµ c¬ së cña gia ®×nh. Môc ®Ých cña h«n nh©n lµ ®Ó x©y dùng gia ®×nh. §iÒu ®ã kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa x· héi mµ cßn cã ý nghÜa ph¸p lý, ý nghÜa ®¹o ®øc. ChÝnh xuÊt ph¸t tõ viÖc x¸c ®Þnh h«n nh©n lµ mét sù liªn kÕt nh− vËy nªn ph¸p luËt cña Nhµ n−íc ta quy ®Þnh vÒ h«n nh©n, trªn c¬ së h«n nh©n míi ph¸t sinh nh÷ng quan hÖ ph¸p luËt vÒ nh©n th©n vµ vÒ tµi s¶n gi÷a vî vµ chång. 13
III. Kh¸i niÖm gia ®×nh vµ c¸c chøc n¨ng x· héi cña gia ®×nh 1. Kh¸i niÖm X· héi loµi ng−êi ®· tr¶i qua nhiÒu h×nh th¸i gia ®×nh kh¸c nhau. Gia ®×nh lµ s¶n phÈm cña x· héi, ®· ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi. C¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt vµ kÕt cÊu cña gia ®×nh. Do vËy, gia ®×nh lµ h×nh ¶nh thu hÑp cña x· héi, lµ tÕ bµo cña x· héi. Trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi tÝnh chÊt vµ kÕt cÊu cña gia ®×nh cã nh÷ng ®Æc thï riªng biÖt. ChÕ ®é x· héi chñ nghÜa quyÕt ®Þnh sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña gia ®×nh x· héi chñ nghÜa. Quan hÖ b×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt gi÷a vî vµ chång trong gia ®×nh x· héi chñ nghÜa ph¶n ¸nh mèi quan hÖ b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷ ngoµi x· héi. Theo ph¸p luËt hiÖn hµnh cã thÓ hiÓu gia ®×nh lµ sù liªn kÕt cña nhiÒu ng−êi cã quan hÖ víi nhau do: a. H«n nh©n vµ huyÕt thèng hoÆc nu«i d−ìng. b. Cïng quan t©m gióp ®ì lÉn nhau vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. c. Sinh ®Î vµ gi¸o dôc con c¸i. d. Cã c¸c quyÒn vµ nghÜa vô vÒ nh©n th©n vµ vÒ tµi s¶n. Trong tõng tr−êng hîp cô thÓ, mçi gia ®×nh cã thÓ mang nh÷ng nÐt nµy hoÆc nÐt kh¸c: hoÆc cã thÓ chØ cã quan hÖ huyÕt thèng víi nhau hoÆc chØ cã quan hÖ nu«i d−ìng hoÆc quan hÖ h«n nh©n v.v... Trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt tr−íc ®©y kh«ng cã ®Þnh nghÜa vÒ gia ®×nh. Theo kho¶n 10 §iÒu 8 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000 “Gia ®×nh lµ tËp hîp nh÷ng ng−êi g¾n bã víi nhau do h«n nh©n, quan hÖ huyÕt thèng hoÆc do quan hÖ nu«i d−ìng lµm ph¸t sinh c¸c nghÜa vô vµ quyÒn gi÷a hä víi nhau theo quy ®Þnh cña LuËt nµy”. Trong c¸c tµi liÖu nghiªn cøu cña c¸c bé m«n triÕt häc, x· héi häc v.v... cã ®−a kh¸i niÖm chung vÒ gia ®×nh. Kh¸i niÖm gia ®×nh cßn thay ®æi theo ph¹m vi nghiªn cøu. Trong hÖ thèng ph¸p luËt, kh¸i niÖm gia ®×nh cña mçi ngµnh luËt còng kh¸c nhau. Theo chóng t«i, cã thÓ ®−a ra mét kh¸i niÖm gia ®×nh nh− sau: Gia ®×nh theo LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam lµ sù liªn kÕt cña nhiÒu ng−êi dùa trªn c¬ së h«n nh©n, huyÕt thèng, nu«i d−ìng, cã quyÒn vµ nghÜa vô t−¬ng øng víi nhau, cïng quan t©m gióp ®ì lÉn nhau vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, x©y dùng gia ®×nh, nu«i d¹y thÕ hÖ trÎ d−íi sù gióp ®ì cña nhµ n−íc vµ x· héi. 14
2. Nh÷ng chøc n¨ng x· héi cña gia ®×nh Lµ tÕ bµo cña x· héi, gia ®×nh thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng x· héi cña m×nh. Mçi chÕ ®é x· héi kh¸c nhau cã mét m« h×nh gia ®×nh víi chøc n¨ng x· héi kh¸c nhau. Tuy nhiªn, ë chÕ ®é x· héi nµo gia ®×nh còng thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng chñ yÕu sau: chøc n¨ng sinh ®Î, chøc n¨ng gi¸o dôc vµ chøc n¨ng kinh tÕ. - Chøc n¨ng sinh ®Î (t¸i s¶n xuÊt ra con ng−êi) Gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi dùa trªn c¬ së h«n nh©n vµ huyÕt thèng, tr−íc hÕt lµ mét h×nh thøc x· héi mµ trong ®ã diÔn ra qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ra con ng−êi, qu¸ tr×nh tiÕp tôc nßi gièng. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· tõng ®Ò cËp ®Õn chøc n¨ng ®ã cña gia ®×nh. Tõ thêi kú xa x−a trong b−íc ph¸t triÓn lÞch sö cña x· héi loµi ng−êi, ®· cã mèi quan hÖ x· héi ®Æc biÖt, nã lµ chç "con ng−êi ta thay ®æi hµng ngµy cuéc sèng cña m×nh, b¾t ®Çu s¶n xuÊt ra nh÷ng con ng−êi kh¸c tøc tù t¸i s¶n xuÊt, ®ã lµ quan hÖ gi÷a ®µn «ng vµ ®µn bµ, gi÷a cha mÑ vµ con c¸i, ®ã lµ gia ®×nh"(1). NÕu kh«ng cã s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt, kÓ c¶ t¸i s¶n xuÊt ra con ng−êi th× x· héi kh«ng ph¸t triÓn, thËm chÝ kh«ng tån t¹i ®−îc. Chøc n¨ng gia ®×nh nh− mét tÕ bµo tù t¸i s¶n xuÊt ®Òu cã chung ë tÊt c¶ mäi chÕ ®é x· héi. Tuy nhiªn, nÕu nh×n nhËn gia ®×nh tõ chøc n¨ng ®ã th× chóng ta thÊy r»ng viÖc gia ®×nh thùc hiÖn chøc n¨ng tù t¸i s¶n xuÊt phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn cña chÕ ®é x· héi mµ tr−íc hÕt lµ c¸c ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ. Vµo thêi kú tr−íc lÞch sö, khi con ng−êi ch−a tho¸t khái giíi ®éng vËt hoang d·, quan hÖ giíi tÝnh, quan hÖ ®èi víi con c¸i ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c ®iÒu kiÖn chung cña cuéc sèng, c¸c ®iÒu kiÖn mµ ch−a cã mét quan hÖ nµo ®èi víi c«ng cô lao ®éng c¶. C«ng cô lao ®éng ngµy cµng ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng con ng−êi, søc s¶n xuÊt ngµy cµng ph¸t triÓn vµ ®Õn lóc nã cã ¶nh h−ëng lín ®Õn quan hÖ x· héi, quan hÖ gia ®×nh, trong ®ã cã quan hÖ t¸i s¶n xuÊt. MÆt kh¸c, con ng−êi võa lµ thùc thÓ tù nhiªn, võa lµ thùc thÓ x· héi. Con ng−êi lµ s¶n phÈm cña x· héi. "Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt cña con ng−êi lµ tæng hoµ cña tÊt c¶ c¸c quan hÖ x· héi" (C.M¸c). Con ng−êi lµ thµnh viªn trong gia ®×nh, ®ång thêi lµ thµnh viªn x· héi, ®¹i diÖn cho mét tÇng líp, mét giai cÊp, mét x· héi nhÊt ®Þnh. Trong c¸c chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, chøc n¨ng tù t¸i s¶n xuÊt ra con ng−êi nh»m phôc vô cho lîi Ých x©y dùng chñ nghÜa x· héi, kÕt hîp hµi hoµ lîi Ých gia ®×nh vµ lîi Ých x· héi. (1) C. M¸c. HÖ t− t−ëng §øc. NXB. Sù thËt, Hµ Néi 1962, tr. 22. 15
- Chøc n¨ng gi¸o dôc. Chøc n¨ng gi¸o dôc lµ mét chøc n¨ng chñ yÕu cña gia ®×nh. Mçi con ng−êi sinh ra vµ lín lªn trong mét gia ®×nh cô thÓ. ViÖc gi¸o dôc cña gia ®×nh b¾t ®Çu tõ lóc con ng−êi sinh ra cho ®Õn cuèi ®êi. Trong gia ®×nh, vai trß cña cha mÑ rÊt quan träng ®èi víi viÖc gi¸o dôc con c¸i. MÆt kh¸c, vai trß cña anh chÞ em, «ng bµ, chó, b¸c... cña mçi thµnh viªn gia ®×nh còng ¶nh h−ëng lín ®Õn viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch, ®Õn sù tr−ëng thµnh cña ng−êi kh¸c. ViÖc x¸c lËp hÖ thèng kinh tÕ x· héi ®¶m b¶o lîi Ých chung vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn - lµ c¬ së quan träng gióp cho viÖc gi¸o dôc ý thøc thèng nhÊt lîi Ých x· héi vµ gia ®×nh lµm cho gia ®×nh ph¸t triÓn kh«ng c¸ch biÖt, mµ g¾n liÒn víi tËp thÓ, x· héi. Trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa x· héi, vai trß cña gia ®×nh cµng ®−îc ®Ò cao h¬n trong viÖc gi¸o dôc con c¸i vµ t¹o nªn sù g¾n bã mËt thiÕt gi÷a gia ®×nh víi nhµ tr−êng, x· héi trong sù nghiÖp gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. - Chøc n¨ng kinh tÕ Chøc n¨ng kinh tÕ cña gia ®×nh ë mçi chÕ ®é kh¸c nhau cã néi dung kh¸c nhau. Trong x· héi cã giai cÊp bãc lét, quan hÖ gia ®×nh bÞ ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña chÕ ®é t− h÷u chi phèi, chøc n¨ng chñ yÕu cña gia ®×nh lµ chøc n¨ng kinh tÕ. Trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ vµ x· héi phong kiÕn, mçi gia ®×nh phong kiÕn, vµ chñ n« lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ. Trong x· héi t− s¶n, s¶n xuÊt ®· mang tÝnh x· héi h¬n nh−ng chøc n¨ng kinh tÕ cña gia ®×nh vÉn lµ chøc n¨ng chñ yÕu. Khi mµ trong x· héi, chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt ®· ®−îc x¸c lËp, gia ®×nh kh«ng cßn lµ ®¬n vÞ kinh tÕ n÷a, chøc n¨ng kinh tÕ cña gia ®×nh chñ yÕu lµ tæ chøc ®êi sèng cña mäi thµnh viªn trong gia ®×nh, tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña c¸c thµnh viªn ®ã. IV. Kh¸i niÖm LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam. VÞ trÝ cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh trong hÖ thèng ph¸p luËt 1. Kh¸i niÖm LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh Kh¸i niÖm "LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh" cã thÓ hiÓu theo nhiÒu nghÜa kh¸c nhau: - Lµ mét ngµnh luËt. - Mét m«n häc, mét bé phËn cña khoa häc ph¸p lý. - Mét v¨n b¶n ph¸p luËt cô thÓ. a) LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét ngµnh luËt. Kh¸c víi c¸c n−íc theo hÖ thèng ph¸p luËt chung (Common law), c¸c n−íc theo hÖ thèng ph¸p luËt lôc 16
®Þa (trong ®ã cã ViÖt Nam) ph©n chia hÖ thèng ph¸p luËt quèc gia thµnh nh÷ng ngµnh luËt kh¸c nhau dùa vµo c¸c nhãm quan hÖ x· héi mµ nã ®iÒu chØnh (®èi t−îng) vµ ph−¬ng thøc mµ nã t¸c ®éng lªn c¸c quan hÖ x· héi ®ã (ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh). Sù ph©n chia nh− vËy cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn to lín, nh»m ®iÒu chØnh ph¸p luËt tèt h¬n ®èi víi tõng lÜnh vùc x· héi riªng biÖt. Tuy nhiªn, sù ph©n chia ®ã còng chØ cã ý nghÜa t−¬ng ®èi. Víi ý nghÜa lµ mét ngµnh luËt trong hÖ thèng ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa, LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam lµ tæng hîp c¸c qui ph¹m ph¸p luËt do Nhµ n−íc ban hµnh hoÆc thÓ chÕ ho¸ nh»m ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, ph¸t sinh trong lÜnh vùc h«n nh©n vµ gia ®×nh vÒ nh÷ng lîi Ých nh©n th©n vµ vÒ tµi s¶n. b) LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh víi ý nghÜa lµ mét m«n häc, lµ hÖ thèng nh÷ng kh¸i niÖm, quan ®iÓm, nhËn thøc, ®¸nh gi¸ mang tÝnh chÊt lý luËn vÒ ph¸p luËt, vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh vµ thùc tiÔn ¸p dông, thi hµnh ph¸p luËt h«n nh©n gia ®×nh. c) CÇn ph©n biÖt LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh víi ý nghÜa lµ mét ngµnh luËt víi LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh víi ý nghÜa lµ mét v¨n b¶n ph¸p luËt cô thÓ. V¨n b¶n ph¸p luËt cô thÓ lµ kÕt qu¶ cña c«ng t¸c hÖ thèng ho¸ ph¸p luËt, x©y dùng ph¸p luËt, trong ®ã chøa ®ùng nh÷ng qui ph¹m cña nhiÒu ngµnh luËt, tuy nhiªn, néi dung chñ yÕu lµ qui ph¹m cña mét ngµnh luËt c¬ b¶n nµo ®ã. VÝ dô: LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 1959, LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 1986... LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh víi ý nghÜa lµ mét ngµnh luËt chØ gåm nh÷ng qui ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh nh÷ng quan hÖ x· héi gi÷a c¸c thµnh viªn gia ®×nh: vî vµ chång, cha mÑ - c¸c con, anh chÞ em... vÒ nh÷ng lîi Ých nh©n th©n vµ nh÷ng lîi Ých vÒ tµi s¶n. §èi víi nh÷ng quan hÖ nh©n th©n vµ tµi s¶n, nh÷ng ph¸t sinh gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc, tæ chøc x· héi víi c¸c thµnh viªn cña gia ®×nh mÆc dï nh»m cñng cè gia ®×nh, ®Òu do c¸c ngµnh luËt kh¸c ®iÒu chØnh. MÆt kh¸c, còng chØ nh÷ng quan hÖ nh©n th©n vµ quan hÖ tµi s¶n ®Æc thï míi thuéc ®èi t−îng ®iÒu chØnh cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh. 2. VÞ trÝ cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh VÊn ®Ò ®Æt ra cho khoa häc ph¸p lý lµ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña c¸c qui ph¹m ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh trong hÖ thèng c¸c ngµnh luËt. Trong thùc tÕ, c¸c quan hÖ tµi s¶n vµ quan hÖ nh©n th©n phi tµi s¶n còng lµ ®èi t−îng ®iÒu chØnh cña LuËt d©n sù vµ mét sè ngµnh luËt kh¸c. VËy tæng hîp c¸c qui ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ nh©n th©n vµ quan hÖ tµi s¶n ph¸t sinh gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh cã t¹o thµnh mét ngµnh luËt ®éc lËp hay 17
kh«ng? Hay chóng chØ hîp thµnh mét bé phËn, mét chÕ ®Þnh riªng biÖt cña LuËt d©n sù? Quan ®iÓm cña c¸c chuyªn gia nghiªn cøu hiÖn nay ë n−íc ta còng nh− c¸c n−íc kh¸c ch−a cã sù thèng nhÊt vÒ vÊn ®Ò nµy. Mét sè ý kiÕn cho r»ng LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét bé phËn chuyªn ngµnh cña LuËt d©n sù(1). Quan ®iÓm thø hai coi LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét ngµnh luËt ®éc (2) lËp . Quan ®iÓm thø ba cho r»ng LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét ngµnh luËt hçn hîp hoÆc mét ngµnh luËt cïng lo¹i víi LuËt d©n sù. Khoa häc ph¸p lý ë n−íc ta ch−a ®Ò cËp nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò nµy. Tuy nhiªn, vÉn cã sù kh«ng thèng nhÊt khi ph©n lo¹i c¸c ngµnh luËt nãi chung vµ khi ®¸nh gi¸ LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh nãi riªng. §a sè c¸c nhµ chuyªn m«n cho r»ng LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét ngµnh luËt ®éc lËp. Quan ®iÓm nµy ®−îc chøng minh dùa trªn nÒn t¶ng c¬ së kinh tÕ - x· héi x· héi chñ nghÜa: chÕ ®é c«ng h÷u ®èi víi t− liÖu s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt c¸c quan hÖ x· héi, kÓ c¶ quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh. MÆt kh¸c, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, thùc tiÔn x©y dùng ph¸p luËt vµ ¸p dông ph¸p luËt ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, lµm thÕ nµo ®Ó ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ®i vµo cuéc sèng nÕu nh− c¸c qui ph¹m cña nã chØ mang tÝnh chÊt h−íng dÉn, khuyÕn khÝch mµ kh«ng dùa vµo hÖ thèng c¸c chÕ tµi, nhÊt lµ nh÷ng chÕ tµi d©n sù? Mét ng−êi hoµn toµn cã lçi trong viÖc g©y m©u thuÉn gia ®×nh, m©u thuÉn vî chång, l¹i cã thÓ ®−îc quan t©m b¶o vÖ lîi Ých "b×nh ®¼ng" víi bªn kia, thËm chÝ ®−îc quan t©m h¬n nÕu ®ã lµ phô n÷. Thùc tÕ ®ã dÉn tíi hËu qu¶ nhiÒu khi c¸c qui ph¹m ph¸p luËt trë nªn "gß bã" hoÆc qu¸ "mê nh¹t" kh«ng cßn lµ chuÈn mùc ®óng ®¾n cho c¸c hµnh vi xö sù cña mäi ng−êi. Cã lÏ v× vËy, ®ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi nhu cÇu xÐt l¹i c¸c qui ®Þnh cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh. Khi x©y dùng Dù th¶o Bé luËt d©n sù, ®· cã rÊt nhiÒu ý kiÕn ®Ò nghÞ ®−a c¸c vÊn ®Ò h«n nh©n vµ gia ®×nh vµo trong Bé luËt d©n sù. HiÖn nay trong Bé luËt d©n sù ViÖt Nam ®· cã mét sè qui ®Þnh vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh. Theo chóng t«i, dï cã nh÷ng nÐt ®Æc thï, c¸c quan hÖ nh©n th©n vµ quan hÖ tµi s¶n trong lÜnh vùc h«n nh©n vµ gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ d©n sù lµ (1) Xem Max¬l«p. V. Ph. LuËt gia ®×nh X« ViÕt Kiep, 1981. (2) AlÕchx©yep. X. C¸c ngµnh luËt X« ViÕt. Nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng qui ®Þnh Nhµ n−íc vµ ph¸p luËt X« ViÕt 1979, N. 9. tr. 20. 18
nh÷ng lo¹i quan hÖ cïng lo¹i. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ së h÷u, gi¸m hé trong gia ®×nh ®Òu cã nguån gèc chung tõ LuËt d©n sù, Bé luËt d©n sù 1995 ®· cã mét sè quy ®Þnh vÒ vÊn ®Ò kÕt h«n, ly h«n, huû h«n nh©n, vµ c¸c vÊn ®Ò kh¸c... XÐt vÒ h×nh thøc, ®èi t−îng ®iÒu chØnh cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cã nhiÒu ®iÓm gièng víi ®èi t−îng ®iÒu chØnh cña LuËt d©n sù. Tuy nhiªn, c¸c quan hÖ trong lÜnh vùc h«n nh©n vµ gia ®×nh vÉn cã nhiÒu nÐt ®Æc thï. Nh÷ng ®Æc thï nµy cã ¶nh h−ëng lín ®Õn thi hµnh vµ ¸p dông c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ. VÒ néi dung, c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cã nh÷ng ®iÓm riªng sau ®©y: - Quan hÖ nh©n th©n lµ nhãm quan hÖ chñ ®¹o vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh trong c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh. - YÕu tè t×nh c¶m g¾n bã gi÷a c¸c chñ thÓ lµ mét ®Æc ®iÓm trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh. Víi t− c¸ch lµ cha mÑ, vî chång, con c¸i trong mèi quan hÖ gi÷a hä víi nhau th× ®iÒu g¾n bã hä tr−íc hÕt lµ t×nh c¶m. §ã lµ t×nh th−¬ng yªu cña vî chång, t×nh m¸u mñ ruét thÞt gi÷a cha mÑ vµ c¸c con v.v... - QuyÒn vµ nghÜa vô h«n nh©n vµ gia ®×nh g¾n liÒn víi nh©n th©n mçi chñ thÓ, kh«ng thÓ chuyÓn giao cho ng−êi kh¸c ®−îc. - QuyÒn vµ nghÜa vô h«n nh©n vµ gia ®×nh bÒn v÷ng l©u dµi, kh«ng mang tÝnh chÊt ®Òn bï ngang gi¸. TÝnh chÊt nµy ®−îc qui ®Þnh bëi tÝnh chÊt bÒn v÷ng, l©u dµi cña h«n nh©n vµ gia ®×nh. MÆt kh¸c, nã cßn thÓ hiÖn trong viÖc qui ®Þnh viÖc thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô cÊp d−ìng gi÷a cha mÑ - c¸c con, gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh kh«ng ph¶i thùc hiÖn mét lÇn cho xong nghÜa vô mµ thùc hiÖn hµng th¸ng, hµng n¨m, nhiÒu khi lµ suèt ®êi. XuÊt ph¸t tõ ®èi t−îng ®iÒu chØnh víi c¸c ®Æc ®iÓm cña nã nh− ®· nªu trªn, LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cã ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh ®Æc biÖt, thÝch hîp víi nã. Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy vÒ nguyªn t¾c, c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh nh− b×nh ®¼ng, tho¶ thuËn cña LuËt d©n sù lµ c¬ së cho viÖc ¸p dông, vÊn ®Ò ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cßn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: + Trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh, quyÒn ®ång thêi lµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ. VÝ dô: §iÒu 18 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000 qui ®Þnh: "Vî chång chung thuû, th−¬ng yªu, quÝ träng, ch¨m sãc, gióp ®ì nhau cïng nhau, x©y dùng gia ®×nh no Êm, b×nh ®¼ng, tiÕn bé, h¹nh phóc, bÒn v÷ng". Theo qui ®Þnh ®ã, nghÜa vô cña vî ®ång thêi lµ quyÒn cña chñ thÓ vµ ng−îc l¹i. 19
+ C¸c chñ thÓ khi thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô cña m×nh ph¶i xuÊt ph¸t tõ lîi Ých chung cña gia ®×nh. + C¸c chñ thÓ kh«ng ®−îc phÐp b»ng sù tho¶ thuËn ®Ó lµm thay ®æi nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô mµ ph¸p luËt ®· qui ®Þnh. + C¸c qui ph¹m ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh g¾n bã mËt thiÕt víi c¸c qui ph¹m ®¹o ®øc, phong tôc tËp qu¸n. ViÖc thùc hiÖn LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ®−îc ®¶m b¶o bëi tÝnh c−ìng chÕ cña nhµ n−íc trªn tinh thÇn ph¸t huy tÝnh tù gi¸c th«ng qua gi¸o dôc, khuyÕn khÝch vµ h−íng dÉn thùc hiÖn. Nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn rÊt lín. Qu¸n triÖt ®Çy ®ñ c¸c ®Æc ®iÓm ®ã lµ c¬ së ®¶m b¶o thùc hiÖn vµ ¸p dông ®óng ®¾n LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh. V. §iÒu chØnh ph¸p luËt vµ vÊn ®Ò b¶o vÖ, cñng cè gia ®×nh ë ViÖt Nam hiÖn nay Gia ®×nh cã vai trß quan träng trong viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch cña mçi ng−êi trong x· héi. Gia ®×nh lµ c¬ së tù nhiªn vµ x· héi cho sù ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n. ChÝnh nhê gia ®×nh, th«ng qua nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n thuéc c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp, con ng−êi tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, ®¹o ®øc, truyÒn thèng, v.v... vµ tõ ®ã t¹o lËp nÒn t¶ng cho c¸c gi¸ trÞ x· héi ®Ých thùc, c¸c chuÈn mùc cho hµnh vi cña mçi c¸ nh©n trong x· héi. HiÕn ph¸p ViÖt Nam ®· x¸c ®Þnh vai trß quan träng cña gia ®×nh: “Gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi. Nhµ n−íc b¶o hé h«n nh©n vµ gia ®×nh”. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh còng ®· tõng nhÊn m¹nh: Gia ®×nh lµ h¹t nh©n cña x· héi. Gia ®×nh tèt th× x· héi míi tèt, x· héi tèt th× gia ®×nh cµng tèt. Quan ®iÓm x©y dùng mét chÕ ®é gia ®×nh míi trong ®ã ®¶m b¶o h¹nh phóc, hoµ thuËn gi÷a c¸c thµnh viªn ®−îc x¸c ®Þnh râ trong c¸c v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø VII vµ lÇn thø VIII. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ®· kh¼ng ®Þnh: “Gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi lµ c¸i n«i th©n yªu nu«i d−ìng c¶ ®êi ng−êi, lµ m«i tr−êng quan träng gi¸o dôc nÕp sèng vµ h×nh thµnh nh©n c¸ch. C¸c chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ph¶i chó ý tíi x©y dùng gia ®×nh no Êm, hoµ thuËn, tiÕn bé, n©ng cao ý thøc vÒ nghÜa vô gia ®×nh ®èi víi mäi líp ng−êi”. C¸c tæ chøc vµ c¸c phong trµo d©n chñ trªn thÕ giíi ®Òu nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña gia ®×nh. Kho¶n 3 §iÒu 16 Tuyªn ng«n nh©n quyÒn cña Liªn Hîp Quèc ngµy 10/12/1948 tuyªn bè: “Gia ®×nh lµ yÕu tè tù nhiªn vµ c¬ b¶n cña x· héi, vµ cã quyÒn ®−îc sù b¶o trî cña x· héi vµ cña Nhµ n−íc”. Trong lêi nãi 20